Паветранае пахаванне

Вісячыя труны  (руск.) на востраве Лусон

Абрад паветранага пахавання — адзін з самых старажытных рэлігійных абрадаў пахавання памерлага чалавека, у якім пахаванне здзяйсняецца шляхам падвешвання нябожчыка з мэтай прынашэння цела паветру, духу, святлу, дрэву і т. п.

Абрад паветранага пахавання існаваў у многіх народаў старажытнасці. Так званыя "Вісячыя труны  (руск.)" можна сустрэць у розных абласцях Кітая. У цяперашні час абрад сустракаецца ў Паўднёва-Усходняй Азіі, у некаторых плямёнаў Паўднёвай Амерыкі  (руск.). Таксама вядомы ў рэдукаванай і больш гігіенічнай форме развейвання праху  (руск.).

У некаторых народаў абрад здзяйсняўся ў дачыненні да ўсіх памерлых, а ў некаторых — толькі ў дачыненні да «абраных» па тых ці іншых прыкметах. Рэлігійная матывіроўка абраду ў розных народаў своеасаблівая.

Прыклады

Паводле даследавання Г. Ю. Сітнянскага^[1], дадзены абрад (у дачыненні да асобных асоб: дзяцей, ганаровых грамадзян і т. п.) практыкаваўся да XX стагоддзя наступнымі народамі: манголамоўнае  (руск.) племя шывей  (руск.), алтайцы, тэлеуты  (руск.), шорцы (сеока карга), барабінскія татары  (руск.), ханты, мансі, ненцы, нганасаны, энцы, селькупы (паўночныя), кеты, орачы, удэгейцы, ніўхі, ітэльмены, якуты, хакасы (плямёны: каргінцы, кагары, бельцір), сагайцы  (руск.) (роду халар), тувінцы, бураты, тэлесы  (руск.), тэленгіты  (руск.), эвенкі (да 1930-х г.), іракезы, атапаскі, а таксама баскі.

У зараастрызме

Чылпык  (руск.) — старажытная «вежа маўчання» ва Узбекістане

У зараастрыйскай рэлігіі старажытнага Ірана для пахавання выкарыстоўваліся «вежы маўчання  (руск.)», на вяршыні якіх выкладвалі мёртвыя целы, якія расклёўвалі драпежныя птушкі. Вельмі падобны пахавальны абрад дагэтуль можна сустрэць у тыбетцаў ў Гімалаі^[2].

На Каўказе

Адной з самых старажытных згадак паветранага пахавання з’яўляецца паведамленне Німфадора (III стагоддзе да н.э.). У сваім творы «Варварскія законы» ён пісаў^[3]: «Мужчынскія цела колхам  (руск.) нельга было ні спальваць, ні хаваць; целы мужчын укручвалі ў свежыя шкуры і вешалі на дрэвах, жаночыя ж аддавалі зямлі».

У 1814 годзе Давід Баграціёні  (руск.) ў кнізе «Гісторыя Грузіі» паведамляў: «У старажытныя часы грузіны не закопвалі ў зямлю целы памерлых, а выстаўлялі іх на дрэвах, што самае да сёння бачаць у абхазцаў. Гэта прынята, як думаюць, ад персаў, бо Гідэ, апісваючы старажытныя звычаі гэтага народа, згадвае, што персы падобным чынам паступалі з целамі памерлых»^[4].У 1660 годзе падарожнік Арканджала Ламберці запісаў адносна абхаза-адыгскіх народаў^[5]:

З паўночнага боку, бліжэй за ўсіх (да мінгрэльцаў), жывуць тыя каўказцы, якіх туркі называюць абазамі (Abassas) або абкасамі (Abcasses). Звычаі гэтага народа адрозніваюцца тым, што цела нябожчыка ні хаваюць, ні паляць, а кладуць труп у выдзеўбаны ствол дрэва, які служыць труной. Апошні з малітвай прывязваюць вінаграднай лазой да найвышэйшай галіны якога-небудзь большага дрэва. Яны прывешваюць таксама зброю і адзенне памерлага, а каб паслаць на той свет каня, ганяюць яго што ёсць моцы ад гэтага дрэва да таго часу, пакуль той не акалее. Калі ён здохне хутка, то кажуць, што гаспадар любіў яго моцна; калі ж, наадварот, ён доўга не здыхае, то кажуць, што нябожчык гэтым паказвае, як мала клапаціўся аб ім.

Джозеф Генры Шарп (англ.) «Голас Вялікага духа», 1906. — Прыклад індзейскага пахавання

У 1427 годзе падарожнік Іаган Шыльтбергер  (руск.) паведамляў пра чаркесаў^[6]: «У іх ёсць звычай класці забітых маланкай у труну, якую потым вешаюць на высокае дрэва. Пасля таго прыходзяць суседзі, прыносячы з сабою стравы і напоі, і пачынаюць скакаць і весяліцца, рэжуць быкоў і бараноў і раздаюць большую частку мяса бедным. Гэта яны робяць на працягу трох дзён, і паўтараюць тое ж самае кожны год, пакуль трупы зусім не сатлеюць, уяўляючы, што чалавек, уражаны маланкай, павінен быць святым».

Абхазскія гісторыкі лічаць, што абрад паветранага пахавання абхаза-адыгскіх народаў паходзіць з рэлігійных культаў будаўнікоў дальменаў  (руск.). Памінальныя абрады духа продкаў здзяйсняліся перад фасадам дальмена або ўнутры кромлехападобных агароджаў (Атхара), так як характэрным для дольменной культуры гэтых народаў было «другаснае» пахаванне толькі буйных костак і чэрапоў (неаднаразова выяўленых археолагамі ўнутры дальменаў), якія засталіся пасля першасных «паветраных пахаванняў» на дрэвах^[7].

