Талерантнасць

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Талерантнасць (значэнні).

Талера́нтнасць (ад лац.: tolerantia — «цярпенне, цярплівасць, здольнасць пераносіць») — у агульным сэнсе гэтага слова, — гэта «дапушчальнае адхіленне». Супрацьлегласць талерантнасці — гэта нецярпімасць. Талерантнасць трэба адрозніваць ад пасіўнай добраахвотнасці (паколькі такое пасіўнае прыняцце не выражае пазітыўнага сэнсу суджэння і не ўтварае супрацьлегласці адхіленню) і ад сінкрэтызму.

З-за шматграннага характару з’явы «талерантнасці» ў тэорыі сучасных навуковых ведаў існуюць розныя падыходы да разумення гэтай з’явы. Філасофскі аспект прапануе разглядаць талерантнасць як гатоўнасць пастаянна і з годнасцю ўспрымаць чалавека, рэчы ці падзеі як цярпенне, цярпімасць, вытрымку, прымірэнне. Палітычны кантэкст факусуе ўвагу на павазе да свабоды іншага чалавека, яго поглядаў, думак, паводзін. Сацыялогія трактуе талерантнасць як міласэрнасць, далікатнасць, прыхільнасць да іншых і г.д.^[1] У агульным педагагічным кантэксце талерантнасць інтэрпрэтуецца як гатоўнасць прыняць іншых такімі, якія яны ёсць, і ўзаемадзейнічаць з імі на аснове згоды і разумення.^[2]

Сацыяльная талерантнасць

Перадумова талерантнасці заключаецца ў тым, што чалавек можа быць нязгодны з тым, што церпіць. Нельга казаць пра талерантнасць да таго, з чым ён згодзен. Справа ў тым, што талерантнасць тычыцца і большасці, і меншасці. Меншасць не мае права выстаўляць большасці ўласныя каштоўнасці. Большасць павінна цярпець меншасць, але толькі так, каб гэта не падарвала здольнасць грамадства функцыянаваць.

Гэта таксама асаблівасць паводзін і ладу жыцця іншых людзей. Цярпімасць да ладу жыцця, паводзін, звычаяў, пачуццяў, ідэй, перакананняў іншых людзей з’яўляецца ўмовай стабільнасці і адзінства грамадстваў, асабліва неаднародных па рэлігійных, этнічных ці іншых сацыяльных вымярэннях.

Паняцце талерантнасці — гэта па сутнасці маральнае паняцце, якое стала палітычным і прававым паняццем. Талерантнасць — гэта чалавечая цнота, і ў сэнсе маральнасці азначае цярпімасць да рознагалоссяў паміж людзьмі, здольнасць жыць, не перашкаджаючы іншым, здольнасць мець правы і свабоды, не парушаючы правоў і свабод іншых людзей.

Паводле Філасофскага энцыклапедычнага слоўніка «талерантнасць» — гэта тэрмін, які выкарыстоўваецца для апісання добразычлівага ці стрыманага стаўлення да індывідуальных і групавых адрозненняў (рэлігійных, этнічных, культурных, цывілізацыйных). Светапогляд на талерантнасць — гэта ацэнка разнастайнасці — прыроднай, індывідуальнай, культурнай.^[3]

Рэзалюцыя 5.61 Генеральнай канферэнцыі ЮНЕСКА ад 16 лістапада 1995 года ўхваліла Дэкларацыю прынцыпаў талерантнасці (цярпімасці). Гэта дэкларацыя вызначае паняцце «цярпімасць» і абвяшчае 16 лістапада Міжнародным днём цярпімасці, які адзначаецца штогод.

