Аксід тытану(IV) (дыяксід тытану, тытанавыя бялілы, харчовы фарбавальнік E171) TiO2 — амфатэрны аксід чатырохвалентнага тытану. З’яўляецца асноўным прадуктам тытанавай індустрыі (на вытворчасць чыстага тытану ідзе толькі каля 5 % тытанавай руды)[1].
Аксід тытана існуе ў выглядзе некалькіх мадыфікацый. У прыродзе сустракаюцца крышталі з тэтраганальнай сінгоніяй (анатаз, рутыл) і рамбічнай сінгоніяй (брук). Штучна атрыманыя яшчэ дзве мадыфікацыі высокага ціску — рамбічная IV і гексаганальная V.
Мадыфікацыя/Параметр | Рутыл | Анатаз | Брук | Рамбічная IV | Гексаганальная V | |
---|---|---|---|---|---|---|
Параметр элементарнай рашоткі, нм | a | 0,45929 | 0,3785 | 0,51447 | 0,4531 | 0,922 |
b | — | — | 0,9184 | 0,5498 | — | |
c | 0,29591 | 0,9486 | 0,5145 | 0,4900 | 0,5685 | |
Лік формульных адзінак у ячэйцы | 2 | 4 | 8 | |||
Прасторавая група | P4/mnm | I4/amd | Pbca | Pbcn |
Пры награванні і анатаз, і брук незваротна ператвараюцца ў рутыл (тэмпературы пераходу адпаведна 400—1000 °C і каля 750 °C). Асновай структур гэтых мадыфікацый з’яўляюцца актаэдры TiO6, то ёсць кожны іон Ti4+ акружаны шасцю іонамі O²−, а кожны іон O2− акружаны трыма іонамі Ti4+.
Актаэдры размешчаныя такім чынам, што кожны іон кіслароду належыць тром актаэдрам. У анатазе на адзін актаэдр прыпадаюць 4 агульных рэбры, у рутыле — 2.
У чыстым выглядзе ў прыродзе сустракаецца ў выглядзе мінералаў рутыла, анатазу і брукіта (па будове першыя два маюць тэтраганальную, а апошні — рамбічную сінгонію), прычым асноўную частку складае рутыл.
Трэцяе ў свеце па запасах рутыла радовішча знаходзіцца ў Расказаўскім раёне Тамбоўскай вобласці. Буйныя радовішчы знаходзяцца таксама ў Чылі (Cerro Bianco), у канадскай правінцыі Квебек, Сьера-Леонэ.
Чысты дыяксід тытана — бясколерныя крышталі (жоўкне пры награванні). Для тэхнічных мэтаў ўжываецца ў раздробленым стане, прадстаўляючы сабой белы парашок. Не раствараецца ў вадзе і разведзеных мінеральных кіслотах (за выключэннем плавікавай).
Тэмпература плаўлення, кіпення і раскладання для іншых мадыфікацый не пазначана, так як яны пераходзяць у рутыльную форму пры награванні (гл. вышэй).
Мадыфікацыя | Інтэрвал тэмпературы, K | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
298-500 | 298-600 | 298-700 | 298-800 | 298-900 | 298-1000 | |
рутыл | 60,71 | 62,39 | 63,76 | 64,92 | 65,95 | 66,89 |
анатаз | 63,21 | 65,18 | 66,59 | 67,64 | 68,47 | 69,12 |
Мадыфікацыя | ΔH°f, 298, кДж/моль[6] | S°298, Дж/моль/K[7] | ΔG°f, 298, кДж/моль[8] | C°p, 298, Дж/моль/K[9] | ΔHпл., кДж/моль[10] |
---|---|---|---|---|---|
рутыл | −944,75 (-943,9) | 50,33 | −889,49 (-888,6) | 55,04 (55,02) | 67 |
анатаз | −933,03 (938,6) | 49,92 | −877,65 (-888,3) | 55,21 (55,48) | 58 |
З прычыны больш шчыльнай ўпакоўкі іонаў у крышталі рутыла павялічваецца іх узаемнае прыцягненне, зніжаецца фотахімічная актыўнасць, павялічваюцца цвёрдасць (абразіўнасць), паказчык праламлення (2,55 — у анатаза і 2,7 — у рутыла), дыэлектрычная пастаянная.
Дыяксід тытану амфатэрны, то есць праяўляе як асноўныя, так і кіслотныя ўласцівасці (хоць рэагуе галоўным чынам з канцэнтраванымі кіслотамі).
Павольна раствараецца ў канцэнтраванай сернай кіслаце, утвараючы адпаведныя солі четырехвалентного тытану:
Пры сплаўленні з аксідамі, гідраксідамі, карбанатамі ўтвараюцца тытанаты — солі тытанавай кіслаты (амфатернага гідраксіду тытану TiO(OH)2)
C пераксідам вадароду дае ортатытанавую кіслату:
Пры награванні з аміякам дае нітрыд тытану:
Пры награванні аднаўляецца вугляродам і актыўнымі металамі (Mg, Ca, Na) да ніжэйшых аксідаў.
