Купідон

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Купідон, значэнні.
Купідон
Міфалогія Рымская міфалогія
Пол мужчынскі пол
Бацька Меркурый або Марс
Маці Венера або Дыяна
У іншых культурах Эрот
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Купідон (лат. Cupīdō [kˈˈpiːdoː] «гарачае жаданне») — у рымскай міфалогіі бог жадання, эратычнай любові, цягі і прыхільнасці. Яго часта малююць сынам багіні кахання Венеры і бога вайны Марс. Ён таксама вядомы як Амур («Каханне»). Яго грэчаскі аналаг — Эрас[1]. Хоць у класічным грэцкім мастацтве Эраса звычайна малююць стройным крылатым юнаком, у эліністычны перыяд яго ўсё часцей малявалі круглатварым хлопчыкам. За гэты час да яго атрыбутаў дадаліся лук і стрэлы, якія прадстаўляюць яго крыніцу сілы: чалавек ці нават бажаство, пранізлівае стралой Купідона, напаўняецца нястрымным жаданнем. У міфах Купідон — другарадны персанаж, які ў асноўным служыць для прывядзення сюжэту ў рух. Ён з’яўляецца галоўным героем толькі ў казцы пра Амуры і Псіхею, калі, паранены уласнай зброяй, адчувае любоўнае выпрабаванне. Хоць іншыя гісторыі пра яго не распавядаюцца, яго традыцыя багатая паэтычнымі тэмамі і візуальнымі сцэнарамі, такімі як «Любоў перамагае ўсё» і адказнае пакаранне або катаванне Купідона.

У мастацтве Купідон часта з’яўляецца як Амур або amorini і ў больш позняй тэрміналогіі мастацтвазнаўства як эквівалент грэчаскіх Эратаў. Купідоны — часты матыў як рымскага мастацтва, так і больш позняга заходняга мастацтва класічнай традыцыі. У XV стагоддзі іканаграфія Купідона пачынае станавіцца неадрознай ад Пута.

Купідон працягваў заставацца папулярнай фігурай у Сярэднія вякі, калі пад хрысціянскім уплывам ён часта меў дваістую прыроду як нябесную і зямную любоў. У эпоху Адраджэння аднавілася цікавасць да класічнай філасофіі, што надзяліла яго складанымі алегарычнымі сэнсамі. У сучаснай папулярнай культуры Купідона малюець з нацягнутай цецівой лука, каб выклікаць рамантычнае каханне, часта як сімвал Дня Святога Валянціна[2]. Сілы Купідона падобныя з сіламі Камадзевы, індуісцкі бог чалавечай любові.

Этымалогія

[правіць | правіць зыходнік]

Слова Cupīdō («гарачае жаданне») з’яўляецца вытворным ад лацінскага cupiō, cupĕre («жадаць»), якое само па сабе паходзіць ад прота-італійскага *kup-i-, што можа адлюстроўваць *kup-ei- («жадаць»; умбрыйскія cupras, Паўднёва-Пічэнскія kuprí). У выніку походзіць ад праіндаеўрапейскай дзеяслоўнай асновы *kup-(e)i- («трапятаць, жадаць»; стараірландскае accobor ’жаданне’, санскрыцкае prá-kupita — ’дрыжаць, дрыжаць’, рускае кіпець)[3].

Паходжанне і нараджэнне

[правіць | правіць зыходнік]
Амур, які выразае лук (1620-я гг.), Франсуа Дзюкенуа, Музей Бадэ, Берлін.

Рымляне пераасэнсавалі міфы і канцэпцыі, якія адносяцца да грэцкага Эраса для Купідона, у сваёй уласнай літаратуры і мастацтве, а міфаграфы сярэднявечча і эпохі Адраджэння свабодна аб’ядноўваюць іх. У грэцкай традыцыі ў Эраса была падвойная, супярэчлівая генеалогія. Ён быў сярод першых багоў, якія ўзніклі бясполым шляхам; пасля яго пакалення бажаствоў былі народжаныя праз саюзы мужчын і жанчын[4]. У «Тэагонія» Гесіёда Эраса старэй толькі Хаос і Гея (Зямля). Да існавання гендэрнай дыхатаміі Эрас аддзяляў сутнасці ад таго, што яны ўтрымлівалі ў сабе[5].

