Фідый

Фідый
стар.-грэч.: Φειδίας
Дата нараджэння	каля 500 да н.э.
Месца нараджэння	Афіны, Старажытныя Афіны
Дата смерці	каля 430 да н.э.
Месца смерці	Старажытныя Афіны або Olympia^[d], Ancient Olympia Municipality^[d], Эліда^[d], Заходняя Грэцыя, Грэцыя
Грамадзянства	Старажытныя Афіны
Бацька	Хармід^[d]
Дзеці	Фідый Малодшы^[d]
Род дзейнасці	скульптар, архітэктар, мастак
Уплыў	Hegias of Athens^[d] і Ageladas^[d]
Уплыў на	Agoracritus^[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

«Фідый, які паказвае фрыз Парфенона сябрам», карціна працы Лоўрэнса Альма-Тадэмы, 1868

Фідый (грэч. Φειδίας, каля 490 да н.э. — каля 430 да н.э.) — старажытнагрэчаскі скульптар і архітэктар, адзін з найвялікшых мастакоў перыяду высокай класікі. Асабісты сябар Перыкла.

Біяграфія

Біяграфічныя звесткі пра Фідыя параўнальна бедныя. Сын Харміда. Верагодна, месца нараджэння — Афіны, час нараджэння — неўзабаве пасля бітвы пры Марафоне.

Акрамя Афін пры Кімоне і Перыкле, Фідый працаваў таксама ў Платэях, Дэльфах і Алімпіі. Паўсаній паведамляе, што майстэрня Фідыя ў Алімпіі знаходзілася за Альтысом (свяшчэнны ўчастак з храмам Зеўса). У V ст. н.э. гэты будынак быў перароблена ў царкву, якая захавалася дагэтуль. Раскопкі пацвердзілі паведамленне Паўсанія.

Афіняне і смерць Фідыя

Як піша Плутарх у сваёй «Жыцці Перыкла», Фідый быў галоўным саветнікам і памочнікам Перыкла ў ажыццяўленні маштабнай рэканструкцыі Акропаля ў Афінах і наданні яму цяперашняга аблічча ў стылі высокай класікі.

Нягледзячы на гэта, ва ўзаемаадносінах з суграмадзянамі Фідыя пераследвалі непрыемнасці ^[1] (каля 432—431 да н.э.). Яго пачалі вінаваціць ва ўтойванні золата, з якога быў зроблены плашч Афіны Парфенас. Але мастак апраўдаўся вельмі проста: золата было знята з асновы і ўзважана, нястачы не было выяўлена, бо Фідый змог зрабіць так, што золата можна было зняць ці надзець, таму калі запатрабавалі ўзважыць золата, ён прымацаваў назад тое золата, што скраў.

Наступнае абвінавачванне пацягнула значна большыя праблемы. Яго абвінавацілі ў абразе бажаства: на шчыце Афіны сярод іншых статуй Фідый змясціў свой і перыклаў профіль (падрабязней пра выяву гл. Афіна Парфенас). Скульптара кінулі ў турму, дзе ён сканаў, або ад яду, або ад нястачы і гора. Паводле іншых звестак, сканаў у выгнанні ў Элідзе. Плутарх піша:

«З-за таго, што ён быў сябрам Перыкла і карыстаўся ў яго вялікім аўтарытэтам, у яго было шмат асабістых ворагаў і зайздроснікаў. Яны ўгаварылі аднаго з памочнікаў Фідыя, Менана, зрабіць данос на Фідыя і абвінаваціць яго ў крадзяжы. Фідыя гняла зайздрасць да славы яго твораў… Пры разглядзе яго справы ў Народным сходзе доказаў у крадзяжы не знайшлося. Але Фідый быў адпраўлены ў турму і там памёр ад хваробы».

Асабістае жыццё Фідыя

Як і многія адукаваныя эліны класічнага перыяду, Фідый меў схільнасць да хлопчыкаў. Аб’ектам яго кахання, які ўвайшоў у гісторыю мастацтва, быў элейскі юнак па імі Пантарк.

Пантарк атрымаў перамогу ў барацьбе сярод хлопчыкаў у 86-ю Алімпіяду (436 г. да н.э.). Паводле некаторых позніх паведамленняў на пальцу статуі Зеўса Фідый зрабіў надпіс «Цудоўны Пантарк» (іншыя адносяць гэты надпіс да яго ж статуі Афіны Парфенас або Афрадыты Ураніі (у Элізе).

