Аўстраазіяцкія мовы

Аўстраазіяцкая сям’я
Таксон	галіна
Статус	агульнапрызнаная
Арэал	Паўднёвая і Паўднёва-Усходняя Азія
Колькасць носьбітаў	каля 90 млн чал.
Класіфікацыя
Катэгорыя	???
Аўстрычная макрасям’я (гіпотэза) Аўстраазіяцкая сям’я
Склад
мунда, кгасі-палаўнская, кгму, паканская, віета-катуйская, багнарская, кхмерская, пэарская, нікабарская, асьлінская, монская, шомпэнская (?) галіны
Коды моўнай групы
ISO 639-2	—
ISO 639-5	aav

А́ўстраазія́цкія мовы (радзей: мон-кхмерскія) — сям’я моваў, якія распаўсюджаныя адасобленымі арэаламі ў Паўднёва-Усходняй і Паўднёвай Азіі. Сярод гэтых моваў толькі кхмерская й в’етнамская маюць вялікую колькасць носьбітаў і параўнальна вялікі арэал распаўсюджання, толькі тры мовы — кхмерская, в’етнамская, монская, маюць даўнюю літаратурную традыцыю. Астатнія аўстраазіяцкія мовы, як правіла, маюць адносна невялікую колькасць носьбітаў, ня маючы афіцыйнага статусу і вялікага моўнага арэалу.

Лінгвістычны партал Ethnologue у складзе аўстраазіяцкай сям’і налічвае прынамсі 171 мову^[1]. Аўстраазіяцкую сям’ю моваў традыцыйна прынята дзяліць на дзве галіны: мон-кхмерскую й мунда, якія, у сваю чаргу, разгаліноўваюцца на 13—14 групаў.

Іншыя класіфікацыі прапаноўваюць падзел аўстраазіяцкае сям’і на 3 галіны: мунда, кгасі-кгму і ўласна мон-кхмерскую^[2]. Паводле іншых прапаноўваецца адмова ад мон-кхмерскае галіны ўвогуле, перамяшчаючы тэрмін мон-кхмерскія мовы ў значэнне сіноніму тэрміну аўстраазіяцкія мовы^[3].

Аўстраазіяцкія мовы геаграфічна блізкія да моваў індаеўрапейскай, сіна-тыбэцкай, тай-кадайскай, аўстранезійскай і дравідыйскай сем’яў, якія, аднак з’явіліся ў рэгіёне пазней за аўстраазіяцкія^[4]. Генетычныя даследаванні носьбітаў аўстраазіяцкіх моваў сведчаць пра паходжанне іх продкаў у рэгіёне сучаснай Індыі ды іх міграцыі ў рэгіён Паўднёва-Ўсходняй Азіі з даліны ракі Брахмапутра^[5].

Асноўныя рысы

Аўстраазіяцкія мовы вылучаюцца на фоне астатніх моўных сем’яў асаблівым узорам складання дзеясловаў і назоўнікаў, якія звычайна ўтвараюцца з рэдукаванага і поўнага складу. Часта маюцца таксама інфіксы — марфэмы, якія ўстаўляюцца ў сярэдзіну кораню.

У фанетыцы й фаналогіі адзначаецца прысутнасць вялікае колькасці галосных, а таксама тры віды іх супрацьпастаўлення: паводле рэгістру, паводле мадальнага або прыдыхальнага голасу альбо паводле мадальнага або рыпучага голасу^[6]; мовы пэарскай і некаторыя мовы віецкай галінаў могуць мець тры або нават чатыры віды супрацьпастаўлення галосных. Некаторыя з аўстраазіяцкіх моваў страцілі супрацьпастаўленне паводле рэгістру, замест чаго развіліся дыфтонгі або, як, напрыклад, у в’етнамскай мове, тоны.

Гісторыя

У сучаснай лінгвістыцы праводзяцца дасьледаванні па рэканструкцыі прааўстраазіяцкай мовы. Сярод падобных працаў адзначаюцца параўнальны слоўнік мон-кхмерскіх моваў брытанскага лінгвіста Г. Л. Шорта. Тым не менш, адносна слаба засведчаныя мовы мунда, распаўсюджаныя на ўсходзе і ў цэнтры Індыі.