У той жа час Эрат, які адлюстроўваўся хлопчыкам або стройным юнаком, лічыўся дзіцем чароўнай пары, асоба якой вар’іравалася ў залежнасці ад крыніцы. Уплывовы міфограф эпохі Адраджэння Натале Конці пачаў свой раздзел пра Амура/Эраса, заявіўшы, што самі грэкі не былі ўпэўненыя ў яго паходжанні: ад Неба і Зямлі[6], Арэса і Афрадыты[7], Ночы і Эфіра[8], або Разлада і Зефіра[9]. Ён адзначае, што грэцкі пісьменнік-падарожнік Паўсаній супярэчыць сам сабе, кажучы ў адным месцы, што Эрас вітаў Афрадыту ў свеце, а ў іншым, што Эрас быў сынам Афрадыты і малодшым з багоў.[10]

У лацінскай літаратуры Купідон звычайна разглядаецца як сын Венеры без спасылкі на бацьку. Сенека кажа, што ім быў Вулкан, муж Венеры[11]. Цыцэрон, аднак, кажа, што было тры Купідона, роўна як і тры Венеры: першы Амур быў сынам Меркурыя і Дыяны, другі Меркурыя і другі Венеры, а трэці Марса і трэцяй Венеры. Гэты апошні Купідон быў эквівалентам Антэраса, «Контр-Любові», аднаго з Эратаў, багоў, якія ўвасабляюць аспекты кахання[12]. Шматлікія купідоны ў мастацтве, з’яўляюцца дэкаратыўнай праявай гэтых разрасталых запалаў і жаданняў. У эпоху англійскага Адраджэння Крыстафер Марла пісаў пра «дзесяці тысячах купідонаў»; у вясельнай масцы Бэна Джонсана Hymenaei «тысячы рознакаляровых закаханых < … > скачуць па вясельным пакоі»[13].

У больш позняй класічнай традыцыі Купідон часцей за ўсё разглядаецца як сын Венеры і Марса, любоўная сувязь якіх уяўляе сабой алегорыю Кахання і Вайны[14]. Дваістасць першапачатковага і сексуальна зачатага Эраса змяшчала ў сябе філасофскія канцэпцыі нябеснай і зямной любові нават у хрысціянскую эпоху[15].

Атрыбуты і тэмы

[правіць | правіць зыходнік]
Узброены Купідон з завязанымі вачыма (1452/66) працы П’ера дэла Франчэска.
Эдм Бушардон, Амур, 1744 год, Нацыянальная мастацкая галерэя.

Крылатасць Купідона тлумачыцца тым, што закаханыя нясталыя і схільныя перадумаць, а дзіцячы выгляд — таму што каханне ірацыянальна. Яго сімвалы — страла і факел, «таму што каханне раніць і запальвае сэрца». Гэтыя атрыбуты і іх інтэрпрэтацыя былі ўсталяваныя ў позняй антычнасці, як рэзюмаваў Ісідар Севільскі (пам. 636 г. н. э.) у яго Etymologiae[16]. Амур таксама часам малюецца з завязанымі вачыма і апісваецца як сляпы — паколькі выгляд каханага можа быць прымушэннем да кахання, — зашоранай і свавольнай. Як пісаў Шэкспір ў «Сне ў летнюю ноч» (1590-я)[17]:

Скульптура Купідона працы Бертеля Торвальдса
"

Love looks not with the eyes, but with the mind
And therefore is winged Cupid painted blind.
Nor hath love's mind of any judgement taste;
Wings and no eyes figure unheedy haste.
And therefore is love said to be a child
Because in choice he is so oft beguiled.[18]

"

У «Алегорыі вясны» Батычэлі (1482 год), таксама вядомай пад італьянскай назвай «La Primavera», Купідон намаляваны з завязанымі вачыма і ён страляе з лука, размешчаным над цэнтральнай фігурай Венеры[19].

У прыватнасці, у старажытнарымскім мастацтве амуры таксама могуць быць акружаны садавіной, жывёламі, атрыбутамі пор года або бога віна Дыяніса, якія сімвалізуюць здольнасць зямлі да ўзнаўлення[20].

Маючы ўсе гэтыя рысы, Купідон звязваецца з індуісцкім богам Камай[21].

