Крывічы

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Крывічы (значэнні).

Крывічы
Этнічныя мовы	праславянская мова^[крыніца?], пскоўскія гаворкі, старажытнаруская мова^[крыніца?]
Традыцыйныя рэлігіі (канфесіі)	язычніцтва
Геаграфічна-моўная група	усходнія славяне
Блізкія этнасы	славене^[крыніца?]
Субэтнасы	полацкія крывічы, пскоўскія крывічы, смаленскія крывічы, цвярскія крывічы, пелапанескія крывічы

Крывічы́ — усходнеславянскае этнапалітычнае аб’яднанне (саюз плямёнаў).

На думку некаторых даследчыкаў, напрыклад Казіміра Бугі, А. Спіцына, Валянціна Сядова, магчыма, крывічы былі заходняга паходжання, з зямель сучаснай Польшчы або Германіі^[1]. Самая вялікая па займанай тэрыторыі ўсходнеславянская супольнасць^[2]. На аснове аднаго з аб’яднанняў (правадырстваў) крывічоў у другой палове X ст. сфарміравалася Полацкая дзяржава.

Гісторыкі па-рознаму выводзяць назву «крывічы»: ад імя вярхоўнага правадыра (Крыў/Крыва?), ад слова «крэўныя» (блізкія па крыві, параднёныя), ад «крывізны» мясцовасці (узгорысты рэльеф) і інш.

Крывічы займалі значны абшар Усходняй Еўропы. Яны жылі ў вярхоўях Дняпра, Дзвіны і Волгі. Звесткі пра іх змешчаны ў «Аповесці мінулых гадоў» пры апісанні падзей IX—X стст. Пра крывічоў («крывіцеінаў») пісаў таксама візантыйскі імператар і гісторык X ст. Канстанцін Парфірародны. Летапіс ХІІ ст. называе полацкіх князёў «крывіцкімі» або «крыўскімі».

Падчас славянскай каланізацыі занялі землі паміж Пскоўскім возерам на поўначы і верхнім Сожам, Дзясной і Бярэзінай на поўдні; паміж вярхоўямі Волгі на паўночным усходзе і Віліі на захадзе. На поўдні крывічы межавалі з дрыгавіцкім і радзіміцкім насельніцтвам, на поўначы з наўгародскімі славенамі, на захадзе суседнічалі з балцкімі супольнасцямі. Летапіснае паведамленне знаходзіць пацвярджэнне і ў археалагічным матэрыяле. Даследчыкі не знаходзяць якога-небудзь выразнага этнаграфічнага падзелу паміж землямі, якія засялялі крывічы^[3].

Летапіс паведамляе пра скандынаваў на поўначы Усходняй Еўропы (862), згадвае паход Аскольда і Дзіра на крывічоў (865) і захоп Алегам Смаленска (882)^[4].

Паводле займаных водных сістэм, вылучаюць крывічоў дзвінскіх, дняпроўскіх, пскоўскіх.

На тэрыторыі рассялення крывічоў-палачан даследчыкі^[хто?] вывучаюць паселішчы ў Віцебску, Полацку, Лукомлі. Але найбольш значны матэрыял па гісторыі насельніцтва выяўлены ў курганных могільніках. Дакладна ўстаноўлена, што для полацкіх і смаленскіх крывічоў характэрна археалагічная культура доўгіх курганоў, у якой прысутнічаюць элементы матэрыяльнай культуры ўсходніх балтаў. Смаленскія крывічы вельмі блізкія да полацкіх па мове і культуры, таму ў этнаграфічных адносінах яны часта разглядаюцца як полацка-смаленская група.

Крывічы — адна з асноўных частак старабеларускага этнасу і беларускай народнасці^[5].

Этнонім

Паводле Макса Фасмера назва магла паходзіць ад імя родапачынальніка плямён — Крыва^[6][7], Імя Крыў, як думаюць, можа быць таксама звязана з імем-тытулам балцкага вярхоўнага жраца Крывэ-Крывайтэса^[8].