Пры награванні з хлорам ў прысутнасці аднаўляльнікаў (вугляроду) утварае тэтрахларыд тытану.
Награванне да 2200 °C прыводзіць спачатку да адшчапленння кіслароду з утварэннем сіняга Ti3O5 (гэта значыць TiO2·Ti2O3), а затым і цёмна-фіялетавага Ti2O3.
Гідратаваны дыяксід TiO2·nH2O [гідраксід тытану(IV), оксо-гідрат тытану, оксагідраксід тытану] у залежнасці ад умоў атрымання можа ўтрымліваць зменныя колькасці звязаных з Ti груп OH, структурную ваду, кіслотныя рэшткі і адсарбаваныя катыёны. Атрыманы на холадзе свежаасаджаны TiO2·nH2O добра раствараецца ў разведзеных мінеральных і моцных арганічных кіслотах, але амаль не раствараецца ў растворах шчолачаў. Лёгка пептызуецца з утварэннем устойлівых калоідных раствораў.
Пры высушванні на паветры ўтварае аб’ёмісты белы парашок шчыльнасцю 2,6 г/см3, надыходзячы па складзе да формуле TiO2·2H2O (ортатытановая кіслата). Пры награванні і працяглай сушцы ў вакууме паступова абязводжваецца, набліжаючыся па складзе да формуле TiO2·H2O (метатытановая кіслата). Ападкі такога складу атрымліваюцца пры аблозе з гарачых раствораў, пры ўзаемадзеянні металічнага тытана з HNO3 і да т. п. Іх шчыльнасць ~ 3,2 г/см3 і вышэй. Яны практычна не раствараюцца ў разведзеных кіслотах, не здольныя пептызавацца.
Пры старэнні ападкі TiO2·nH2O паступова ператвараецца ў бязводны дыяксід, які ўтрымлівае ў звязаным стане адсарбаванага катыёны і аніёны. Старэнне паскараецца кіпячэннем завісі з вадой. Структура ўтвараецца пры старэнні TiO2 вызначаецца ўмовамі аблогі. Пры аблозе аміякам з солянокислых раствораў пры рН < 2 атрымліваюцца ўзоры са структурай рутыла, пры рН 2-5 — са структурай анатаза, з шчолачны асяроддзя — рэнтгенааморфныя. З сульфатных раствораў прадукты са структурай рутыла не ўтворацца.
Акрамя таго, пад уздзеяннем ультрафіялетавых прамянёў здольны раскладаць ваду і арганічныя злучэнні.
Рэгістрацыйны нумар ААН — 2546
TLV (лімітавая дапушчальная канцэнтрацыя): як TWA (сярэднеўзважаны ў часе канцэнтрацыя, ЗША) — 10 мг/м3 A4 (ACGIH 2001).
ГДК у паветры рабочай зоны — 10 мг/м3 (1998)
IARC (МАИР) адносіць аксід тытану да групы 2B (патэнцыйна канцэрагенныя) у выпадку удыхання наначасціц[11].
Ацэнкі бяспекі харчовай дабаўкі E171 (Аксід тытану) з боку EFSA: дазволены да харчовага ўжывання дырэктывай 94/36/EEC (у асобных формах)[12], ADI не ўстаноўлены, MoS 2250 мг/кг[13].
У канцы 2010-х з’явілася некалькі публікацый INRA аб даследаванні аксіду тытану на мышах або на малым ліку пацыентаў. Агенцтва EFSA накіравала аўтарам артыкулаў шэраг пытанняў[14] і не знайшло прычын для пераацэнкі рызык на падставе дадзеных публікацый, застаецца ў сіле меркаванне 2016 года[15][16].
У ЗША па дадзеных FDA дапускаецца выкарыстанне фарбавальніка — харчовай дабаўкі E171 (Аксід тытану) у харчовых прадуктах (на ўзроўні не больш за 1 % па масе), у касметыцы, у складзе лекавых прэпаратаў[17], што пацвярджаецца CFR Title 21 (Food and Drugs) Chapter I Subchapter A Part 73 (LISTING OF COLOR ADDITIVES EXEMPT FROM CERTIFICATION) — § 73.575 Titanium dioxide.[18]
Па дадзеных Расспажыўнагляду харчовая дабаўка E171 дазволена для ўжывання на тэрыторыі Расіі[19]
Сусветная вытворчасць дыяксіду тытану на канец 2004 года дасягнула прыблізна 5 мільёнаў тон[20].
