Ваеннае становішча ў Польшчы (1981—1983)

Ваеннае становішча ў Польшчы польск.: Stan wojenny w Polsce
Танкі T-55А Войска Польскага ў горадзе Збаншынак, 13 снежня 1981.
Дата 13 снежня 1981—22 ліпеня 1983 Месца  ПНР Прычыны жорсткі канфлікт улад з рухам Салідарнасць, пагроза ваеннага ўмяшання СССР ў польскія падзеі Мэты захаванне ўлады ПАРП метадамі ваеннага рэжыму Характарыстыка кіраванне пазаканстытуцыйнага ваеннага органа, мілітарызацыя прамысловасці, сілавое прыгнечанне апазіцыі Вынік часовае ўмацаванне рэжыму ПАРП
Бакі канфлікту
Ваенны савет нацыянальнага выратавання, ПАРП, Войска Польскае, Служба бяспекі ПНР, міліцыя, ЗОМА	прафсаюз Салідарнасць, Змагарная Салідарнасць, Канфедэрацыя незалежнай Польшчы
Ключавыя фігуры
Войцех Ярузельскі, Чэслаў Кішчак, Флёрыян Сівіцкі, Міраслаў Мілеўскі, Мечыслаў Ракаўскі, Стэфан Альшоўскі, Марыян Ажахоўскі	Лех Валенса, Збігнеў Буяк, Багдан Ліс, Уладзіслаў Фрасынюк, Анджэй Гвязда, Корнель Маравецкі, Лешак Мачульскі
Страты
1	больш за 100

Войцех Ярузельскі. Фота першай паловы 1980-х гадоў

Ваеннае становішча ў Польшчы (13 снежня 1981 — 22 ліпеня 1983; польск.: Stan wojenny w Polsce 1981—1983) — перыяд ваеннага кіравання ў ПНР, якое ажыццяўлялася Ваенным саветам нацыянальнага выратавання (WRON) на чале з генералам Войцехам Ярузельскім. Сілавое прыгнечанне апазіцыі, перш за ўсё прафсаюза «Салідарнасць», дазволіла часова стабілізаваць рэжым ПАРП. Суправаджалася рэпрэсіямі, падчас якіх дзясяткі людзей загінулі і да 10 тысяч чалавек падвергліся пазбаўленню свабоды (у цэлым, аднак, маштаб рэпрэсій разглядаецца як адносна ўмераны)^[1]. Ключавую ролю ў прадухіленні эскалацыі канфлікту з абодвух бакоў адыграла Каталіцкая царква. У канчатковым выніку ваеннае становішча не вырашыла праблем, якія стаялі перад краінай , не спрыяла пераадоленню сацыяльна-палітычнага і эканамічнага крызісу і не прадухіліла змяненне грамадскай сістэмы ў Польшчы на мяжы 1980—1990-х гадоў.

Прычыны

Унутраная канфрантацыя

Да канца 1981 года палітычнае супрацьстаянне ў ПНР надзвычай абвастрылася на фоне пагляблення эканамічнага крызісу^[2]. Спробы дасягнення грамадскага кампрамісу, прадпрыманыя Лехам Валенсам і Войцехам Ярузельскім пры пасродніцтве кардынала Юзафа Глемпа, не прынеслі вынікаў. Артадаксальна-кансерватыўнае крыло ў кіраўніцтве ПАРП патрабавала сілавога прыгнечання апазіцыйнага прафсаюза Салідарнасць. Радыкальныя актывісты «Салідарнасці» заклікалі да ўсеагульнай забастоўкі і мірнага грамадзянскага паўстання.

Прынцыповае рашэнне аб увядзенні прамога ваеннага кіравання выспела да пачатку восені 1981 года (такія дзеячы «партыйнага бетону», як генерал дзяржбяспекі Мірослаў Мілеўскі, сакратар ЦК па ідэалогіі Стэфан Альшоўскі, член палітбюро Уладзіслаў Кручак настойвалі на гэтым яшчэ ў лістападзе 1980^[3]). 14 верасня адбылося пасяджэнне Камітэта нацыянальнай абароны (KOK) пры Савеце міністраў ПНР. Сакратар KOK генерал Тадэвуш Тучапскі прадставіў план ваеннага становішча. Праект цалкам падтрымліваў начальнік Генштаба генерал Флёрыян Сівіцкі. Найбольш цвёрдую пазіцыю займала кіраўніцтва МУС на чале з генераламі Чэславам Кішчакам і Багуславам Стахурам. У МУС фарміраваліся спецыяльныя аператыўныя групы для прэвентыўных арыштаў, планавалася ўзбраенне партактыву з міліцэйскіх арсеналаў^[4].