Стрэлы Купідона

[правіць | правіць зыходнік]
Бог любові (Амур) пускае стралу ў закаханага, з тэксту Рамана дэ ла Роўз XIV стагоддзе.

Купідон мае два выгляду стрэл, адзін з вострым залатым наканечнікам, а іншы з тупым свінцовым наканечнікам. Чалавек, паранены залатой стралой, адчувае нястрымнае жаданне, а паравнены свінцовай адчувае агіду і жадае толькі бегчы. Выкарыстанне гэтых стрэл апісана лацінскім паэтам Авідзіем у першай кнізе яго «Метамарфоза». Калі Апалон кпіць з Купідона як над маленькім Лучнікам, Купідон страляе ў яго залатой стралой, але паражае аб’ект свайго жадання, німфу Дафну, свінцом. Патрапіўшы ў пастку непажаданых заляцанняў Апалона, Дафна моліцца свайму бацьку, рачному богу Пенею, які ператварае яе ў лаўр, дрэва, прысвечанае Апалону. Гэта першая з некалькіх няўдалых або трагічных любоўных інтрыг Апалона[22]. Гэтая тэма некалькі адлюстравана ў гісторыі Рэха і Нарцыса, паколькі багіня Юнона навязвае каханне німфы Рэха Нарцысу, праклятага багіняй Немязідай, каб ён быў закаханы ў сябе і не рэагаваў на яе каханне[23].

Варыянт легенды можна знайсці ў The Kingis Quair, паэме XV-га стагоддзя, прыпісанай Якаву I, у якой у Купідона ёсць тры стралы: залатая для лёгкага «паражэння», якое лёгка вылечыць; больш прывабнае срэбра; і сталь для любоўнай раны, якая ніколі не гоіцца[24].

Купідон і пчолы

[правіць | правіць зыходнік]
Купідон, выкрадальнік мёду, з карціны Лукаса Кранаха Старэйшага.

У гісторыі пра Купідона, выкрадальніка мёду, дзіця-бог быў уджалены пчоламі, калі выкраў мёд з іх вулля. Ён плача і бяжыць да сваёй маці Венеры[25], скардзячыся, што такая маленькае істота не павінна прычыняць такія балючыя раны. Венера смяецца і паказвае на паэтычную справядлівасць: ён таксама малы, але ўсё ж дастаўляе джала кахання.

Гісторыя пра Эраса ўпершыню была расказана ў «Ідыліях» Феакрыта (3 стагоддзе да н.э.)[26]. У эпоху Адраджэння яго шмат разоў апісвалі як у мастацтве, так і ў паэзіі. Тэма завяршыла паэтычны цыкл Амарэці (1595 года) Эдмунда Спенсера[27] і паслужыла прадметам прынамсі для дваццаці твораў Лукаса Кранаха Старэйшага і яго майстэрні[28]. Нямецкі паэт і класік Карл Філіп Конц (1762—1827) назваў гэтую легенду злараднасцю («атрыманнем задавальнення ад чужога болю») у аднайменным вершы[29]. У версіі Готхальда Эфраіма Лесінга, пісьменнік нямецкай асветы, інцыдэнт падахвочвае Купідона ператварыцца ў пчалу:

Праз гэта джала Амур стаў мудрэй. Нястомны падманшчык прыдумаў яшчэ адзін баявы план: ён стаіўся пад гваздзікамі і ружамі калі дзяўчына прыйшла іх збіраць, ён вылецеў як пчала і ўкусіў яе[30].

Вобраз Амура ў выглядзе пчалы з’яўляецца часткай складанай традыцыі паэтычных вобразаў, у якую ўваходзяць кветка юнацтва, джала любові як дэфларацыю і мёд як сакрэт кахання[31].

Купідон і дэльфіны

[правіць | правіць зыходнік]
Амур верхам на дэльфіне (1630) Эразма Квеліна II.

Як у старажытным, так і ў больш познім мастацтве Купідон часта малюецца верхам на дэльфіне. На старажытнарымскіх саркафагах малюнак можа паказваць падарожжа душы, першапачаткова звязанае з культам Дыяніса[32]. Мазаіка з познерымскай Брытаніі выяўляе працэсію, якая выходзіць з рота марскога бога Нептуна, спачатку дэльфінаў, а затым марскіх птушак, узыходзячую да Купідона. Адна з інтэрпрэтацый гэтай алегорыі складаецца ў тым, што Нептун ўяўляе сабой паходжанне душы з матэрыі, з якой было створана жыццё, а Купідон перамагае як жаданы лёс душы[33].