Пра імя крывічоў ёсць легенда, што крывічы завуцца ад сярэдняй дачкі міфічнага славянскага цара Багуміра — Скрэвы^[9], і спачатку зваліся скрывічамі. Як на доказ спасылаюцца на дакумент, якім Папа Рымскі ў 834 годзе прызначыў Ансгарыя сваім легатам да ўсіх паўночных народаў, у тым ліку да славен і скрыдэвіндаў. Апошнімі, як думаюць некаторыя аўтары, маглі быць скрывічы. Некаторыя аўтары выказаюць здагадку, што пачатковае «с/з» адпала з прычыны збегу трох зычных, і назва набыла форму «крэвы», «крывы», «крывічы»^[10]

Гіпотэзы паходжання

Археалагічныя даныя сведчаць, што крывічы як племянны саюз сфармаваліся як вынік паступовай асіміляцыі (славянізацыі) прышлымі славянамі мясцовых балцкіх і заходнефінскіх плямёнаў.

Пра паходжанне славянскіх продкаў крывічоў ёсць два асноўныя пункты гледжання. Першы звязвае іх прарадзіму з Карпатамі, другі — з тэрыторыяй паўночнай Польшчы. Удакладняецца, што спачатку крывічы прыйшлі на Пскоўшчыну ў VI стагоддзі (культура пскоўскіх доўгіх курганоў), рухаліся туды праз Сярэдняе Панямонне^[11]. Пазней частка з іх прасунулася на поўдзень і засяліла Смаленшчыну і ўсходнюю Беларусь^[12]. Раннюю дату з’яўлення крывічоў у раёне Пскова тлумачаць меншай шчыльнасцю мясцовага насельніцтва ў параўнанні з паўднёвым арэалам іх будучага рассялення.^[хто?]

Карпаты

На карысць гіпотэзы сведчаць летапісы^[13][14], якія паказваюць паходжанне крывічоў, асабліва палачан (разам з драўлянамі і дрыгавічамі) ад аселых на тэрыторыі Беларусі плямёнаў белых харватаў, сербаў і харутан, якія мігравалі ў вярхоўі Дняпра ў VI—VII стагоддзях^[15].

Поўнач Польшчы

Гіпотэза грунтуецца на працах сучасных лінгвістаў. У прыватнасці, параўнальны аналіз У. М. Тапарова, зроблены па выніках даследаванняў А. А. Залізняком мовы ноўгарадскіх берасцяных грамат і старажытнакрывіцкага дыялекту, праведзенага С. Л. Мікалаевым, паказвае зыходную прыналежнасць дыялекту крывічоў да паўночна-заходняй славянскай дыялектнай групы^[16].

Гета-дакі

На думку Вацлава Ластоўскага, усходнеславянскія крывічы маглі паходзіць ад вольных дакаў і гетаў ^[17]. На думку Ластоўскага, пра гэта сведчыць археалогія^[17]. Петр Кёпен і Іаахім Лялевель выводзяць назву крывічоў ад дунайскага (фракійскага) народу — кробізаў, або кровічаў і лічаць крывічоў іх нашчадкамі^[18]. Восіп Турчыновіч лічыў, што крывічы паходзілі ад фракійцаў кровічаў якія мігравалі пасля ўварвання панонцаў^[19]. Як аргумент Турчыновіч выкарыстоўвае мноства падобных тапонімаў з Дакіі і Мезіі на тэрыторыі Беларусі^[19].

Ластоўскі выказваў здагадку, што ёсць яшчэ гістарычныя даныя пра перасяленне кровічаў з-над Дуная, захаваныя ў працах гісторыкаў Старажытнага Рыму. У 1 стагоддзі нашай эры, на берагах Дуная існавала Дака-Гецкая дзяржава, якая доўгі час вяла змаганне з Рымскай імперыяй. Цар дакаў Дэцэбал, будучы акружаны рымскім імператарам Траянам ва ўласнай сталіцы, добраахвотна спаліў сябе на пагорку, каб не трапіць у рукі ворага.

