Актабэ

Горад Актабэ каз.: Ақтөбе Герб Краіна  Казахстан Вобласць Акцюбінская Гарадская адміністрацыя Актабэ Каардынаты 50°18′ пн. ш. 57°10′ у. д.^HGЯO Акім Асхат Шахараў^[d] Заснаваны 1869 Ранейшыя назвы Ак-Цюбе, Акцюбінск Горад з 1891 Плошча 297,39[2] км² Вышыня цэнтра 225[3] м Тып клімату рэзка кантынентальны Водныя аб’екты Ілек і Сазды^[d] Насельніцтва ▲ 417 471[1] чалавек (2017) Шчыльнасць горад: 1404 чал./км² гар. адм.: 203 чал./км² Агламерацыя ▲ 473 913 чалавек (2017) чалавек Часавы пояс UTC+5 Тэлефонны код 7132 Паштовыя індэксы 030000—030021[4] Аўтамабільны код 04 (раней D) Код КАТА 151010000[5] Афіцыйны сайт akimataktobe.gov.kz (каз.)(руск.) Актабэ на карце Казахстана ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Актабэ́ (был. Акцю́бінск; каз.: Ақтөбе [ɑqtøbe]^ⓘ) — горад у Заходнім Казахстанё, адміністрацыйны цэнтр Акцюбінскай вобласці і аднайменнай гарадской адміністрацыі.

Актабэ размешчаны на захадзе Казахстана, у паўночнай частцы Акцюбінскай вобласці. Плошча — 297,39 км². У 1997 годзе ў веданне адміністрацыі горада перайшла тэрыторыя скасаванага Акцюбінскага раёна. Плошча новага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага ўтварэння, што залучае ў сябе сам горад і пяць суседніх сельскіх акруг, склала 2 338 км². У межах горада працякаюць рака Ілек і некалькі яе прытокаў, блізка знаходзяцца Акцюбінскае і Саздзінскае вадасховішчы. З прычыны знаходжання ва ўнутранай частцы Еўразіі і значнай аддаленасці ад акіянаў, клімат горада з’яўляецца рэзка кантынентальным.

Актабэ займае пятае месца сярод гарадоў Казахстана па ліку жыхароў і з’яўляецца самым буйным горадам Заходняга Казахстана. Насельніцтва — 417 471 чалавек (1 кастрычніка 2017 года)^[1]. Нацыянальны склад вельмі размаіты. Найболей шматлікія казахі (76,3 %) і рускія (16,89 %). Пераважнае веравызнанне гараджанаў — іслам і хрысціянства. У пяці сельскіх акругах, падначаленых гарадской адміністрацыі, жывуць 56 442 чалавекі. Актабінская агламерацыя, якая ў будучыні павінна «змясціць» 1,3 млн чалавек, складаецца з некалькіх дзясяткаў населеных пунктаў блізка Актабэ.

Горад быў заснаваны атрадам войскаў Расійскай імперыі у 1869 годзе як умацаванне Ак-Цюбе на левым беразе ракі Ілек, у тым месцы, дзе ў яе справа ўпадае Каргалы. 25 сакавіка 1891 года селішча атрымала статус павятовага горада Тургайскай вобласці і было пераназвана ў Акцюбінск. У гады Грамадзянскай вайны Акцюбінск стаў цэнтрам рэвалюцыйных сіл Тургайскага краю. Горад напераменку займалі войскі белых і бальшавікоў. У 1919 годзе ў Акцюбінску канчаткова ўсталявалася савецкая ўлада. У 1921 годзе горад стаў адміністрацыйным цэнтрам Акцюбінскай губерні. Пасля скасавання губерні ў 1928 годзе — цэнтр Акцюбінскай акругі, з 1932 года — цэнтр наватворнай Акцюбінскай вобласці. Насельніцтва горада, як і рэгіёна ў цэлым, пацярпела ад голаду ў 1920-х і ў 1930-х гадах. У час Вялікай Айчыннай вайны ў Акцюбінску было арганізавана некалькі ваярскіх фармаванняў, у горад быў эвакуяваны шэраг прадпрыемстваў з акупаваных частак СССР. У 1962—1964 гадах — цэнтр Заходне-Казахстанскага краю. З моманту распаду СССР у 1991 годзе горад з’яўляецца цэнтрам Акцюбінскай вобласці ў складзе незалежнай Рэспублікі Казахстан. Сучасны Актабэ — адзін з найбуйнейшых індустрыйных і культурных цэнтраў краіны з развітай хімічнай, лёгкай і харчовай прамысловасцю.

Назва, афіцыйныя знакі

Назва

Герб і казахская назва горада на заездзе ў Актабэ.