1.1. Цярпімасць азначае павагу, прыняцце і правільнае разуменне багатай разнастайнасці культур нашага свету, нашых формаў самавыяўлення і спосабаў праяўленняў чалавечай індывідуальнасці. Ёй спрыяюць веды, адкрытасць, зносіны і свабода думкі, сумлення і перакананняў. Цярпімасць — гэта гармонія ў разнастайнасці. Гэта не толькі маральны абавязак, але і палітычная і прававая патрэба. Цярпімасць — гэта цнота, якая робіць магчымым дасягненне міру і спрыяе замене культуры вайны культурай свету. 1.2. Цярпімасць — гэта не саступка, паблажлівасць ці патуранне. Цярпімасць — гэта перш за ўсё актыўнае стаўленне, фарміраванае на аснове прызнання ўніверсальных правоў і асноўных свабод чалавека. Ні пры якіх абставінах цярпімасць не можа служыць апраўданнем замахаў на гэтыя асноўныя каштоўнасці, цярпімасць павінны праяўляць асобныя людзі, групы і дзяржавы. 1.3. Цярпімасць — гэта абавязак спрыяць сцвярджэнню правоў чалавека, плюралізму (у тым ліку культурнага плюралізму), дэмакратыі і правапарадку. Цярпімасць — гэта паняцце, якое азначае адмову ад дагматызму, ад абсалютызацыі ісціны і сцвярджае нормы, якія ўстаноўлены ў міжнародных прававых актах у галіне правоў чалавека. 1.4. Праява цярпімасці, якая сугучная павазе правоў чалавека, не азначае цярпімага стаўлення да сацыяльнай несправядлівасці, адмовы ад сваіх ці саступкі чужым перакананням. Гэта азначае, што кожны вольны прытрымлівацца сваіх перакананняў і прызнае такое ж права за іншымі. Гэта азначае прызнанне таго, што людзі па сваёй прыродзе адрозніваюцца па знешнім выглядзе, становішчы, мове, паводзінах і каштоўнасцях і валодаюць правам жыць у свеце і захоўваць сваю індывідуальнасць. Гэта таксама азначае, што погляды аднаго чалавека не могуць быць навязаныя іншым.[4] Дэкларацыя прынцыпаў цярпімасці ЮНЕСКА, Міжнародны дакумент ад 16.11.1995

У Дэкларацыі прынцыпаў цярпімасці таксама падкрэсліваецца адукацыйная задача, паводле якой выхаванне ў духу талерантнасці павінна разглядацца як надзённы імператыў; у сувязі з гэтым неабходна заахвочваць метады сістэматычнага і рацыянальнага навучання талерантнасці, якія раскрываюць культурныя, сацыяльныя, эканамічныя, палітычныя і рэлігійныя крыніцы нецярпімасці, якія ляжаць у аснове гвалту і адчужэння.^[5]

Арганізацыя Аб’яднаных Нацый прыняла дзве заявы аб рэлігійнай нецярпімасці. У дэкларацыях акрэслена свабода думкі і веравызнання, замацаваная ў Дэкларацыі правоў чалавека, і права на свабоду выказвання меркаванняў у недыскрымінацыйным грамадстве.^[6]

Талерантнасць у біялогіі

Талерантнасць — экалагічная пластычнасць. Здольнасць арганізмаў вытрымліваць адхіленне фактараў навакольнага асяроддзя ад аптымальных для іх.

Талерантнасць у медыцыне

• Талерантнасць (медыцына) — у дадзеным выпадку гэты тэрмін азначае ступень увядзення або ўжывання наркотыкаў, не выклікаючы шкодных пабочных эфектаў.

• альбо фізіялагічная талерантнасць (талерантнасць у таксікалогіі) — памяншэнне рэакцыі на рэчыва з-за папярэдняга ўздзеяння. Калі пачатковая доза прэпарата менш эфектыўная, і для дасягнення пачатковага эфекту патрабуецца большая доза (устойлівасць да далейшага выкарыстання прэпарата).
• Талерантнасць у імуналогіі — гэта адсутнасць імуннай рэакцыі на антыген.

Прымяненне тэрміна

Цяпер гэты тэрмін выкарыстоўваецца для абазначэння шырокага кола талерантных адносін да ладу жыцця і існавання сацыяльных груп, палітычных партый ці ідэй, якія многія лічаць непрымальнымі. Сярод іншых, часцей за ўсё гаворка ідзе пра рэлігійную, нацыянальную, расавую, палітычную талерантнасць, талерантнасць да пэўнага полу (мужчыны ці жанчыны), да сексуальных меншасцей і г.д. Звычайна прынцып талерантнасці не прызнаюць рэлігійныя фундаменталісты, расісты, сексуальныя шавіністы, радыкальныя нацыяналісты, ксенафобы, этнацэнтрысты. Таталітарныя і аўтарытарныя грамадствы таксама ў значнай ступені нецярпімыя да пэўных сацыяльных груп альбо поглядаў і меркаванняў іншых.

Прыклады талерантнасці: бацькі мірацца з пэўным паводзінамі дзяцей; чалавек церпіць слабасці іншага чалавека; чалавек церпіць талерантнасць; манарх церпіць іншадумства; рэлігійны рух талерантны да гомасексуалаў; дзяржава прызнае рэлігійныя меншасці; грамадства талерантна ставіцца да пэўных формаў дэвіянтных паводзін.^[7]

Канцэптуальнае абгрунтаванне талерантнасці

Талерантнасць апраўдана на аснове зусім розных пунктаў гледжання, сярод якіх найбольш распаўсюджаныя:

• Пазіцыя дзяржаўнага патэрналізму.

