Sideroxylon

Sideroxylon
Sideroxylon inerme, тыпавы від роду. Група раслін, выкарыстаных у азеляненні. Кейптаун, ПАР
Навуковая класіфікацыя
Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя[заўв 1] Клас:  Двухдольныя[заўв 2] Парадак:  Верасакветныя Сямейства:  Сапотавыя Род:  Sideroxylon
Міжнародная навуковая назва
Sideroxylon L. (1753)
Сінонімы
Гл. тэкст
Тыпавы від
Sideroxylon inerme L.
Віды
Гл. тэкст
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   500559 NCBI   55367 EOL   32379 IPNI   30004465-2

Sideroxylon (ад стар.-грэч.: σιδηρος, «жалеза», і ξύλον, «драўніна», што звязана з трываласцю драўніны^[1]) — род дрэвавых раслін сямейства Sapotaceae парадак Ericales.

Род уключае каля 70^[1]—80 відаў дрэў і кустоў, распаўсюджаных амаль на ўсіх кантынентах. Некаторыя з іх з’яўляюцца каштоўнымі крыніцамі драўніны і сыравіны для харчовай прамысловасці^[1]. Асабліва вядомым відам з’яўляецца Sideroxylon spinosum, якая цэніцца як алейная культура. Некаторыя віды культывуюцца, выкарыстоўваюцца ў азеляненні.

Распаўсюджанне

Арэал роду ахоплівае ўмерана цёплыя і трапічныя рэгіёны Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі, Афрыкі і Еўразіі^[1]. Многія прадстаўнікі роду з’яўляюцца аднымі з асноўных відаў сухіх лясоў Цэнтральнай Амерыкі, якія цягнуцца ўздоўж ўзбярэжжа Ціхага акіяну ад Мексікі на поўначы да Коста-Рыкі на поўдні^[2].

Біялагічнае апісанне

Лістападныя і вечназялёныя дрэвы і кусты^[1]. Звычайна гэта стройныя высокія дрэвы, у аснове ствалоў якіх размешчаны выступаючае карэнне. Кара на ствалах маршчыністая, коркавая, карычневага колеру, з плямамі. На маладых парастках маюцца невялікія нарасты^[3]. Драўніна у некаторых відаў вельмі моцная і цяжкая, у сувязі з чым іх называюцца «жалезнымі дрэвамі» гэта адносіцца, да прыкладу, да Sideroxylon spinosum.

Лісце звычайна скурыстае, глянцавае, цвёрдае^[3], без прылісткаў, з хвосцікам. Ліставая пласцінка — рознай формы. Чашалісцікаў звычайна 5, але можа быць 4, 6 або 8. Пялёсткаў — ад 4 да 6, іх афарбоўка можа быць ад белага і крэмавага да жаўтлявага і жоўтага колеру. Тычынка — ад 4 да 6. Песцік — звычайна з пяці плодалісткоў^[1]. Пэўнага часу цвіцення няма: кветкі з’яўляюцца з вясны да восені групамі па 2-6 штук^[3].

Плод — ягада рознай афарбоўкі — ад жоўтай і аранжавай да ярка-чырвонай, чырвона-чорнай і чыста чорнай. Ягады круглявыя: шарападобныя, эліпсоідныя, яйцападобныя або зваротнаяйцападобныя; без апушэння; утрымліваюць адна альбо дзве карычняватых насеніны эліпсоіднай формы^[1].

Таксічнасць, хімічны склад

У некаторых відах роду змяшчаецца метылсаліцылат — метылавы эфір саліцылавай кіслаты. Гэта біялагічна актыўнае рэчыва, якое валодае супрацьзапаленчымі, гарачкапаніжальнымі, болесуцішальнымі і раздражняльнымі уласцівасцямі.

Культываванне, агратэхніка

Некаторыя віды — напрыклад, Sideroxylon inerme — культывуюцца ў якасці дэкаратыўна-лісцяных раслін^[3]. Ёсць віды, якія выкарыстоўваюцца ў азеляненні: да прыкладу, Sideroxylon foetidissimum.

Для вырошчвання раслін гэтага роду рэкамендуецца выкарыстоўваць сонечныя або паўценістыя ўчасткі з добра дрэнаванай глебай. Размнажэнне ажыццяўляюць насеннем, тронкамі і адводкамі каранёў^[3].

Сінонімы

У сінаніміку роду ўваходзяць наступныя назвы (усе сінонімы з’яўляюцца гетэратыпнымі):

• Apterygia Baehni (1964)
• Argan Dryand. (1794)
• Argania Roem. & Schult. (1819), nom. cons. — манатыпны род, у якім быў вылучаны від Sideroxylon spinosum L.; у 2014 годзе назва Argania была зведзена ў сінаніміку роду Sideroxylon^[4]
• Bumelia Sw. (1788), nom. cons.
• Calvaria Comm. ex C.F.Gaertn. (1806)
• Cryptogyne Hook.f. (1876), nom. cons.
• Decateles Raf. (1838)
• Dipholis A.DC. (1844), nom. cons.
• Edgeworthia Falc. (1844), nom. illeg.
• Lyciodes Kuntze (1891)
• Mastichodendron (Engl.) H.J.Lam (1939)
• Monotheca A.DC. (1844)
• Nesoluma Baill. (1891)
• Reptonia A.DC. (1844)
• Robertia Scop. (1777), nom. rej.^{[заўв 3]}
• Robertsia Endl. (1839)
• Rostellaria C.F.Gaertn. (1807)
• Sclerocladus Raf. (1838)
• Sinosideroxylon (Engl.) Aubrév. (1963)
• Spondogona Raf. (1838), nom. rej.
• Tatina Raf. (1840)
• Verlangia Neck. ex Raf. (1838)