З 1891 года, калі ўмацаванне Ак-Цюбе (руск. дарэф. Акъ-Тюбе ці Акъ-Тюбя) стала павятовым горадам Расійскай імперыі, да 1999 года па-руску горад зваўся Актюбинск (Актюбинскъ). 11 сакавіка 1999 года ўказам прэзідэнта Казахстана Нурсултана Назарбаева назва горада на рускай мове была зменена на варыянт «Актабэ»^[6], што адпавядае закону «Пра мовы» ад 11 ліпеня 1997 года, які абвяшчае: «Традыцыйныя казахскія назвы адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак, складнікаў населеных пунктаў, а таксама іншых фізіка-геаграфічных аб’ектаў на іншых мовах павінны перакладацца згодна правілам транслітарацыі»

Казахская назва горада ў яе сучаснай арфаграфічнай форме «Ақтөбе» існуе з 1940 года (калі для казахскай мовы быў прыняты алфавіт на грунце кірыліцы). Раней у 1929—1940 гадах гэта назва існавала на казахскім алфавіце на аснове лацінкі — яналіф — у форме Aqtɵbe^[7], а яшчэ раней — на казахскім алфавіце на аснове араба-персідскай пісьмовасці ў форме اقتوبە‎^[8]. Цяпер казахская назва на аснове арабскай графікі выкарыстоўваецца^[9] інфармацыйнымі рэсурсамі на казахскай мове, якія арыентаваны на казахаў Кітая (найбуйнейшая замежная казахская абшчына) і краін Блізкага і Сярэдняга Усходу, якія працягваюць выкарыстоўваць традыцыйны алфавіт.

Назва горада, утвораная са слоў ақ (ад цюрк.: aq — белы^[10]) і төбе (töpü — узгорак^[11]), значыць «белы ўзгорак»^[12]. Па гэтай прычыне Актабэ часам звалі «Горад на белым узгорку»^[13] або «Белавяршынск» (Бѣловершинскъ)^[14]. Слова ақ у казахскай мове, апроч значэння «белы», таксама азначае «неапаганены», «чысты», «нявінны»^[15].

Герб

Асноўны артыкул: Герб Актабэ

Першы герб Актабэ быў зацверджаны 18 кастрычніка 1968 года (аўтар: С. Т. Сіманаў). Праз 20 гадоў, 24 снежня 1988 года гарадскі савет народных дэпутатаў прыняў новы герб па праекце мастака М. Ф. Луцына.

У 1998 годзе, да 130-годдзя з дня заснавання Актабэ, быў абвешчаны конкурс на новы герб горада. Журы, што складалася з навукоўцаў, архітэктараў і прадстаўнікоў СМІ, з 50 конкурсных прац прызнала лепшым эскіз акцюбінскага мастака, члена саюза мастакоў Казахстана Сагінтая Алімбетава. Герб быў афіцыйна зацверджаны на 23-й сесіі гарадскога масліхата 24 ліпеня 1998 года.

Герб мае круглую форму, сімвалізуючую «вечнасць светабудовы». Надпіс «Ақтөбе» зроблены белым колерам — колерам «чысціні і святасці», арнаменты блакітнага колеру азначаюць «вечны рух вады», а арнаменты чырвонага колеру — стылізаваныя цюльпаны (цюльпан — неафіцыйны знак горада^[16][17]). У цэнтры герба намалявана крылатая істота з арлінай галавой (грыфон)^[18].

Фізіка-геаграфічная характарыстыка

Геаграфічнае становішча

Касмічны здымак Актабэ і яго наваколля, атрыманы 7 верасня 2017 года са спадарожніка ЕКА Sentinel-2

Геаграфічныя каардынаты горада — 50°18′00″ пн. ш. 57°10′00″ у. д.^HGЯO[19].

Горад размешчаны ў паўночнай частцы Акцюбінскай вобласці, па абодвух берагах^{[заўв 1]} левага прытоку Урала — ракі Ілек, у тым месцы, дзе ў яе западае рака Каргалы^[20]; у цэнтральнай частцы Падуральскага плато, што ўяўлялае сабой раўніну вышынёй 250—400 м^[21]. Характэрнай рысай Падуральскага плато з’яўляецца то, што пад глебамі залягае мелавы мінеральны субстрат (у зніжэннях перакрыты палеагенавымі глінамі), што прыводзіць да таго, што ў месцах, у якіх у выніку эрозіі быў разбураны глебавы пласт, агаляюцца белоцветные мелавыя адклады^[22].

