Цярнопаль

Горад Цярнопаль укр.: Тернопіль Герб^[d] Сцяг^[d] Краіна  Украіна Вобласць Цярнопальская вобласць Раён Цярнопальскі раён^[d] Абшчына Цярнопальская гарадская грамада Каардынаты 49°34′00″ пн. ш. 25°36′00″ у. д.^HGЯO Мэр Сяргей Надал^[d] Заснаваны 1540 Першая згадка 15 красавіка 1540 Плошча 59 км²[1] Вышыня цэнтра 320 м Водныя аб’екты Серат^[d] Насельніцтва ▲225 238 чал. (2022)[2][3]^[…] Часавы пояс UTC+2, летам UTC+3 Тэлефонны код 0352 Паштовыя індэксы 46000 - 46499 КААТУУ 6110100000 Афіцыйны сайт rada.te.ua (укр.) Цярнопаль на карце Украіны ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Цярнопаль, або Тэрнопіль^[4] (укр.: Тернопіль), да 1944 года — Тарнопаль (укр.: Тарнополь) — горад ва Украіне, палітыка-адміністрацыйны, эканамічны і культурны цэнтр Цярнопальскай вобласці. Адзін з найбуйнейшых гарадоў гістарычных зямель Галіцыі і Падолля. Плошча — 86 км². Насельніцтва — 225 286 чалавек (2022).

Геаграфія

Размешчаны на рацэ Серат. Знаходзіцца ў цэнтры Заходняй Украіны, на перасячэнні важных аўтамабільных і чыгуначных шляхоў. Міжнародны аэрапорт «Тэрнопіль» размешчаны за 3 км на ўсход ад горада.

У фізіка-геаграфічным дачыненні горад знаходзіцца на Цярнопальскай плато, Падольскага ўзвышша. Належыць да ўмеранага пояса зоны шыракалістых лясоў.

Клімат у Цярнопалі ўмерана-кантынентальны, з цёплым вільготным летам і мяккай зімой. Сярэдняя тэмпература паветра вагаецца ад -3 °C у студзені да +19 °C у ліпені. Сярэднегадавая колькасць ападкаў складае 520-600 мм^[5].

Гісторыя

Горад заснаваны ў 1540 годзе Янам Аморам Тарноўскім. Да 1569 года ў складзе Церабаўлянскага староства (пазней павета) Рускага ваяводства Каралеўства Польскага. У 1569—1772 гадах у складзе Рэчы Паспалітай — Церабаўлянскі павет Галіцкай зямлі Рускага ваяводства; у 1772—1810, 1815—1867 — цэнтр Цярнопальскай акругі ў складзе Галіцка-Уладзімірскага каралеўства, 1810—1815 — Цярнопальскай губерні Расійскай імперыі, 1854—1939 — адміністрацыйны цэнтр Цярнопальскай акругі ў складзе розных дзяржаў: Аўстрыйскай імперыі, Аўстра-Венгрыя, ЗУНР, ГРСР, Польскай Рэспублікі. З 1920 г. — адміністрацыйны цэнтр ваяводства, з 1939 г. — вобласці. З канца 1918 да 2 студзеня 1919 года Тарнопаль быў сталіцай Заходнеўкраінскай Народнай Рэспублікі, а з 8 ліпеня па 21 верасня 1920 — сталіцай марыянеткавай бальшавіцкай дзяржавы — Галіцкай ССР. Падчас нацысцкай акупацыі (1 жніўня 1941 — красавік 1944) у складзе акругі Галіцыя.

Заступніцай горада лічаць Святую Тэклю. Перад Другой сусветнай вайной алтар з яе выявай знаходзіўся ў дамініканскім касцёле — цяпер сабор Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Панны.

Да 2018 года — цэнтр Цярнопальскага гарсавета. З 2018 года — цэнтр гарадской грамады Цярнопаля.

Насельніцтва

Па дадзеных перапісу насельніцтва Украіны (2001 г.)^[6] Цярнопаль і Цярнопальская вобласць аднастайна населеныя этнічнымі ўкраінцамі. Горад Цярнопаль і Цярнопальская вобласць таксама з'яўляюцца аднароднымі украінскамоўнымі.