Творчасць

Незразумела, хто быў яго настаўнікам у скульптурным рамястве. Называюцца імёны Гегія (Афіны), Агелада (Аргас) і Палігната.

Творы

Прамалёўка статуі «Афіны Парфенас», усталяванай унутры Парфенона

Большасць прац Фідыя не захаваліся, пра іх мы можам судзіць толькі па апісаннях антычных аўтараў і копіях. Тым не менш, слава яго была каласальнай.

• Статуя Зеўса ў Алімпіі — адзін з сямі цудаў Старажытнага Свету. Фідый працаваў над статуяй Зеўса разам з вучнем Калотам і братам Паненам^[2]
• «Афіна Прамахас» — гіганцкая выява багіні Афіны, якая замахваецца дзідай, на афінскім Акропалі. Узведзена каля 460 да н.э. у памяць перамог над персамі. Яе вышыня дасягала 60 футаў і ўзвышалася над усімі навакольнымі будынкамі, здалёку ззяючы над горадам. Ліццё з бронзы. Не захавалася.
• «Афіна Парфенас». 438 г. да н.э. Была ўсталявана ў афінскім Парфеноне, унутры свяцілішча і ўяўляла сабой багіню ў поўным узбраенні. Найбольш поўнай копіяй лічыцца т.з. «Афіна Варвакіян» (Афіны), была выканана з мармуру, золата (адзенне), слановай косці (рукі, твар), упрыгожаная дробнымі каштоўнымі камянямі.
• Скульптурнае афармленне Парфенона (фрыз Парфенона, метопы, інш.) было выканана пад яго кіраўніцтвам. Пра лёс помнікаў гл. мармуры Элгіна.
• «Афіна Лемнія», — каля 450 да н.э. Бронзавая статуя. Адлюстроўвае багіню, якая абапіраецца на дзіду, яе задуменны погляд звернуты на шлем у руцэ ^[3]. Назва — ад вострава Лемнас, для жыхароў якога яна была зроблена. Вядомая па копіях.
• «Афіна Арэя» ў Платэях, каля 470—450 да н.э. З пазалочанага дрэва (адзенне) і пентэлійскага мармуру (твар, рукі і ногі). Не захавалася.

Выява Ірыды, багіні Вясёлкі, з фрыза Парфенона. Школа Фідыя

• (Афіна для горада Пелены ў Ахаі).
• Афрадыта Уранія (у Элізе)
• «Медуза Ранданіні» — рымская копія галавы Гаргоны Медузы, якая знаходзілася на шчыце Афіны Парфенас. Мюнхенская гліптатэка.

Меркавана

Пераважна гэтыя копіі атрыбутуюцца не па літаратурных крыніцах, а па стылявым падабенстве:

• Статуя Дэметры. Копіі ў Берліне і Шэршэлі, Алжыр.
• Статуя Коры. Копія на віле Альбані.
• Вотыўны рэльеф з Элеўсіна (Археалагічны музей. Афіны). Рымская копія ў Музеі Метраполітэн, Нью-Ёрк.
• Анадумен (юнак, які завязвае павязку вакол галавы). Не блытаць з Дыядуменам Паліклета.
• «Гермес Людавізі», Museo Nazionale Romano.
• «Тыбрскі Апалон», Museo Nazionale Romano.
• «Касельскі Апалон», Луўр

Тэхніка

«Афіна Лемнія». Рэканструкцыя. Дрэздэн, Скульптурны збор

Самыя знакамітыя працы Фідыя — Зеўс і Афіна Парфенас былі выкананы ў хрысаэлефанціннай тэхніцы — золата і слановая косць.

Наватарства

Фідый — адзін з лепшых прадстаўнікоў класічнага стылю, і пра яго значэнне досыць сказаць, што ён лічыцца заснавальнікам еўрапейскага мастацтва.

Фідый і ўзначаленая ім атычная школа скульптуры (2-й пал. 5 ст. да н.э.) займалі вядучае месца ў мастацтве высокай класікі. Гэты кірунак найбольш поўна і паслядоўна выражаў перадавыя мастацкія ідэі эпохі. Так было створана мастацтва, «якое сінтэзуе ўсё тое прагрэсіўнае, што неслі ў сабе працы іанічных, дарычных і атычных майстроў ранняй класікі да Мірана і Пеонія уключна»^[4].