Паводле Сыдўэла падаецца наступная рэканструкцыя інвентару зычных у прааўстраазіяцкай мове:

*p	*t	*c	*k	*ʔ
*b	*d	*ɟ	*ɡ
*ɓ	*ɗ	*ʄ
*m	*n	*ɲ	*ŋ
*w	*l, *r	*j
	*s			*h

Гук *ʄ лепей захоўваецца ў катуйскіх мовах, якія распаўсюджаныя на паўднёвым усходзе Лаоса і паўночным усходзе В’етнама. Згодна з тэорыяй Сыдўэла прарадзіма носьбітаў аўстраазіяцкіх моваў месцілася ў сярэднім цячэньні ракі Мэконг, што ў раёне сутыка межаў Камбоджы, Лаоса й Тайланда. Ім жа прапаноўваецца тэорыя, паводле якой распад прааўстраазіяцкай мовы адбыўся значна пазней, прыблізна ў 2000 г. да н.э.^[7].

Класіфікацыя

Сучаснымі лінгвістамі традыцыйна прызнаецца падзел аўстраазіяцкае моўнае сям’і на дзве галіны: мон-кхмерскую (Паўднёва-Ўсходняя Азія, Паўночна-Ўсходняя Індыя, Нікабарскія астравы) і галіну мунда (часткова ўсходняя ды цэнтральная Індыя, пэўныя раёны Банглядэш). Тым ня менш, існуе мала апублікаваных трывалых доказаў на карысць падобнай класіфікацыі.

Узаемнае дачыненне ніжэй пададзеных групаў унутры аўстраазіяцкай сям’і з’яўляецца прыдметам дыскусіяў. У дадатак да гэтага, ніжэй прыведзеныя іншыя варыянты класіфікацыі, якія адмаўляюць мон-кхмерскую галіну наогул. Між тым, для любой з падобных класіфікацыяў на цяперашні час апублікаваная малая колькасць інфармацыі. Апрача таго, існуюць гіпотэзы, згодна з якімі сцвярджаецца пра наяўнасць субстрату іншых аўстраазіяцкіх моваў у некаторых не-аўстраазіяцкіх мовах: у ачэскай (поўнач Суматры), чамскіх мовах (Паўднёва-Ўсходняя Азія) і мовах даяк (Калімантан)^[8].

Паводле Сыдўэла

Паводле Сыдўэла ў лексыкастатыстычным даследаванні 36 аўстраазіяцкіх моваў, была ўсталяваная наяўнасць падабенстваў амаль усіх аўстраазіяцкіх моваў, акрамя мунда і нікабарскіх, з багнарскімі і катуйскімі мовамі^[9], згодна з чым Сыдўэл прыйшоў да высновы, што дадзеныя мовы патрэбна разглядаць як роўнааддаленыя адна да адной. Паводле Сыдўэла й Блэнча таксама высунутая гіпотэза пра існаванне кгасі-палаўнскай групы, якая падзяляе шмат рысаў з мовамі кгму^[10]. Імі ж было высунутае меркаванне пра прыналежнасць да аўстраазіяцкіх моваў шомпэнскай мовы — ізаляванай і мала даследаванай мовы, што распаўсюджаная на востраве Вялікі Нікабар Нікабарскіх астравоў.

• Аўстраазіяцкія мовы:
  • Асьлінскія;
  • Багнарскія;
  • Віецкія;
  • Катуйскія;
  • Кгасі-палаўнская:
    • Кгасі мовы;
    • Палаўнскія;
  • Кхмерскія;
  • Нікабарскія;
  • Монскія;
  • Мунда;
  • Паканскія;
  • Пэарскія;
  • Шомпэнская (?)

Паводле Дыфлёта

Ж. Дыфлёт, адзін з спэцыялістаў па аўстраазіяцкіх мовах, ажыцьцявіў спробу класіфікацыі аўстраазіяцкіх моваў на аснове наяўнасці ў іх агульных інавацыяў, якія, аднак, як іншыя доказы тых ці іншых класіфікацыяў, не былі апублікаваныя:

• Аўстраазіяцкія:
  • Уласна мон-кхмерскія («ядзерныя» мон-кхмерскія):
    • Монскія, асьлінскія, нікабарскія, пэарскія, багнарскія, катуйскія, віецкія мовы, кхмерская мова;
  • Кгасі-кгму мовы:
    • Кгасі мовы, палаўнскія мовы, паканскія мовы, кгму мовы;
  • Мунда мовы:
    • Кгерварская мова, мова корку, кгарска-джуанскія мовы, савара, рэма.