Насельніцтва

Год Колькасць 1897 2 817 [23] 1910 10 716 [24] 1926 20 861 [25] 1939 48 749 [26] 1959 96 680 [23] 1970 149 914 [23] 1979 190 569 [23] 1989 253 532 [23] Год Колькасць 1991 265 300 [23] 1999 253 088 [23] 2004 249 759 [23] 2005 253 952 [23] 2006 258 014 [23] 2007 262 830 [23] 2008 268 644 [23] 2009 345 687 [23] Год Колькасць 2010 348 956 [23] 2011 361 258 [23] 2012 367 391 [23] 2013 371 357 [23] 2014 377 752 [23] 2015 387 807 [23] 2016 450 154 [27] 2018 476 967 [28] Год Колькасць 2019 487 994 [29] 2020 500 803 [29] 2021 513 004 [23] 2022 549 381 [30] 2023 559 965 [30] 2024 570 475 [31]

Вядомыя асобы

• Мікалай Дзмітрыевіч Кузняцоў (1911—1995) — вучоны і канструктар авіяцыйных рэактыўных рухавікоў, двойчы Герой Сацыялістычнай Працы.
• Станіслаў Фёдаравіч Самбук (нар. 1948) — беларускі архітэктар.

Заўвагі

1. У наш час у межах горада знаходзяцца абодва берагі Ілека, хоць спрадвечна горад быў заснаваны на левым беразе.

Крыніцы

1. Численность населения Республики Казахстан по областям, городам и районам на 1 октября 2017 года (нявызн.)(недаступная спасылка). Министерство национальной экономики Республики Казахстан. Комитет по статистике. Архівавана з першакрыніцы 23 лютага 2018. Праверана 31 студзеня 2018.
2. В Актобе прошли общественные слушания о корректировке генерального плана г.Актобе (нявызн.). Официальный сайт акимата Актобе (14 апреля 2014). Архівавана з першакрыніцы 24 сакавіка 2015. Праверана 14 красавіка 2015.
3. В. И. Соколов. Справочник авиационного штурмана. — Военное выдавецтва, 1957. — С. 392. — 415 с.
4. Почтовые индексы (нявызн.)(недаступная спасылка). Официальный сайт Акимата Актюбинской области. Архівавана з першакрыніцы 15 мая 2015. Праверана 6 ліпеня 2015.
5. Классификатор административно-территориальных объектов (нявызн.)(недаступная спасылка). Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Архівавана з першакрыніцы 20 верасня 2017. Праверана 1 лістапада 2017.
6. Указ Президента Республики Казахстан О переименовании отдельных административно-территориальных единиц Жамбылской и Северо-Казахстанской областей и об изменении транскрипции названия города Актюбинска. — Казахстанская правда, 12.03.1999. Архівавана з першакрыніцы 13 снежня 2014.
7. Страница из газеты «Актюбинская правда» (нявызн.) (JPEG). Праверана 4 мая 2015.
8. Газета «Кедей/Kedej» (нявызн.) (26 кастрычніка 1929). Праверана 6 мая 2015.
9. Прыклады выкарыстання:
   • اقتوبە قالاسى مەن قىتايدىڭ قاراماي قالاسى اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ ورناعاندىعى تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى(каз.). — Казинформ, 27.06.2011. Архівавана з першакрыніцы 18 мая 2015.
   • قازاقستان: اقتوبە قالاسىندا تۋىلعان جانكەشتى جارىلىس دەلوسىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ىستەر بويىنشا ارىز بەرىلدى (каз.)(недаступная спасылка). www.kazakh.people.com.cn (2011.05.19). Архівавана з першакрыніцы 18 мая 2015. Праверана 6 мая 2015.
   • اقتوبە پوليتسەيلەرى فاشيستەر بەلگىسىن سالعان ادامدى تاپتى (каз.). www.elarna.com (2015.05.05). Праверана 6 мая 2015.
10. Древнетюркский словарь 1969, с. 48.
11. Древнетюркский словарь 1969, с. 580.
12. Актюбинск // Географические названия мира: Топонимический словарь / Поспелов Е. М.. — М.: АСТ, 2001.
13. В. В. Мунтаниол. Мой город на белом холме // Ты виноват уж тем, что немец. — Т. 2. Архівавана 6 ліпеня 2015.
14. Изъ давней хроники Бѣловершинска // Актюбинский городской вѣстник. — Культура, 17 декабря 1913. — № 5. — С. 5—8.
15. Словарь литературного казахского языка. В пятнадцати томах = Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. — Алма-Ата, 2006. — Т. I (А — А). — С. 212. — 752 с. — ISBN 9965-17-348-6. Архівавана 10 жніўня 2017.
16. Гульсым Назарбаева С любовью из Актобе. — 8 апреля 2010.(недаступная спасылка)
17. "Новая дорога избавит водителей от пробок и поможет снизить количество дорожных аварий". Meta.kz. 2009-08-13. Архівавана з арыгінала 24 студзеня 2020. Праверана 8 лістапада 2022.
18. Ответ акимата города (нявызн.). Официальный сайт Акимата Актюбинской области (28 сакавіка 2013). Архівавана з першакрыніцы 6 ліпеня 2015. Праверана 23 красавіка 2015.
19. Reference World Atlas. — Penguin, 2013. — P. 214. — 408 p. — ISBN 9781465421180.
20. Казахская ССР / О. Р. Назаревский. — Государственное издательство географической литературы, 1957. — С. 659. — 733 с.
21. Топонимика Казахстана 2010, с. 79.
22. Почвенный институт имени В. В. Докучаева. Почвенно-географическое районирование СССР в связи с сельскохозяйственным использованием земель. — Изд-во Академии наук СССР, 1962.
23. http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm
24. http://myaktobe.kz/wp-content/uploads/2013/09/Обзор-Тургайской-области-за-1912-г..pdf
25. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_26.php?reg=366
26. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_pop_39_3.php
27. http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-division-monthly2016.htm
28. http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-division-monthly2018.htm
29. https://old.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT344201
30. https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478045
31. https://stat.gov.kz/api/iblock/element/region/190226/file/kk/