Віды

Reptonia buxifolia (паводле сучаснай класіфікацыі — Sideroxylon mascatense). Батанічная ілюстрацыя Дзітрыха Брандзіса з кнігі Illustrations of the Forest Flora of North-West and Central India (1874)

Sideroxylon reclinatum, маладая расліна. Батанічныя сады Marie Selby, ЗША

Паводле інфармацыі базы дадзеных Plants of the World Online (па стане на пачатак 2023 года), род уключае 82 віды:

• Sideroxylon acunae
• Sideroxylon alachuense
• Sideroxylon altamiranoi
• Sideroxylon americanum
• Sideroxylon anomalum
• Sideroxylon beguei
• Sideroxylon bequaertii
• Sideroxylon betsimisarakum
• Sideroxylon borbonicum
• Sideroxylon boutonianum
• Sideroxylon bullatum
• Sideroxylon canariense
• Sideroxylon cantoniense
• Sideroxylon capiri
• Sideroxylon capuronii
• Sideroxylon cartilagineum
• Sideroxylon celastrinum
• Sideroxylon cinereum
• Sideroxylon cochranei
• Sideroxylon contrerasii
• Sideroxylon cubense
• Sideroxylon dominicanum
• Sideroxylon durifolium
• Sideroxylon ekmanianum
• Sideroxylon eriocarpum
• Sideroxylon eucoriaceum
• Sideroxylon eucuneifolium
• Sideroxylon excavatum
• Sideroxylon fimbriatum
• Sideroxylon floribundum
• Sideroxylon foetidissimum, паўночнаамерыканскі від, які адрозніваецца высокай талерантасцю да марской солі Sideroxylon galeatum
• Sideroxylon gerrardianum
• Sideroxylon grandiflorum — Дерево додо, эндэмік Маўрыкія, мае ахоўны статус «від, які вымірае»
• Sideroxylon hirtiantherum
• Sideroxylon horridum
• Sideroxylon ibarrae
• Sideroxylon inerme, афрыканскі від; культывуецца як дэкаратыўная расліна^[3]
• Sideroxylon jubilla
• Sideroxylon lanuginosum
• Sideroxylon leucophyllum
• Sideroxylon lycioides
• Sideroxylon macrocarpum
• Sideroxylon majus
• Sideroxylon marginatum
• Sideroxylon mascatense
• Sideroxylon mirmulano
• Sideroxylon moaense
• Sideroxylon montanum
• Sideroxylon nadeaudii
• Sideroxylon nervosum
• Sideroxylon obovatum
• Sideroxylon obtusifolium
• Sideroxylon occidentale
• Sideroxylon octosepalum
• Sideroxylon palmeri
• Sideroxylon peninsulare
• Sideroxylon persimile
• Sideroxylon picardae
• Sideroxylon polynesicum
• Sideroxylon portoricense
• Sideroxylon puberulum
• Sideroxylon reclinatum
• Sideroxylon repens
• Sideroxylon retinerve
• Sideroxylon rotundifolium
• Sideroxylon rubiginosum
• Sideroxylon rufohirtum
• Sideroxylon salicifolium
• Sideroxylon saxorum
• Sideroxylon sessiliflorum
• Sideroxylon socorrense
• Sideroxylon spinosum; каштоўная алейная культура, сыравіна для вытворчасці Арганавага алею (расліна ў большай ступені вядома пад назвамі Argania spinosa і Argania sideroxylon, якія зараз зведзены ў сінаніміку віду)
• Sideroxylon st-johnianum
• Sideroxylon stenospermum
• Sideroxylon stevensonii
• Sideroxylon tambolokoko
• Sideroxylon tenax
• Sideroxylon tepicense
• Sideroxylon thornei
• Sideroxylon verruculosum
• Sideroxylon wightianum

Некаторыя расліны, якія раней ўключаліся ў род Sideroxylon, зараз рэкласіфікаваныя. Так, вид Sideroxylon ferrugineum Hook. & Arn.& Arn. цяпер уваходзіць у склад роду Planchonella і яго правільнай назвай лічыцца Planchonella obovata (R.Br.) Pierre.

Заўвагі

1. Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
2. Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
3. Родавая назва Robertia выкарыстоўвалася і іншымі аўтарамі. Гл. Robertia (значэнні).

Крыніцы

1. Elisens, Jones 2009.
2. Букштынов, Грошев, Крылов 1981.
3. Григорьев (ред.) 2006.
4. Stride G., Nylinder S., Swenson U. Revisiting the biogeography of Sideroxylon (Sapotaceae) and an evaluation of the taxonomic status of Argania and Spiniluma // Australian Systematic Botany. — 2014. — В. 2. — Т. 27. — С. 104. — ISSN 1030-1887. — DOI:10.1071/sb14010

Літаратура

• Sideroxylon // Ботаника. Энциклопедия «Все растения мира»: Пер. с англ. = Botanica / ред. Д. Григорьев и др. — М.: Könemann, 2006. — С. 841. — 1020 с. — ISBN 3-8331-1621-8.
• Букштынов А. Д., Грошев Б. И., Крылов Г. В. Леса. — М.: Мысль, 1981. — 316 с. — (Природа мира). — 100 000 экз. — ISBN 978-5-7860-0568-2.
• Elisens W. J., Jones J. M. Sideroxylon // Flora of North America : North of Mexico : [англ.] : in 30 vol. / ed. by FNA Editorial Committee. — New York : Oxford University Press, 2009. — Vol. 8 : Magnoliophyta: Paeoniaceae to Ericaceae. — 624 p. — ISBN 0-19-534026-4. — ISBN 978-0-19-534026-6.