Гэты варыянт класіфікацыі ўзгадняецца з некаторымі даследаваннямі адносна шляхоў міграцыі Y-храмасомнай гаплягрупы O2a1-M95, але тэрміны, атрыманыя ў даследаваннях, значна старэйшыя за лічбы, што даюцца ў лінгвістычных даследаваннях^[11][12]

Паводле Пэйраса

Дрэва класіфікацыі паводле Пэйраса

Існуе класіфікацыя паводле Пэйраса, у якой выкарыстаныя лексыкастатыстычныя мэтады і якая засноўваецца на адсоткавай дзелі агульных супадзенняў у лексыцы. Гэты варыянт класіфікацыі высоўвае гіпотэзу, што некаторыя з аўстраазіяцкіх моваў могуць быць больш аддаленыя адна ад адной у выніку ўзаемных моўных кантактаў. Ніжэй прыведзены схематычны варыянт гэтае класіфікацыі, а таксама дрэва гэтае класіфікацыі на выяве справа (з датамі падзелу).

• Нікабарскія мовы:
  • Мунда-кхмерскія:
    • Мунда;
    • Мон-кхмерскія:
      • Кгасі;
      • Уласна мон-кхмерскія:
        • Манскія;
        • Віецкія;
        • Паўночна-мон-кхмерскія:
          • Палаўнскія мовы, кгму мовы;
        • Цэнтральна-мон-кхмерскія:
          • Кхмерскія дыялекты;
          • Пэарскія мовы;
          • Асьлі-бангарскія:
            • Асьлінскія;
              • Мон-багнарскія:
                • Монскія мовы;
                • Кату-багнарскія мовы:
                  • Катуйскія мовы, багнарскія мовы.

Іншая класіфікацыя, прынятая Дыфлётам у 1974 годзе, выкарыстоўваецца энцыкляпедыяй «Брытаніка» і, з некаторымі нюансамі, лінгвістычным парталам Ethnologue. Між тым, ад гэтай класіфікацыі адмовіўся сам ейны аўтар.

• Мунда мовы:
  • Паўночныя мунда мовы:
    • Корку, кгерварскія (мундары, санталі);
  • Паўднёвыя мунда мовы:
    • Кгарыя-джуанг мовы, карапут мунда;
  • Мон-кхмерскія:
    • Усходне-мон-кхмерскія:
      • Кхмерская мовы, пэарскія, багнарскія, катуйскія, віецкія мовы;
    • Паўночна-мон-кхмерскія:
      • Кгасі, палаўнскія мовы, кгму мовы;
    • Паўднёва-мон-кхмерскія:
      • Монская мова, аслінскія, нікабарскія мовы.

Пісьмовасць

Найбольш рапасўюджаныя мовы сям’і, в’етнамская й кхмерская, выкарыстоўваюць у пісьмовасці лацініцу і кхмерскае пісьмо адпаведна. Кхмерскае пісьмо паходзіць ад старажытнаіндыйскага складовага пісьма брагмі^[13], ад брагмі паходзяць таксама пісьмовасьці няроднасных тайскай і лаоскай моваў — тайская ды лаоская пісьмовасьць выкарыстоўваюцца ў пісьмовасьці некаторых малых аўстраазіяцкіх народаў. Мовы санталі, сора і го (распаўсюджаныя ў Індыі) маюць уласныя пісьмовасьці. Пісьмовасьці для санталі й сора створаныя ў ХХ ст. уласнай інтэлігенцыяй, для го — у ХІІІ ст.^[14][15][16] У пачатку ХХ ст. для малых народаў Лаосу выкарыстоўвалася ўласнае пісьмо — кгом.