Дзяржава прызнае талерантнасць да рэлігійных і іншых групаў, калі яны не ставяць пад сумнеў уладу манарха і яго дынастыі, а таксама некаторыя асаблівасці дзяржаўнага ладу (напрыклад, — дамінуючую рэлігію), на аснове якой урад «добраахвотна» дапускае практыку меншасці, якая, у сваю чаргу, не павінна перавышаць рамкі дапушчальнага.^[8]

• Пазіцыя хрысціянскай талерантнасці.

Дадзеная пазіцыя заснаваная на:

• канцэпцыі роўнасці ўсіх людзей у іх годнасці і свабодзе, створаных на вобраз і падабенства Бога;
• кожны мае права на сваё меркаванне, то бок адрознівацца ад іншых;
• ніхто, акрамя Бога, не мае манаполіі на ісціну і права на асаблівую блізкасць з ёй;
• паколькі чалавек сапсаваны першародным грахом, і чалавечыя супольнасці, і ўлада, і дзяржава таксама не застрахаваныя ад памылак;
• парушэнне агульнаабавязковых нормаў паводзін, зафіксаваных у сусветных рэлігіях (не забіваць, не красці, не шкодзіць і г.д.) не падлягае ўключэнню ў сферу талерантнасці.^[9]
• Пазіцыя пра аддзяленне царквы ад дзяржавы.

Дзяржава, выступаючы ў якасці свецкага нерэлігійнага органа, не павінна парушаць прынцып свабоды сумлення, павінна праяўляць аднолькавыя адносіны да розных рэлігійных супольнасцей, атэістаў, а таксама прыхільнікаў розных маральных нормаў; у гэтым яна кіруецца неабходнасцю «агульнага дабра».^[10]

• Пазіцыя ўніверсальнасці правоў чалавека, канстытуцыйнай дэмакратыі і грамадзянскай роўнасці ўсіх людзей у іх свабодзе і годнасці.

«Усе людзі нараджаюцца свабоднымі і роўнымі ў сваёй годнасці і правах. Яны надзелены розумам і сумленнем і павінны дзейнічаць адносна аднаго ў духу братэрства».^[11]

Ліберальнае грамадства адмаўляецца ад сродкаў палітычнага прымусу, кіруецца прынцыпамі дэмакратыі і павагі правоў чалавека, свабоды асацыяцый і выключэння гвалту супраць сумлення членаў асацыяцый. У аснове такога падыходу — эгалітарна-універсалісцкі крытэрый грамадзянскай роўнасці, які патрабуе як роўнага стаўлення, так і ўзаемнага прызнання ўсіх грамадзян як «роўных», так і «паўнапраўных» членаў палітычнай супольнасці. Грамадзянскае адзінства дасягаецца толькі пры ўмове поўнага і безумоўнага ўключэння грамадзян у грамадства.

Талерантнасць пакідае некранутымі патрабаванні аб праўдзе і праведнасці, уласцівыя розным рэлігіям, палітычным партыям і іншым сацыяльным групам. Аднак яны не павінны прэтэндаваць на маральную альбо аўтарытэтную манаполію і павінны абмежаваць сваё практычнае значэнне. Перакананні павінны быць практычна значнымі толькі ў межах, устаноўленых нормай поўнага і прапарцыянальнага ўключэння ўсіх грамадзян у грамадства. Такое патрабаванне азначае паслядоўную рэалізацыю здольнасцей прытрымлівацца ладу жыцця, які дыктуе чалавеку рэлігія або этас. Аднак ён павінен рэалізаваць свой дух у рамках нормаў грамадзянскай роўнасці, а таксама павінен паважаць этас іншых.^[12]

Праблемы талерантнасці

Паняцце талерантнасці да гэтага часу абмяркоўваецца. Пазіцыі падзяляюцца на дзве супрацьлегласці:

• гэты тэрмін з’яўляецца папярэднім і, хоць ён гістарычна справядлівы, павінен быць удакладнены альбо заменены больш станоўчым і суправаджацца дакладнай ацэнкай плюралізму і разнастайнасці;
• гэта абсалютная канцэпцыя, важная для існавання грамадства і абмежавання дыскрымінацыі.

Таксама вядуцца дыскусіі наконт ступені талерантнасці — у якой ступені і ў якіх сітуацыях павінна прысутнічаць талерантнасць. Поўная (радыкальная) талерантнасць праблематычная, паколькі патрабуе талерантнасці нават да радыкалаў, якія патэнцыйна могуць пагражаць правам некаторых грамадзян альбо стабільнасці сацыяльнай сістэмы.