Літаратура

• История Казахской ССР с древнейших времён до наших дней в пяти томах / А. Н. Нусупбеков (гл. ред.) и др.. — Алма-Ата: Наука, 1977. — Т. 1. — 579 с.
• Топонимика Казахстана. Энциклопедический справочник. — Алма-Ата: Аруна Ltd., 2010. — 816 с. — ISBN 9965-26-330-2.
• [http://www.madenimura.kz/ru/culture-legacy/books/book/kazahstan-nacionalnaa-enciklopedia-1-tom?category=all&page=158 Актобе // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2004. — ISBN 9965-9389-9-7.
• А. А. Кауфман. Переселенцы-арендаторы Тургайской области (2-я часть). — СПб: Типография В. Безобразова и Комп., 1897.
• И. Еловскій. Голодный поход Оренбургской арміи. — Пекин: Типография Успенского монастыря при Русской Духовной миссии, 1921.
• Известные имена / Сост. Е. Ж. Курманбеков. — Актобе: ОАО «Полиграфия», 1999. — 270 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-7667-9244-1.
• Paul Brummell. Kazakhstan: The Bradt Travel Guide. — Bradt Travel Guides, 2008. — 408 p. — ISBN 9781841622347.
• Мурзатаева М. Сравнительная характеристика климата Уральска и Актобе. — ЗКГУ им. М. Утемисова, 2014. Архівавана з першакрыніцы 23 лютага 2017.
• Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года. — Астана, 2011. — Т. 1.
• Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года. — Астана, 2011. — Т. 2. Архівавана 19 снежня 2014.
• Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года. — Астана, 2011. — Т. 3.
• Н. И. Журин. Сверяя шаг по Ильичу (коренные преобразования в экономике и культуре Актюбинской области за годы Советской власти). — Казахстан, 1969. — 206 с.
• Институт географии (Академия наук СССР). Казахская ССР: экономико-географическая характеристика / Ред.: О. Р. Назаревский. — Государственное выдавецтва географической литературы, 1957. — 733 с.
• Б. С. Каррыев, М. Б. Айдарханов, Е. К. Балафанов. Всемирное Интервидение: Основы информационной культуры. — Алма-Ата: SIBIS, 2006. — 403 с. — ISBN 9789965952821.
• Bradley Mayhew, Greg Bloom, Paul Clammer, Michael Kohn. Central Asia. — Lonely Planet, 2010. — 564 p. — ISBN 9781741791488.
• Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969.
• Айпеисова С. А. Конспект флоры Актюбинского флористического округа. — Актобе, 2012. — 175 с. — ISBN 9965-631-71-9.
• Афанасьев А. В. Зоогеография Казахстана: на основе распространения млекопитающих. — выдавецтва Академии наук Казахской ССР, 1960. — 258 с.

Дадатковая літаратура

• Ақтөбе: Энциклопедия / глав. ред. Тажибаев М. К.. — Актобе: Отандастар-Полиграфия, 2001. — 748 с. — ISBN 5-628-02634-4.

Спасылкі

• Актюбинск // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• История Актюбинской области (нявызн.). — Хроника региона в документах, исследованиях, фотографиях. Ушедшее время во всех подробностях. Праверана 25 красавіка 2015.