У іншых кантэкстах Купідон з дэльфінам паўтараецца як гуллівы матыў, напрыклад, у садовай скульптуры ў Пампеях, на якой намаляваны дэльфін, які ратуе ад Купідона васьмінога, ці Купідон, які трымае дэльфіна. Дэльфіна, часта мудрагеліста прапрацаванага, канструявалі як носік фантана[34]. На фантане сучаснай эпохі ў Палацца Векк’ё, Фларэнцыя, Італія, Купідон, мабыць, душыць дэльфіна[35].

У старажытнасці дэльфінаў часта малявалі прыязнымі да людзей, а сам дэльфін мог ўвасабляць прыхільнасць. Пліній запісвае аповяд пра дэльфіна ў Паццуолі, які кожны дзень нёс хлопчыка на спіне праз возера ў школу; калі хлопчык памёр, дэльфін аплакваў сябе да смерці[36].

У эратычных сцэнах з міфалогіі Купідон верхам на дэльфіне можа перадаваць, як хутка рухаецца каханне[37], або абнадзейваючай прысутнасцю для дзікай скачкі кахання[38]. Купідон верхам на дэльфіне можа прысутнічаць у сцэнах, якія паказваюць вяселле Нептуна і Амфітрыты (Трыумф Нептуна).

Дэман распусты

[правіць | правіць зыходнік]

Каб адаптаваць міфы пад хрысціянскі светапогляд, сярэднявечныя міфографы інтэрпрэтавалі іх з іншага пункту гледжання. Купідон разглядаецца як «дэман распусты»[39]. Наватар Тэадульф Арлеанскі, які пісаў у часы праўлення Карла Вялікага, пераасэнсаваў Купідона як спакуслівую, зламысную постаць, якая эксплуатуе жаданне ўцягнуць людзей у алегарычны падземны свет заганы[40]. Для Тэадульфа калчан Купідона сімвалізаваў яго разбэшчаны розум, хітрасць лука, атручаныя стрэлы і падпалены запал паходні. Дарэчы было адлюстраваць яго аголеным, каб не хаваць свайго падману і зла[41]. Гэтая трактоўка ў значнай ступені вынікала за яго прывязвання да юрлівасці, але пазней знікла, паколькі многія хрысціяне ўспрынялі Купідона як сімвал любові.