«Дакія паняволена, Дакія абернута ў Рымскую правінцыю, аднак ня зысціліся надзеі рымлянаў! Яны пабачылі відовішча, якому ня было падобнага: Дака-Гэты, народ ратайскі, які жыў у вёсках і гарадох, ня жадаючы паддаваца рымскаму паняволяннню, спрамогся на нязвычайны чын, векапомны прыклад любові да незалежнасьці народнай: кінуў вельмі старую зямлю бацькоў сваіх, і рушыў на другі бераг Дунаю»[20]

Далей рымскія пісьменнікі адрозніваюць дзве Дакіі:

• Старую (Рымскую) Дакію, ці Траянаву, якая асталася пустой, бязлюднай, куды прыйшлося засяляць рымлянам перасяленцаў са ўсіх канцоў сваёй дзяржавы.
• Новую (Вольную) Дакію, калі дакі перасяляліся да Днястра і Бугу, а затым павярнулі далей на ўсход — да Дняпра і Дзвіны. З географаў Марына^[ru], Пталемэя і, асабліва, з рымскага падарожніка «Пэнтынгерскіх табліц 210 года», на думку Ластоўскага, вынікае, што ў Падняпроўі, ад сутокаў Іпуці з Дняпром, уніз, да сутокаў Уці з Сожам (цяпер тэрыторыя Магілёўскай вобласці), жыў народ дака-гета-пар’яны^[17].

На тэрыторыі Беларусі знойдзены тэтрадрахмы тыпу Huşi-Vovrieşti, асноўная прыкмета міграцый гетаў^[21]. Да пэўнага часу самыя паўночныя знаходкі такіх манет былі зафіксаваны ў вярхоўях Заходняга Буга і Стыра (правага прытока Прыпяці)^[22] але знойдзеныя на тэрыторыі Беларусі манеты^[23] значна пашыраюць арэал іх распаўсюджання і дазваляюць выказаць меркаванне, што невялікая частка гецкага насельніцтва праз басейн Прыпяці магла дасягнуць Верхняга Падняпроўя. Варта адзначыць, што геты, якія ратаваліся ад скіфаў, сыходзілі, на думку Лявінскага^[17], у слабазаселеныя рэгіёны. Археолаг Віталь Сідаровіч лічыць, што імаверна, такім рэгіёнам міграцый гетаў магла быць і тая частка Беларускага Падняпроўя^[21].

Ластоўскі лічыў, што літоўскай назвай «gudai» захавалася да нашых дзён старая назва гетаў, якія выйші з-над Дунаю і аселі паміж Дзвіною і Прыпяццю, Дняпром і Нёманам у першыя стагоддзі нашай эры^[24]. Таксама, паводле Ластоўскага, гетунамі, гецікамі, рускія называлі беларусаў у Расійскай імперыі^[17]. Таксама Ластоўскі звязваў Гаўраў з Дзядоў з гетамі^[17]. На думку Ластоўскака, гіпотэза паходжання крывічоў ад кровічаў зусім не тлумачыць іх этноніма^[24].

Люцічы і неўры

Чэшскі гісторык Павел Ёзеф Шафарык лічыў продкамі крывічоў люцічаў і неўраў^[25].

Антрапалогія

У зоне рассялення вяцічоў, крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў і севяран, знаходкі чарэпаў з аслабленым вуглом выступу носа звязваюць з тэндэнцыяй да мезакефаліі, меншым памерам падоўжнага і папярочнага дыяметра чэрапа, вузейшым тварам. У полацкіх крывічоў^[26] таксама вылучаецца даліхацэфальны, з шырока выступаючым носам комплекс, падобная камбінацыя антрапалагічных прыкмет характарызуе некаторыя балтыйскія групы — латгалаў, земгалаў, жамойтаў^[27][28]. Віктар Бунак прыйшоў да высновы пра падабенства даліхацэфальных крывічоў з алеманамі, як прадстаўнікамі паўночнага тыпу, і ўсходніх крывічоў — з сублапаноідным насельніцтвам^[28].