Адносна ўмераную пазіцыю займаў першы сакратар ЦК ПАРП Станіслаў Каня, які выступаў супраць сілавых мер. 18 кастрычніка 1981 пленум ЦК ПАРП адхіліў Каню і зацвердзіў на чале партыі генерала Ярузельскага, які да таго часу зрабіў выбар на карысць ваеннага рашэння.

Савет міністраў ПНР, узначалены Ярузельскім, запланаваў унясенне ў Сойм законапраекта, які надаваў ураду надзвычайнымі паўнамоцтвы і фактычна забараняў забастоўкі. 3 снежня 1981 у Радаме адбылося пасяджэнне прэзідыума Усяпольскай камісіі «Салідарнасці»^[5], на якім было прынята рашэнне аб падрыхтоўцы 24-гадзіннай забастоўкі пратэсту з перспектывай усеагульнай бестэрміновай стачкі. «Радамская платформа» патрабавала ад улад публічнай адмовы ад надзвычайных мер. Прагучалі цвёрдыя выказванні пра неабходнасць стварэння баявых груп для адпору ЗОМА. Спробы Валенсы правесці больш умеранае рашэнне выклікала ў яго адрас прамыя пагрозы з боку Севярына Яворскага^[6], які прадстаўляў дамінуючыя настроі чалецкіх мас прафсаюза.

4—10 снежня «Радамскую платформу» падтрымалі рэгіянальныя прафцэнтры «Салідарнасці» і прафарганізацыі найбуйнейшых прамысловых прадпрыемстваў краіны (найбольш радыкальны настрой быў прадэманстраваны на Шчэцінскай суднаверфі імя Варскага). 11-12 снежня адпаведная рэзалюцыя была прынята Усяпольскай камісіяй прафсаюза на пасяджэнні ў Гданьску. Супраць выступіў толькі Анджэй Гвязда, які лічыў прапушчаным час для рашучага выступлення (з яго пункта гледжання, аптымальная сітуацыя складалася ўвесну, але не ў снежні). Лех Валенса адмовіўся ад удзелу ў галасаванні^[5].

Знешні фактар

Пазней генерал Войцех Ярузельскі сцвярджаў, што ўвядзенне ваеннага становішча было «найменшым злом», таму што ў адваротным выпадку краіне пагражаў увод савецкіх войскаў^[7]. Ён таксама намякаў, што агрэсіўныя антыпольскія планы выношвала кіраўніцтва ГДР. Аднак, паводле іншых звестак (напрыклад, паводле інфармацыі стэнаграфіста Віктара Аношкина), Ярузельскі сам звяртаўся ў Маскву з просьбай аб ваенным умяшанні. Пры гэтым ён гаварыў, што ў адваротным выпадку ПНР можа выйсці з Арганізацыі Варшаўскага дагавора.

Пагроза савецкага ўварвання ўвесь час мелася на ўвазе пры абвастрэнні ўнутрыпалітычнага становішча ў Польшчы 1980—1981. Рышард Куклінскі заяўляў, быццам бы ўжо ў снежні 1980 года маршал Агаркаў Недагаркаў азнаёміў генерала Тадэвуша Гупалоўскага з планам уводу савецкіх, усходнегерманскіх і чэхаславацкіх войскаў на тэрыторыю Польшчы^[8]. Пра небяспеку «знешняга фактару» казаў кардынал Стэфан Вышынскі падчас Быдгашчскага крызісу і Усяпольскай забастоўкі сакавіка 1981^[9]. Аналагічнае меркаванне выказваў былы міністр абароны СССР маршал Савецкага Саюза Дзмітрый Язаў, які лічыў, што ваеннае становішча выратавала Польшчу ад уводу савецкіх войскаў^[10].

Аднак сусветнае становішча ў пачатку 1980-х гадоў значна адрознівалася ад таго, што суправаджала ўвод савецкіх войскаў у Венгрыю 1956 і у Чэхаславакію 1968. Кіраўніцтва КПСС, занятае Афганскай вайной, не было гатовае да новага ўзброенага канфлікту ў Еўропе. Акрамя таго, СССР імпартаваў значную частку прадуктаў харчавання, і савецкае кіраўніцтва сур'езна асцерагалася «капіталістычных санкцый». Перад Ярузельскім была пастаўлена задача «нармалізаваць становішча» ўласнымі сіламі^[11].