Дынаміка насельніцтва:

Год Колькасць 1857 17 210 [3] 1890 27 405 [3] 1939 37 500 [3] 1959 52 245 [3] 1970 84 663 [3] 1979 143 625 [3] 1989 204 845 [3] 1998 235 100 [3] Год Колькасць 2001 227 755 [3] 2003 226 318 [3] 2004 224 056 [3] 2005 220 720 [3] 2006 219 122 [3] 2007 218 254 [3] 2008 217 377 [3] 2009 217 300 [3] Год Колькасць 2010 217 577 [3] 2011 217 446 [3] 2012 217 300 [3] 2013 217 118 [3] 2014 217 076 [3] 2015 217 773 [7][3]^[…] 2016 218 228 [8][3] 2017 217 866 [9][3] Год Колькасць 2018 218 653 [10] 2019 221 820 [11][3] 2020 223 462 [12][3] 2021 223 938 [13][3] 2022 225 238 [2][3]^[…]

Эканоміка

Цярнопаль — цэнтр лёгкай, харчовай, радыёэлектроннай і будаўнічай прамысловасці. У савецкі і ранні постсавецкі перыяд у горадзе дзейнічалі камбайнавы завод і фарфоравы завод. Таксама цяпер горад ёсць важным транспартным вузлом Украіны.

Адукацыя

Заходнеўкраінскі нацыянальны ўніверсітэт

У Цярнопалі дзейнічае каля 40 навучальных устаноў, больш 10 вышэйшых навучальных устаноў і іх філіялаў, у тым ліку:

• Заходнеўкраінскі нацыянальны ўніверсітэт
• Цярнопальскі нацыянальны педагагічны ўніверсітэт імя Уладзіміра Гнацюка
• Цярнопальскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт імя І. Я. Гарбачэўскага
• Цярнопальскі нацыянальны тэхнічны ўніверсітэт імя Івана Пулюя
• Цярнопальскі інстытут сацыяльных і інфармацыйных тэхналогій
• Цярнопальскі эксперыментальны інстытут педагагічнай адукацыі
• Цярнопальскі інстытут эканомікі і прадпрымальніцтва
• Цярнопальскі камерцыйны інстытут
• Міжрэгіянальная Акадэмія кіравання персаналам (Цярнопальскі інстытут)
• Еўрапейскі ўніверсітэт (Цярнопальскі філіял)

Культура

Цярнопальскі акадэмічны абласны ўкраінскі драматычны тэатр імя Тараса Шаўчэнкі

У горадзе знаходзіцца Цярнопальскі акадэмічны абласны ўкраінскі драматычны тэатр імя Т. Г. Шаўчэнка^[14], Цярнопальскі акадэмічны абласны тэатр акцёра і лялькі, Цярнопальская абласная філармонія. Таксама ў горадзе дзейнічаюць:

• Цярнопальскі абласны краязнаўчы музей
• Цярнопальскі абласны мастацкі музей
• Музей палітычных зняволеных
• Бібліятэка-музей «Літаратурнае Цярнопаль»
• Галерэя Цярнопальскі абласной арганізацыі Нацыянальнага саюза мастакоў Украіны
• Музей Івана Пулюя

З 2013 года пад Цярнопалем на працягу 2-4 дзён у ліпені штогод праводзіцца Міжнародны музычны фестываль пад адкрытым небам «Файне Місто»^[15].