Зноскі

1. Austro-Asiatic | Ethnologue
2. Diffloth 2005
3. Sidwell 2009
4. Sidwell & Blench, 2011
5. Reddy, Battini M., et al. 47 // Y-chromosome evidence suggests a common paternal heritage of Austro-Asiatic populations. — BMC Journal of Evolutionary Biology, 2007. — Т. 7.
6. Dipfloth, Gerard. Proto-Austroasiatic creaky voice. — Ithaca: Dept. of Modern Languages and Linguistics, Merrill Hall, Cornell University, 1989.
7. Sidwell, Paul; Roger Blench. The Austroasiatic Urheimat: the Southeastern Riverine Hypothesis / Enfield, N.J. — Dynamics of Human Diversity. — Canberra: Pacific Linguistics, 2011. — С. 317-345.
8. Roger Blench. Are there four additional unrecognised branches of Austroasiatic? / Sidwell, Blench. — Bangkok, 2009.
9. Sidwell (2009a)
10. Sidwell & Blench (2011)
11. Kumar, Vikrant et al. 47 // Y-chromosome evidence suggests a common paternal heritage of Austroasiatic populations. — BMC Evol Biol, 2007. — Т. 7.
12. Глядзіце таксама мапу, складзеную на аснове пэўных генетычных даследаванняў, якая адлюстроўвае гістарычныя міграцыі носьбітаў гэтых моваў.
13. Khmer/Cambodian alphabet, pronunciation and language (англ.). Omniglot (4 сакавіка 2014).
14. Santali alphabet, pronuncation and language (англ.). Omniglot (4 сакавіка 2014).
15. Sorang Sompeng script (англ.). Omniglot (4 сакавіка 2014).
16. Varang Kshiti alphabet and Ho language (англ.). Omniglot (4 сакавіка 2014).

Літаратура

• Adams, K. L. (1989). Systems of numeral classification in the Mon-Khmer, Nicobarese and Aslian subfamilies of Austroasiatic. Canberra, A.C.T., Australia: Dept. of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University. ISBN 0-85883-373-5
• Bradley, David (2012). «Languages and Language Families in China», in Rint Sybesma (ed.), Encyclopedia of Chinese Language and Linguistics.
• Chakrabarti, Byomkes. (1994). A Comparative Study of Santali and Bengali.
• Diffloth, Gérard (2005). «The contribution of linguistic palaeontology and Austro-Asiatic». in Laurent Sagart, Roger Blench and Alicia Sanchez-Mazas, eds. The Peopling of East Asia: Putting Together Archaeology, Linguistics and Genetics. 77-80. London: Routledge Curzon. ISBN 0-415-32242-1
• Filbeck, D. (1978). T’in: a historical study. Pacific linguistics, no. 49. Canberra: Dept. of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University. ISBN 0-85883-172-4
• Hemeling, K. (1907). Die Nanking Kuanhua.
• Peck, B. M., Comp. (1988). An Enumerative Bibliography of South Asian Language Dictionaries.
• Peiros, Ilia. 1998. Comparative Linguistics in Southeast Asia. Pacific Linguistics Series C, No. 142. Canberra: Australian National University.
• Shorto, Harry L. edited by Sidwell, Paul, Cooper, Doug and Bauer, Christian (2006). A Mon-Khmer comparative dictionary. Canberra: Australian National University. Pacific Linguistics. ISBN 0-85883-570-3
• Shorto, H. L. Bibliographies of Mon-Khmer and Tai Linguistics. London oriental bibliographies, v. 2. London: Oxford University Press, 1963.
• Sidwell, Paul (2005). «Proto-Katuic Phonology and the Sub-grouping of Mon-Khmer Languages». In Sidwell, ed., SEALSXV: papers from the 15th meeting of the Southeast Asian Linguistic Society.
• Sidwell, Paul (2009a). The Austroasiatic Central Riverine Hypothesis. Keynote address, SEALS, XIX.
• Sidwell, Paul (2009b). Classifying the Austroasiatic languages: history and state of the art. LINCOM studies in Asian linguistics, 76. Munich: Lincom Europa.
• Zide, Norman H., and Milton E. Barker. (1966) Studies in Comparative Austroasiatic Linguistics, The Hague: Mouton (Indo-Iranian monographs, v. 5.).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Аўстраазіяцкія мовы
• Сьпіс базавай лексыкі паводле Сўодэша на аўстраазіяцкіх мовах (англ.), ангельскі Вікіслоўнік
• Зьвесткі й літаратура пра аўстраазіяцкія мовы (англ.), MultiTree
• Публікацыі пра аўстраазіяцкія («мон-кхмерскія») мовы на сайце П. Сыдўэла (англ.)