Пацалу́нак — дакрананне вуснамі да каго-небудзь ці чаго-небудзь як праяўленне любові, ласкі і пад. Пацалунак выступае як частка сексуальнага дзеяння, з’яўляецца тэмай шматлікіх твораў мастацтва. Пацалункі часта суправаджаюцца абдымкамі.
Навукоўцы выказваюць меркаванне, што асноваю для развіцця такой з’явы, як пацалунак, стала смактанне ў дзяцінстве матчыных грудзей.[1] Хутчэй за ўсё, якраз прыроджаны смактальны рэфлекс спарадзіў гэты сродак пачуццёвых дачыненняў. На першым годзе жыцця менавіта рот — галоўная крыніца задавальненняў чалавека. Таму шляхам працяглых пераўтварэнняў кармлення дзіцяці — ад смактання грудзей да перадачы ежы з роту ў рот — і ўзнікла гэтая дзея.
Пацалунак — адзін з спосабаў паказу чалавечых эмоцый. У залежнасці ад кантэксту і дэталяў выканання можа выяўляць шырокі спектр пачуццяў. Пацалунак у вусны, шчокі выражае пачуццё прыязнасці і сяброўскай еднасці. Іншы характар — пашаны і павагі — мае пацалунак рукі альбо пляча, а то й ног: ён дэманструе высокую ступень залежнасці і падпарадкавання. Калісці пацалункі рук і ног у Еўропе былі звыклай з'явай, цяпер жа цалуюць руку толькі святару, ці зрэдку мужчыны — жанчынам.
Увогуле пацалунак выяўляе станоўчыя пачуцці чалавека, найбольш часта пачуццё кахання. Пацалунак можа быць шчырым і няшчырым. Найбольш вядомы няшчыры пацалунак — гэта «пацалунак Юды», з тэксту Бібліі, які стаў ідыёмай, што выказвае вышэйшую ступень здрады чалавека. (Паводле евангельскай гісторыі, Іуда Іскарыёт, адзін з вучняў Ісуса Хрыста, здрадзіў яму і паказаў на яго вартаўнікам, пацалаваўшы.)
Эмацыйныя пацалункі могуць быць паміж двума людзьмі, таксама пацалунак можа быць звернуты на жывёлу і на неадушаўлёныя прадметы. Кожны з гэтых відаў пацалункаў адлюстроўвае адмысловае эмацыйнае адценне. Так, цалаванне зямлі можа выяўляць радасць з нагоды доўгачаканага прыбыцця ў новую мясцовасць або ў месцы, у якіх чалавек доўга адсутнічаў. Пацалунак роднай зямлі або сцяга дзяржавы можа выяўляць любоў да Радзімы і адданасць ёй. Па характары выражаных імі пачуццяў, можна вылучыць наступныя віды пацалункаў:
Акрамя вышэйпералічанага, пацалунак у сексе носіць і інфарматыўны характар. Сексолагамі заўважана, што рухі жанчыны языком кажуць аб пажаданых рухах палавога члена мужчыны. Падчас пацалунку пранікненне языка глыбей, чым звычайна, часцей за ўсё сігналізуе аб гатовасці жанчыны да непасрэднага палавога акту. Такі падсвядомы сігнал жанчыны можа дапамагчы мужчыну як не пачаць каітус занадта рана, так і не прапусціць пік узбуджанасці жанчыны.
Вусны і язык, якія ўдзельнічаюць у пацалунку, з’яўляюцца паверхнямі цела, пакрытымі эпітэліем і багата забяспечанымі рэцэптарамі, якія рэагуюць на дакрананне, тэмпературу, смак. Сігналы ад рэцэптараў паступаюць у ствалавыя аддзелы мозгу праз чэрапнамазгавыя нервы, а са ствалавых аддзелаў — у ядры таламуса і кару вялікіх паўшар’яў. Значная частка паверхні кары мозгу апрацоўвае інфармацыю, якая паступае ад языка і вуснаў. Гэта інфармацыя перадаецца ў аддзелы мозгу, адказныя за эмоцыю і палавыя рэакцыі. Аб частках цела, стымуляцыя якіх падобна вуснам і языку прыводзіць да палавой узрушанасці, гавораць як аб эрагенных зонах.