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ Larousse Desk Reference Encyclopedia, The Book People, Haydock, 1995, p. 215.
  2. ↑ This introduction is based on the entry on «Cupid» in The Classical Tradition, edited by Anthony Grafton, Glenn W. Most, and Salvatore Settis (Harvard University Press, 2010), pp. 244—246.
  3. ↑ de Vaan 2008, p. 155.
  4. ↑ Leonard Muellner, The Anger of Achilles: Mễnis in Greek Epic (Cornell University Press, 1996), pp. 57-58; Jean-Pierre Vernant, "One … Two … Three: Erōs, " in Before Sexuality: The Construction of Erotic Experience in the Ancient Greek World (Princeton University Press, 1990), p. 467.
  5. ↑ Vernant, "One … Two … Three: Erōs, " p. 465ff.
  6. ↑ Sappho, fragment 31.
  7. ↑ Simonides, fragment 54.
  8. ↑ Acusilaus, FGrH 1A 3 frg. 6C.
  9. ↑ Alcaeus, fragment 13. Citations of ancient sources from Conti given by John Mulryan and Steven Brown, Natale Conti’s Mythologiae Books I—V (Arizona Center for Medieval and Renaissance Studies, 2006), vol. 1, p. 332.
  10. ↑ Natale Conti, Mythologiae 4.14.
  11. ↑ Seneca, Octavia 560.
  12. ↑ Cicero, De Natura Deorum 3.59-60.
  13. ↑ M.T. Jones-Davies and Ton Hoenselaars, introduction to Masque of Cupids, edited and annotated by John Jowett, in Thomas Middleton: The Collected Works (Oxford University Press, 2007), p. 1031.
  14. ↑ "Cupid, " The Classical Tradition, p. 244.
  15. ↑ Entry on "Cupid, " The Classical Tradition, p. 244.
  16. ↑ Isidore, Etymologies 8.11.80.
  17. ↑ Geoffrey Miles, Classical Mythology in English Literature: A Critical Anthology (Routledge, 1999), p. 24.
  18. ↑ Shakespeare, A Midsummer Night's Dream 1.1.234–239.
  19. ↑ Jennifer Speake and Thomas G. Bergin, entry on "Cupid, " Encyclopedia of the Renaissance and the Reformation (Market House Books, rev. ed. 2004), p. 129.
  20. ↑ Jean Sorabella, "A Roman Sarcophagus and Its Patron, " Metropolitan Museum Journal 36 (2001), p. 75.
  21. ↑ Roshen Dalal (2014). Hinduism: An Alphabetical Guide. Penguin Books. ISBN 9788184752779. Entry: «Kama»
  22. ↑ Ovid, Metamorphoses 1.463-473.
  23. ↑ Book III, Ovid’s Metamorphoses
  24. ↑ The Kingis Quair, lines 92-99; Walter W. Skeat, Chaucerian and Other Pieces (Oxford University Press, 1897, 1935), sup. vol., note 1315, p. 551.
  25. ↑ Susan Youens, Hugo Wolf and His Mörike Songs (Cambridge University Press, 2004), p. 118: «When he runs crying to his mother Venus».
  26. ↑ Theocritus, Idyll 19. It also appears in Anacreontic poetry.
  27. ↑ Jane Kingsley-Smith, Cupid in Early Modern Literature and Culture (Cambridge University Press, 2010), p. 12.
  28. ↑ Charles Sterling et al., Fifteenth- to Eighteenth-Century European Paintings in the Robert Lehman Collection: France, Central Europe, The Netherlands, Spain, and Great Britain (Metropolitan Museum of Art, 1998), pp. 43-44.
  29. ↑ Youens, Hugo Wolf and His Mörike Songs, p. 119.
  30. ↑ Gotthold Ephraim Lessing, Die Biene; Youens, Hugo Wolf and His Mörike Songs, p. 119.
  31. ↑ Youens, Hugo Wolf and His Mörike Songs, pp. 117—120.
  32. ↑ Janet Huskinson, Roman Children’s Sarcophagi: Their Decoration and Its Social Significance (Oxford University Press, 1996), passim; Joan P. Alcock, "Pisces in Britannia: The Eating and Portrayal of Fish in Roman Britain, " in Fish: Food from the Waters. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1997 (Prospect Books, 1998), p. 25.
  33. ↑ Dominic Perring, "'Gnosticism' in Fourth-Century Britain: The Frampton Mosaics Reconsidered, " Britannia 34 (2003), p. 108.
  34. ↑ Anthony King, "Mammals: Evidence from Wall Paintings, Sculpture, Mosaics, Faunal Remains, and Ancient Literary Sources, " in The Natural History of Pompeii (Cambridge University Press, 2002), pp. 419—420.
  35. ↑ "Archaeological News, " American Journal of Archaeology 11.2 (1896), p. 304.
  36. ↑ Pliny, Natural History 9.8.24; Alcock, «Pisces in Britannia,» p. 25.
  37. ↑ Marietta Cambareri and Peter Fusco, catalogue description for a Venus and Cupid, Italian and Spanish Sculpture: Catalogue of the J. Paul Getty Museum Collection (Getty Publications, 2002), p. 62.
  38. ↑ Thomas Puttfarken, Titian and Tragic Painting: Aristotle’s Poetics And the Rise of the Modern Artist (Yale University Press, 2005), p. 174.
  39. ↑ Daemon fornicationis in Isidore of Seville, moechiae daemon in Theodulf of Orleans; Jane Chance, Medieval Mythography: From Roman North Africa to the School of Chartres, A.D. 433—1177 (University Press of Florida, 1994), p. 129ff., especially p. 138.
  40. ↑ Theodulf of Orleans, De libris, carmen 45; Chance, Medieval Mythography, p. 133.
  41. ↑ Theodulf, De libris 37-38; Chance, Medieval Mythography, pp. 137, 156, 585. Similar views are expressed by the Second Vatican Mythographer (II 46/35) and Remigius of Auxerre, Commentary on Martianus Capella 8.22.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]