Ход падзей

Снежань 1981 — студзень 1982. Усталяванне ваеннага рэжыму

Генерал Войцех Ярузельскі зачытвае свой зварот да нацыі. 13 снежня 1981 года

Раніцай 12 снежня 1981 года Войцех Ярузельскі патэлефанаваў кіраўніцтву СССР і сказаў наступнае: «…у ноч з 12 на 13 снежня г.г. на ўсёй тэрыторыі ПНР будзе ўведзена ваеннае становішча. Усю адказнасць за гэты крок я ўскладаю на сябе…»^[12] У камітэтах ПАРП, упраўленнях Службы бяспекі МУС і армейскіх часцях распячатваліся запячатаныя пакеты^[13].

12 снежня ў 22:30 па варшаўскім часе па ўсёй Польшчы была адключана тэлефонная сувязь. Апоўначы 13 снежня на вуліцы польскіх гарадоў выступілі армейскія часці. Па тэлебачанні транслявалася выступленне генерала Ярузельскага: «Трэба звязаць рукі авантурыстам, да таго як яны сапхнуць Айчыну ў бездань братазабойчай вайны».

Пасяджэнне WRON. 14 снежня 1981 года

Генерал абвясціў пра стварэнне Ваеннага савета нацыянальнага выратавання (WRON), да якога пераходзіла паўната ўлады. Главой WRON стаў Войцех Ярузельскі. Яго найбліжэйшае акружэнне склалі генералы Флёрыян Сівіцкі (начальнік генштаба), Чэслаў Кішчак (міністр унутраных спраў), Уладзімеж Аліва (камандуючы Варшаўскай ваеннай акругай), сакратар ЦК ПАРП па сілавых структурах Мірослаў Мілеўскі, сакратар па ідэалогіі Марыян Ажахоўскі, міністр замежных спраў Стэфан Альшоўскі, віцэ-прэм'ер Мячыслаў Ракоўскі (з іх першыя трое былі чланамі WRON, астатнія чацвёра прадстаўлялі партыйна-ўрадавае кіраўніцтва)^[14]. Вялікім уплывам карысталіся таксама члены WRON генералы Тадэвуш Тучапскі, Тадэвуш Гупалоўскі і Чэслаў Пятроўскі. Прыкметную ролю адыгрываў прэс-сакратар Савета міністраў Ежы Урбан (не ваенны і не член ПАРП). Асаблівае месца займаў генерал Міхал Янішэўскі, давераная асоба Ярузельскага, справавод WRON.

Фармальна ўвядзенне ваеннага становішча было зацверджана соймам ПНР. Супраць прагаласаваў адзін дэпутат — актывістка «Салідарнасці» Ханна Сухоцкая, будучы прэм'ер-міністр Трэцяй Рэчы Паспалітай.

Органы МУС пачалі арышты актывістаў «Салідарнасці», Канфедэрацыі незалежнай Польшчы, Польскай сацыялістычнай партыі працы, іншых апазіцыйных арганізацый. У першыя ж дні ваеннага становішча больш за 3 тысяч вядучых актывістаў — уключаючы Леха Валенсу, Анджэя Гвязду, Марыяна Юрчыка, Яна Рулеўскага, Севярына Яворскага, Анджэя Разплахоўскага, Гжэгажа Пальку, Яцака Кураня, Караля Мадзялеўскага, Адама Міхніка, Браніслава Гэрэмака — былі затрыманы ЗОМА і СБ і накіраваны ў цэнтры інтэрнавання. Да канца 1981 колькасць інтэрнаваных склала 5128 чалавек. Усяго за перыяд ваеннага становішча інтэрнаванню падвергліся 9736 чалавек (396 чалавек не ўдалося выявіць).

Нямногія з лідараў «Салідарнасці» паспелі перайсці на нелегальнае становішча. Сярод іх — Збігнеў Буяк, Уладзіслаў Фрасынюк, Богдан Ліс^[15].

Нягледзячы на разгалінаваную аргструктуру і масавую падтрымку, «Салідарнасць» не змагла эфектыўна супрацьстаяць дзяржаўнаму арганізаванаму гвалту^[16]. Стала зразумела, што развагі пра сілавую канфрантацыю, у тым ліку гаворкі на радамскай нарадзе і гданьскім пасяджэнні, насілі чыста тэарэтычны характар.