Эфектыўная талерантнасць непазбежна павінна быць абсалютнай і, дзеля эфектыўнага выканання сваіх функцый — быць прымусовай, нецярпімай да неталерантнасці. Карл Попер вызначыў гэта як «парадокс цярпімасці»: «неабмежаваная цярпімасць павінна прыводзіць да нецярпімасці». У сувязі з гэтым спрэчка тычыцца межаў цярпімасці — наколькі грамадства і яго сацыяльныя інстытуты павінны знайсці разумныя сродкі самазахавання, якія ў нейкай ступені замяняюць прынцып талерантнасці.^[13]

Амерыканскі даследчык Рональд Інглехарт наўпрост звязвае талерантнасць з узроўнем матэрыяльнага дабрабыту, эканамічным прагрэсам і тыпам культуры. Яна, на яго думку, залежыць ад таго, бліжэй грамадства да «традыцыйнай» ці «свецка-рацыянальнай» культуры. Для грамадстваў першага тыпу культуры характэрныя «каштоўнасці выжывання», непавага да этнічнай роўнасці, роўнасці полаў, нізкі ўзровень міжасобаснага даверу, нецярпімасць да іншадумства; для суполак з культурай другога тыпу характэрныя «каштоўнасці самавыяўлення».^[14][15]

Зноскі

1. Хомяков М. Б. Толерантность: парадоксальная ценность / М. Б. Хомяков // Журнал социологии и социальной антропологии. — 2003. — № 4. — Т. VI. — № 4 — С. 98 — 112. (стр.: 16)
2. Бех И. Д. Формировать у ребенка чувство ценности другого человека // Педагогика толерантности. — 2001. — № 2. — С. 32—35.
3. Філософський енциклопедичний словник/ [голова редкол. В. І. Шинкарук]. — К.: Абрис, 2002. — С. 642 В. Лісовий. Толерантність // Філософський енциклопедичний словник / В. І. Шинкарук (голова редколегії) та ін. ; Л. В. Озадовська, Н. П. Поліщук (наукові редактори) ; І. О. Покаржевська (художнє оформлення). — Київ: Абрис, 2002. — С. 642. — 742 с. — 1000 екз. — ББК 87я2. — ISBN 966-531-128-X. (стор.: 642)
4. Дэкларацыя прынцыпаў цярпімасці ЮНЕСКА, Міжнародны дакумент ад 16.11.1995 Архівавана 15 ліпеня 2018.
5. Декларация принципов толерантности // Век толерантности: [научно-публицистический вестник]. — М. : Изд-во МГУ, 2001. — 452 с. (стр.: 87)
6. Резолюция 36/55 Генеральной Ассамблеи ООН: Декларация о ликвидации всех форм нетерпимости и дискриминации на основе религии или убеждений; Резолюция, Международный документ от 25.11.1981 Архівавана 15 ліпеня 2018.
7. Toleration.
8. Хабермас Ю. Расколотый Запад / Пер. с нем. О. И. Величко и Е. Л. Петренко. — М., 2008. — С. 9-29.
9. Новик В. Духовный смысл толерантности (Толерантность: сила или слабость?).
10. Логинов А. В. Глава 5. Толерантность в государственно-конфессиональных отношениях (Зарубежный опыт) // Толерантность. — М., 2004.
11. Всеобщая декларация прав человека.
12. Хабермас Ю. Когда мы должны быть толерантными? О конкуренции видений мира, ценностей и теорий // Социологические исследования. — 2006. — № 1. — С. 45-53. Архівавана 5 жніўня 2009.
13. Поппер К. Открытое общество и его враги. — К., 1994.
14. Инглхарт Р. Культура и демократия // Культура имеет значение. Каким образом ценности способствуют общественному прогрессу / Под ред. Л. Харрисона и С. Хантингтона. — М. 2002. — С. 106—128.
15. Inglehart R. Inglehart-Welzel Cultural Map of the World. (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 19 кастрычніка 2013. Праверана 22 лістапада 2010.

Літаратура

• Дубянецкі Э. С. Талера́нтнасць // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 401—402. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Талера́нтнасць; Талера́нтны // Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: У 5-ці т / АН БССР, Інстытут мовазнаўства імя Я. Коласа. — Мн.: Беларус. Сав. Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 1983. — Т. 5 кн. 1: С — Улагодзіць / [рэдактар М. Р. Суднік]. — С. 466. — 663 с.

Спасылкі

• Кожны мае права: талерантнасць