Гл. таксама

• Славяне
• Вялікае перасяленне народаў
• Славянская каланізацыя Беларусі
• Крывіцкая канцэпцыя
• Правадырства ў крывічоў
• Крывы горад

Крыніцы

1. Ермаловіч, С. 29.
2. Ермаловіч, С. 28.
3. Мяцельскі, А. Землі Беларусі і Смаленскае княства (IX—XIII стст.) / Андрэй Мяцельскі // Беларускі гістарычны часопіс. — 1997. — № 2. — С. 17.
4. і Смаленскае княства… — С. 18.
5. Грынблат, С.134.
6. Первальф О. О., AfslPh 7, 594.
7. Этимологический словарь Фасмера : Результат запроса (нявызн.). starlingdb.org. Праверана 3 студзеня 2025.
8. Крив (руск.)  (нявызн.) ?. Онлайн энциклопедия Мифы народов мира. Праверана 3 студзеня 2025.
9. Кривичи — кто они?(нявызн.). slavtradition.com (4 лютага 2022). Праверана 3 студзеня 2025.
10. Хронология древнейших летописных событий Северного Кавказа. Времена Богумира. Приход из семиречья родов Ория. | Алатырь (нявызн.). alatyr.via-midgard.com. Праверана 3 студзеня 2025.
11. Валентин Седов. Древнерусская народность. Историко-археологическое исследование (нявызн.). web.archive.org (27 мая 2012). Праверана 25 снежня 2024.
12. Валентин Седов. Древнерусская народность. Историко-археологическое исследование (нявызн.). web.archive.org (27 мая 2012). Праверана 25 снежня 2024.
13. ЛѢТОПИСЬ ПО ЛАВРЕНТЬЕВСКОМУ СПИСКУ (нявызн.). web.archive.org (28 жніўня 2010). Праверана 25 снежня 2024.
14. С.М. Соловьев. История России с древнейших времен. (нявызн.). web.archive.org (21 снежня 2009). Праверана 25 снежня 2024.
15. Белорусы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907
16. Археология России || Библиотека (нявызн.). web.archive.org (19 кастрычніка 2013). Праверана 25 снежня 2024.
17. Вацлаў Ластоўскі. Аб найменьнях - 'Гуды', - 'Крывічы', - 'Русь' // Спадчына № 1 - 1991. С. 85-91. (нявызн.). pawet.net. Праверана 23 студзеня 2025.
18. Уладзімір Арлоў. Таямніцы Полацкай гісторыі.
19. Турчыновіч. Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен (1857)..
20. Турчыновіч. Обзор Исторіи Белоруссіи, СПБ. 1857.
21. Віталь Сідаровіч Рымскія манеты – першыя грошы на Беларусі // Банкаўскі веснік, ЛЮТЫ 2020.
22. Левинский, А. Н. История гетов в лесостепи Юго-Восточной Европы (конец VI — вторая половина IV вв. до н. э.) / А. Н. Левинский // Stratum plus: Археология и культурная антропология. — Кишинев, 2010. — № 3. — С. 15-127.
23. Sidarovich, V. Barbarian Imitations of Ancient Coins in the Territory of Belarus
24. Вацлаў Ластоўскі. Аб найменьнях - 'Гуды', - 'Крывічы', - 'Русь' // Спадчына № 1 - 1991. С. 85-91. (нявызн.). pawet.net. Праверана 23 студзеня 2025.
25. П. Й. Шафарик. «Славянские древности».
26. Г.Ф. Дебец, Палеоантропология СССР.
27. Senojo gelezies periodo Lietuvos gyventoju kaukoliu studija, «Acta Medicinae Facultatis Vylakti Magni Universitatis», vol. IV, lasc. 1—3, Kaunas, 1937; М. В. Битов, К. Ю. Марк, Н. Н. Чебоксаров, Этни ческая антропология восточной Прибалтики, «Труды Прибалтийской объединенной комплексной экспедиции», т. 2, М., 1959.
28. Алексеева. ЭТНОГЕНЕЗ ВОСТОЧНЫХ СЛАВЯН ПО ДАННЫМ АНТРОПОЛОГИИ.

Літаратура

• Гринблат М. Я. Белорусы. Очерки происхождения и этнической истории (руск.). — Мн.: Наука и техника, 1968. — 288 с.
• Штыхаў Г. В. Крывічы: Па матэрыялах раскопак курганоў у Паўночнай Беларусі. — Мінск: Навука і тэхніка, 1992. — 191 с.
• Ермаловіч М. І. Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1990. — 366 с. ISBN 5-340-00614-X

Спасылкі

• Ян Станкевіч. «Беларускія плямёны. Крывічы.»