Цыцэрон пісаў пра Фідыя так:

«Калі ён ствараў Афіну і Зеўса, перад ім не было зямнога арыгінала, якім ён мог скарыстацца. Але ў яго душы жыў той правобраз прыгажосці, які і ўвасоблены ім у матэрыі. Нездарма кажуць пра Фідыя, што ён тварыў у парыве натхнення, які ўзносіць дух па-над усім зямным, у якім непасрэдна бачны боскі дух — гэты нябесны госць, па выразе Платона».

Адзначаюць велізарнае майстэрства Фідыя ў трактоўцы адзення, у якім ён пераўзыходзіць і Мірана, і Паліклета. Адзенне яго статуй не хавае цела: не па-рабску яму падпарадкавана і не служыць яго агаленню ^[5].

Оптыка

Фідый валодаў ведамі пра дасягненні оптыкі. Захавалася апавяданне пра яго суперніцтва з Алкаменам: абодвум былі замоўлены статуі Афіны, якія меркавалася ўзняць на высокія калоны. Фідый зрабіў сваю статую ў адпаведнасці з вышынёй калоны — на зямлі яна здавалася пачварнай і непрапарцыйнай. Народ ледзь не пабіў яго камянямі. Калі ж абедзве статуі ўзвялі на высокія пастаменты, правасць Фідыя стала відавочная, а Алкамен быў абсмяяны.

Вучні

Многія старажытнагрэчаскія скульптары лічацца вучнямі Фідыя, любімым вучнем быў Агаракрыт, які разам з таварышам Алкаменам удзельнічаў у стварэнні фрыза Парфенона. Над статуяй Зеўса Фідый працаваў разам з вучнем Калотам і братам Паненам^[2]. Яго вучні працавалі ў Пелапанесе і Беотыі (Фразімед у Каронеі і Калот у Кілене).

Ушавананне памяці

У гонар Фідыя названы кратар на Меркурыі.

Залатое сячэнне атрымала ў алгебры абазначэнне грэчаскай літарай φ менавіта ў гонар Фідыя, майстра, які выкарыстаў яго ў сваіх працах.

Галерэя

• 
  «Зеўс Алімпійскі». Гравюра-рэканструкцыя ўнутранай прасторы храма.
• 
  Копія «Афіны Парфенас», т.зв. «Афіна Варвакіян».
• 
  27-я метопа з фрыза Парфенона. Бітва лапіфаў з кентаўрамі
• 
  «Анадумен», «Фарнезскі Дыядумен»

Зноскі

1. ПРОЦЕССЫ ПО ОБВИНЕНИЮ В НЕЧЕСТИИ (АСЕБИИ) В АФИНАХ В ПОСЛЕДНЮЮ ЧЕТВЕРТЬ V В. ДО Н. Э.
2. Соколов Г. И. Акрополь в Афинах
3. A t h e n a L e m n i a
4. ИСКУССТВО ВЫСОКОЙ КЛАССИКИ (450—410 гг. до н. э.) Архівавана 17 чэрвеня 2007.
5. ИСТОРИЧЕСКИЕ ТРАНСФОРМАЦИИ ИДЕАЛА КРАСОТЫ АНТИЧНОЙ ЭЛЛАДЫ: (КОГНИТИВНЫЙ АНАЛИЗ) Архівавана 18 сакавіка 2011.

Бібліяграфія

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 16. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0263-6 (т. 16).
• Нюберг С. Н., Фидий, М., 1941;
• Langlotz Е., Phidiasprobleme, Fr. /M., [1947];
• Bendinelli G., Sulle tracce di opere fidiache andate perdute, Torino, 1954;
• Гавела Б., Фидија. Нови Сад, 1974.
• Dorothy King, «The Elgin Marbles» (Hutchinson / Random House, January 2006)
• Phidias im Quattrocento. Thielemann, Andreas. — 1996
• Phidias. Höcker, Christoph. — Reinbek bei Hamburg : Rowohlt, 1993, Orig.-Ausg.
• Die Werkstatt des Pheidias in Olympia. Berlin: de Gruyter.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Фідый
• Pheidias, Sculptor to the Gods Архівавана 5 ліпеня 2009.
• Анлайн экскурсія па фрызе Парфенона
• Вялікі скульптар Фідый