Гарады-пабрацімы

•  Ёнкерс, ЗША (1991)
•  Ізерлон, Германія (10 чэрвеня 2022)^[16]
•  Апосталес^[d], Аргенціна (8 мая 2018)^[16]
•  Барут/Марк, Германія^[d], Германія (9 верасня 2022)^[16]
•  Батумі, Грузія (26 жніўня 2011)^[17]
•  Вільяндзі, Эстонія (2004)^[18][19]
•  Замасць, Польшча (29 жніўня 2020)^[16]
•  Мурсія, Іспанія (26 лютага 2015)^[16]
•  Новатамыскі павет, Польшча (9 верасня 2011)^[16]
•  Ныса, Польшча (28 верасня 2015)^[16]
•  Парма^[d], ЗША (7 чэрвеня 2018)^[16]
•  Плоньск, Польшча (24 верасня 2017)^[16]
•  Прудэнтаполіс^[d], Бразілія (2019)
•  Радам, Польшча (2005)^[16]
•  Ронебю^[d], Швецыя (9 чэрвеня 2023)^[16]
•  Слівен, Балгарыя (2002)
•  Сувалкі, Польшча (5 жніўня 2017)^[20]
•  Сулянцінскі павет, Польшча (28 жніўня 2015)^[16]
•  Тарнаў, Польшча (23 красавіка 2004)^[21]
•  Таўрогі, Літва (28 верасня 2015)^[16]
•  Хожаў, Польшча (2009)
•  /  Ціраспаль, Малдова / Прыднястроўе (28 жніўня 2011)^[21]
•  Шумен, Балгарыя (2010)
•  Эльблёнг, Польшча (27 чэрвеня 1992)^[16]
•  Эрфтштат, Германія (10 лютага 2023)^[16]
•  Ялава^[d], Турцыя (28 жніўня 2013)^[16]
•  Яленя Гура, Польшча (2016)

Вядомыя асобы

• Казімеж Міхалоўскі (1901—1981) — польскі археолаг, егіптолаг, гісторык мастацтва, член Польскай акадэміі навук, ардынарны прафесар Варшаўскага ўніверсітэта.
• Цэлясцін Лявонавіч Бурстын (1888—1938) — беларускі матэматык, доктар філасофіі (1912), акадэмік АН БССР (1931), прафесар (1929).
• Іван Рудніцкі (нар. 1991) — украінскі футбаліст, паўабаронца.

Галерэя

• 
  Цярнопальскі абласны савет
• 
  Кафедральны сабор
• 
  Жывапісная галерэя
• 
  Саламея Крушальніцкая
• 
  Чэмпіянат Еўропы па водна-маторным спорце

Зноскі

1. сайт — 1990. — С. 5.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q35127"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q466"></a>
2. English Wikipedia community Wikipedia — 2001.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q328"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q112669601"></a>
3. http://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm
4. Напісанне ў адпаведнасці з ТКП 177-2009 (03150) «Спосабы і правілы перадачы геаграфічных назваў і тэрмінаў Украіны на беларускую мову»
5. Ternopil Climate Ternopil Temperatures Ternopil, Ukraine Weather Averages (нявызн.). www.climate.top. Праверана 22 сакавіка 2024.
6. Национальный состав населения Украины (по данным переписи населения 2001 года) — Ликбез (руск.)  (нявызн.) ?. Праверана 22 сакавіка 2024.
7. http://www.ukrstat.gov.ua/druk/publicat/kat_u/2015/zb/06/zb_nas_14.zip Праверана 8 снежня 2015.
8. Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2016 року — Київ: Державна служба статистики України.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450541"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>
9. Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2017 року — Київ: Державна служба статистики України.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450515"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>
10. Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2018 року — Київ: Державна служба статистики України, 2018.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q64581614"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>
11. Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2019 року — Київ: Державна служба статистики України, 2019.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q64822125"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>
12. Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2020 року — Київ: Державна служба статистики України.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450452"></a>
13. Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2021 року — Київ: Державна служба статистики України.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1899"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q107450340"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543"></a>
14. Головна | Офійійний сайт Тернопільського академічного обласного українського драматичного театру ім. Т. Г. Шевченка. (укр.)(недаступная спасылка). www.theatre.te.ua. Архівавана з першакрыніцы 29 красавіка 2023. Праверана 22 сакавіка 2024.
15. ІСТОРІЯ ФЕСТИВАЛЮ ФАЙНЕ МІСТО (укр.). ФЕСТИВАЛЬ FAINE MISTO. Праверана 22 сакавіка 2024.
16. https://ternopilcity.gov.ua/about/mista-partneri-ta-pobratimi/
17. https://batumi.ge/ge/?page=show&sec=5
18. https://ternopilcity.gov.ua/news/48258.html
19. https://www.viljandi.ee/ternopil
20. https://um.suwalki.pl/storage/uzytkownicy/[e-mail]/Miasta%20wspolpracujace/List%20intencyjny%20Tarnopol.pdf
21. https://ternopilcity.gov.ua/mista-partneri/

Літаратура

• Цярнопаль // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — С. 195-196. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Цярнопаль