Пацалунак у міфалогіі выступае як рытуальны жэст, сімвалічны знак сацыяльных адносін, праявы міфаў і рэлігійных адносін. Там пацалунак разумеецца як сродак разбурэння злых чараў. У сусветным фальклоры шырока вядомы сюжэт пра зачараваную прынцэсу, якую царэвіч абуджае да жыцця якраз пацалункам.
У беларускай народнай казцы зачараванага ведзьмаю каралевіча ратуе простая дзяўчына: І пачаў пачвара з свіным лычом пець песні, пачаў пець так гожа, што голас лезе аж у самую душу й разам хочацца плакаць і смяяцца. Пяе ён з такімі любошчамі, што затапіў у дзеўчыны й голаў, і сэрца. Сама няведама зачым, схапіла яна страшэннага чалавека за голаў да й пацалавала. У той момант абярнуўся ён у гожага каралевіча, схапіў яе на бярэмя да й панёс да гасподы. І сталі яны жыць да пажываць да бедных людзей не забываць.
У слове «пацалунак» вылучаецца корань -цал-, які выяўляе выразную сувязь са словам «цэлы». Корань -цэл- нясе значэнне жадання быць цэлым, цэльным, здаровым. Пацалунак у традыцыйным этыкеце суправаджаецца пажаданнем здароўя. Прыкладам, беларускія жанчыны пры сустрэчы, нахіліўшы галаву й сказаўшы «Здаровінька!», цалаваліся ў вусны. Ці напрыклад, маці цалуе дзіця, супакойваючы яго, цалуе пабітае месца, каб хутчэй загаілася.
У вясковай традыцыі пацалунак разумеўся як прывітанне, доказ прыязнасці, сардэчны паклон. Пацалункамі суправаджаліся шматлікія зборышчы нежанатай моладзі, гэтак званыя вячоркі. Пацалунак — складнік асобных моладзевых гульняў; бывала, усе ўдзельнікі карагоду неаднаразова перацалоўваліся адзін з адным падчас калядных ігрышчаў.
На Віцебшчыне падчас абраду «Жаніцьба Цярэшкі» жанчыны прыпявалі:
У сучасную вясельную традыцыю ўвайшоў звычай скандавання «Горка!», калі малады з маладою мусяць цалавацца. Міфалягічныя падставы судачынення воклічу «Горка!» й пацалунку выразныя, а паралелі паміж інтымнымі пацалункамі і прыняццем ежы прасочваюцца вельмі паслядоўна. Гэтым словам абавязкова папярэднічае заўвага кагосці з гасцей, што страва салёная, нясмачная, горкая, і яе трэба абавязкова падсаладзіць. Часта ж гавораць: салодкі пацалунак, салодкія вусны, паглынаць адзін аднаго ў пацалунках. Цалаваліся, дарэчы, калі садзілі цыбулю, каб горкаю не была. Абавязковай стравай на вяселлі быў мёд. Таму сувязь смакавых пачуццяў і пацалунку яўная.
На колішніх беларускіх вяселля, аднак, пацалункі маладых асабліва не акцэнтаваліся. Абавязковымі і рытуальна значнымі былі пацалункі іншага характару. Да прыкладу, маладая кланялася свякроўцы, цалавала ёй руку, твар, і з прапановы дружкі абедзве яны пілі адна да адной па чарцы гарэлкі — каб замацаваць назаўсёды згоду.
Увайшлі ў гісторыю шэраг гістарычных і міфалагічных ідыём: «Пацалунак Юды», «Пацалунак генсекаў», «Пацалунак смерці», «Пацалунак Сталіна». У адрозненні ад простага пацалунку, які меў эмацыйную, часта сексуальную афарбоўку, гэтая форма праявы адносін людзей, нясе сацыяльныя карані.