ГАсноўныя вытворцы і экспарцёры дыяксіду тытана:
У апошнія гады надзвычай хутка расце вытворчасць дыяксіду тытана ў Кітаі.
Сумскай дзяржаўны інстытут мінеральных угнаенняў і пігментаў (МИНДИП) у сваіх навукова-даследчых працах асаблівае месца надае тэхналогіях атрымання аксіду тытана (IV) сульфатным спосабам: даследаванне, распрацоўка новых марак, мадэрнізацыя тэхналогіі і апаратурнага афармлення працэсу.
Існуюць два асноўных прамысловых метаду атрымання TiO2: з ільменітавага (FeTiO3) канцэнтрату і з тэтрахларыду тытану. Паколькі запасаў ільменіту для задавальнення патрэб прамысловасці відавочна недастаткова, значная частка TiO2 вырабляецца менавіта з тэтрахларыду тытану.
Першы завод па вытворчасці тытанавых бяліл з прыроднага тытанавага мінерала ільменіту FeTiO3 быў пабудаваны ў Нарвегіі ў 1918 г., аднак першыя прамысловыя партыі бяліл мелі жоўты колер і дрэнна падыходзілі для жывапісу, так што фактычна белыя тытанавыя бялілы сталі выкарыстоўвацца мастакамі толькі ў 1922—1925 гг. Пры гэтым варта паказаць, што да 1925 г. былі даступныя толькі кампазітныя тытанавыя пігменты на базе барыту або кальцыту.
Да 1940-х гг. двухвокіс тытану выпускаўся ў крышталічнай мадыфікацыі — анатаз (β-TiO2) тэтраганальнай сінгоніі з паказчыкам праламлення ~2,5
Тэхналогія вытворчасці складаецца з трох этапаў:
У 1938—1939 гг. спосаб вытворчасці змяніўся — з’явіўся так званы хлоркавай метад вытворчасці бяліл з тэтрахларыда тытану, дзякуючы чаму тытанавыя бялілы сталі выпускацца ў крышталічнай мадыфікацыі рутыл (α-TiO2) — таксама тэтраганальнай сінгоніі, але з іншымі параметрамі рашоткі і некалькі вялікім па параўнанні з анатазам паказчыкам праламлення 2,61.
Існуюць тры асноўных метаду атрымання дыяксіду тытану з яго тэтрахларыда:
Асноўныя прымянення дыяксіду тытана:
2001 г. | 2002 г. | 2003 г. | 2004 г. | |
---|---|---|---|---|
Амерыка | 1730 | 1730 | 1730 | 1680 |
Захад. Еўропа | 1440 | 1470 | 1480 | 1480 |
Японія | 340 | 340 | 320 | 320 |
Аўстралія | 180 | 200 | 200 | 200 |
Іншыя краіны | 690 | 740 | 1200 | 1400 |
Усяго | 4380 | 4480 | 4930 | 5080 |
Іншыя прымяненні — у вытворчасці гумовых вырабаў, шклянай вытворчасці (тэрмаўстойлівае і аптычнае шкло), як агнеўпор (абмазка зварачных электродаў і пакрыццяў ліцейных формаў), у касметычных сродках (мыла і г д.), у фармакалагічнай прамысловасці ў якасці пігмента і напаўняльніка некаторых лекавых формаў (таблеткі і гд.), у харчовай прамысловасці (харчовая дабаўка E171). Выкарыстоўваецца ў працэсах ачысткі паветра метадам фотакаталіза.
Вядуцца даследаванні па выкарыстанні дыяксіду тытану ў фотахімічных батарэях — ячэйках Гржтцэля, у якіх дыяксід тытану, які з’яўляецца паўправадніком з шырокай забароненай зонай 3-3,2 эВ (у залежнасці ад крышталічнай фазы) і развітой паверхняй, сенсіблізуецца арганічнымі фарбавальнікамі[23].
Дыяксід тытану — каштоўны белы пігмент, які не змяняе колеру з часам, у адрозненне аналагічнага пігмента аксіду цынку, у сувязі з гэтым існуе праблема фальсіфікацыі. Спосабам хуткага выяўлення фальсіфікацыі тытанавых бяліл цынкавымі, у тым ліку, у складзе фарбаў, з’яўляецца нагрэў доследнага ўзору: аксід цынку валодае ўласцівасцю жоўкнуць пры нагрэве, а дыяксід тытану пры нагрэве не жоўкне.
Кошты на дыяксід тытану адрозніваюцца ў залежнасці ад ступені чысціні і маркі. Так, асабліва чысты (99,999 %) дыяксід тытану ў рутыльнай і анатазнай форме каштаваў у верасні 2006 года 0,5—1 долара за грам (у залежнасці ад сумы пакупкі), а тэхнічны дыяксід тытану — 2,2—4,8 долара за кілаграм у залежнасці ад маркі і аб’ёму пакупкі.