У фіна-ўгорскіх народаў

«Хаткі мёртвых» — яркая рыса дзякоўскай культуры^?!, якая лічыцца фіна-ўгорскай. У адпаведнасці з традыцыйнай рэлігіяй макшан  (руск.), называнай макшэнь кой  (руск.), у старажытнасці памерлых хавалі ў лубе (кер), у які цела заварочвалі і падвешвалі на дрэве; такое пахаванне называлася урля або уркспра. Пазней сталі хаваць на лясных могілках (калмакужа). З чатырох дрэў, якія раслі побач, рабілі зруб на высокіх пнях. На зрубе рабіўся дах, унутр змяшчалі цела памерлага ў лубе. Пасля прыняцця хрысціянства пахаванне стала падземным.

Ва Усходняй Азіі

В. М. Васільеў  (руск.) ля якуцкага паветранага пахавання (Енісейская губерня, 1905)

Археолагі ўстанавілі, што махэ (народ, які жыў на поўначы Маньчжурыі, продак чжурчжэняў і, адпаведна, маньчжураў) практыкавалі абрад паветранага пахавання ў залежнасці ад пары года^[8]. На тэрыторыі Якуціі раней існаваў культ каня  (руск.), які захаваўся ў выглядзе абраду падвешвання на дрэве каля пахавання чалавека галавы і капытоў каня^[9].

У Японіі і на Акінаве з глыбокай старажытнасці практыкавалася двухстадыйная пахавальная абраднасць, і першай стадыяй было «паветранае пахаванне». Паветранае пахаванне было выцеснена абрадамі будызму^[10].

У Амерыцы

Абрад паветранага пахавання існаваў у некаторых плямёнаў індзейцаў Паўночнай Амерыкі. Цела нябожчыка клалі на спецыяльны памост, які альбо знаходзіўся на дрэве, альбо быў прыпадняты на жэрдках на вышыню прыкладна трох метраў. Побач з памостам размяшчалі яго зброю і ежу на ўвесь шлях у іншы свет^[11].

Крыніцы

1. Центральноазиатский исторический сервер - Г.Ю. Ситнянский. О происхож… (нявызн.). archive.ph (5 верасня 2012). Праверана 13 снежня 2024.
2. Margaret E. Gouin. Tibetan rituals of death: Buddhist funerary practices. — Abingdon, Oxon: Routledge, 2010. — Т. 54. — 1 с. — (Routledge critical studies in Buddhism). — ISBN 978-1-136-95918-9, 978-0-203-84998-9, 978-1-136-95913-4, 978-1-136-95917-2.
3. Нимфодор (iii в. до н.э.) "ВАРВАРСКИЕ ЗАКОНЫ" - kolhida.ru (нявызн.). web.archive.org (27 мая 2007). Праверана 13 снежня 2024.
4. Давид Багратиони. История Грузии. Архіўная копія ад 2 мая 2012 на Wayback Machine Тб.: Мецниереба, 1971
5. Описание Колхиды или Мингрелии, о. Ламберти, миссионера Конгрегации для распространения христианской веры Архіўная копія ад 31 кастрычніка 2014 на Wayback Machine // Записки Одесского общества истории и древностей, Том X. — 1877
6. ИОГАНН ШИЛЬТБЕРГЕР->ПУТЕШЕСТВИЕ ПО ЕВРОПЕ, АЗИИ И АФРИКЕ->ПУБЛИКАЦИЯ 1867 Г.->ГЛАВЫ 35-67 (нявызн.). www.vostlit.info. Праверана 13 снежня 2024.
7. Лакоба С. З. и Бгажба О. Х. История Абхазии с древнейших времен до наших дней. М., 2007. (нявызн.). apsuara.ru. Праверана 13 снежня 2024.
8. Глава 6. Троицкая группа мохэской культуры и амурские чжурчжэни в Приамурье
9. Васильев В. Е.. К генезису обычая погребения с конем у народа саха в свете культурного «Пограничья» тюркского мира (руск.). Известия Лаборатории древних технологий. История. Исторические науки (1 студзеня 2014). Архівавана з першакрыніцы 30 верасня 2018. Праверана 21 мая 2019.
10. Бакшеев, Евгений Сергеевич. Двустадийная погребальная обрядность Японии и Окинавы как культурная модель Архіўная копія ад 1 мая 2019 на Wayback Machine: автореф. дис. … канд. культурологии : 24.00.01 / Рос. ин-т культурологии. — Москва, 2005. — 32 с.
11. John Reed Swanton. Source Material for the Social and Ceremonial Life of the Choctaw Indians. U.S. Government Printing Office, 1931.

Літаратура

• Дульзон А. П.  (руск.) Кетский язык. Томск, 1968. С. 579—580, 585—586.
• Хотхо Б. С. Обряд «воздушного» погребения в пространстве языческой культуры абхазов и адыгов // Вестник Адыгейского государственного университета, серия "Регионоведение: философия, история, социология, юриспруденция, политология, культурология. 2011. № 1. С. 199—204
• Яковлев Н. Ф.  (руск.) Древние связи языков Кавказа, Азии и Америки // Труды Института этнографии. 1947. Т. 2. С. 196—204.