Акрамя апазіцыйных актывістаў, падвергліся інтэрнаванню (па афіцыйнай фармулёўцы «былі ізаляваны») некаторыя члены ранейшага партыйна-дзяржаўнага кіраўніцтва, на якіх ваенныя ўлады ўсклалі адказнасць за крызіс — перш за ўсё Эдвард Герак, Пётр Ярашэвіч, Здзіслаў Грудзень^[17].

Ваеннае становішча азначала мілітарызацыю прамысловасці. На прадпрыемствы вуглездабычы, металургіі, машынабудавання, суднабудавання, транспарту і энергетыкі накіроўваліся ваенныя камісары. Рабочыя стратэгічных галін аб'яўляліся прызванымі на ваенную службу і за непадпарадкаванне падвяргаліся пакаранням паводле вайсковых статутаў. Забастоўкі былі забаронены, незалежныя прафсаюзныя і іншыя арганізацыі распушчаны.

У перыяд з 14 па 23 снежня часці ЗОМА, узмоцненыя бронетэхнікай, здзейснілі «супакаенне» асноўных апор «Салідарнасці». Гданьская суднаверф імя Леніна, Шчэцінская суднаверф імя Варскага, Кракаўскі металургічны завод імя Леніна, Катавіцкі металургічны камбінат, Люблінскі аўтамабільны завод, шэраг іншых прадпрыемстваў былі захоплены ўзброенай сілай. Найбольш бязлітаснае супраціўленне ваенна-камуністычным уладам аказалі шахцёры. У баі з ЗОМА на шахце «Вуек» загінулі дзевяць страйкоўцаў^[18]. Буйныя сутыкненні адбыліся на шахтах «Ліпеньскі маніфест» і «Земавіт». Забастоўка дзвюх тысяч гарнякоў шахты «Пяст», якая доўжылася да 28 снежня, стала самай працяглай у гісторыі паваеннай вуглездабычы.

16-17 снежня да 100 тысяч чалавек выйшлі на дэманстрацыі пратэсту ў Гданьску. Для іх разгону на дапамогу ЗОМА былі высунуты армейскія часці. Тры дэманстранты загінулі^[19]. Агнястрэльнай зброй ЗОМА скарысталіся і пры разгоне дэманстрацыі 17 снежня ў Кракаве (пра ахвяр не паведамлялася). Тады ж, 17 снежня, студэнты Політэхнічнага ўніверсітэта Уроцлава аказалі супраціўленне ЗОМА пры захопе ўніверсітэцкіх памяшканняў. Адзін са студэнтаў быў збіты да смерці.

Ужо 13 снежня ў марскім порце Гданьска быў створаны Усяпольскі страйкавы камітэт. Аналагічныя структуры ўзніклі ў некаторых рэгіёнах, найбольш актыўныя ва Уроцлаве і Лодзі. Аднак наладзіць цэнтралізаванае аператыўнае кіраванне пратэстамі не ўдалося. Разрозненыя выступленні, нават актыўныя і шматлікія, да канца снежня былі задушаны. Адносная лёгкасць, з якой ваенны рэжым, які абапіраўся на паўмільёна прыхільнікаў, адолеў 10-мільённае прафаб'яднанне, дэмаралізавала многіх прыхільнікаў «Салідарнасці».

Вясна — восень 1982. Контратакі падпольнай «Салідарнасці»

Страйкавая барацьба ва ўмовах ваеннага становішча стала вельмі абцяжарана. «Перапынкі ў працы» цягнулі за сабой прынамсі звальненне з ваўчыным білетам. Таму, нягледзячы на пагаршэнне ўмоў працы, стачачны рух у пачатку 1982 амаль згас. Асноўнай формай апазіцыйнай актыўнасці стала падпольная агітацыя і вулічныя маніфестацыі. Галоўныя ачагі пратэстаў склаліся ў Гданьску, Уроцлаве, Варшаве, Кракаве. У актыве пратэстнага руху павялічылася ўдзельная вага студэнтаў. Лозунгі набылі больш жорсткі антыкамуністычны характар.

Аднаўленне структур «Салідарнасці» пачалося ўвесну 1982 года. 22 красавіка нелегальны актыў заснаваў Часовую кардынацыйную камісію на чале са Збігневам Буякам. Яго намеснікамі сталі Уладзіславаў Фрасынюк, Богдан Ліс і Уладзіслаў Хардак. Была абвешчана «стратэгія працяглага марша».

1 мая ў васьмі польскіх гарадах адбыліся першыя масавыя выступленні па закліку падпольнай «Салідарнасці». Вулічныя сутыкненні працягваліся тры дні. Ад збіцця ЗОМА загінулі тры дэманстранты ў Варшаве, адзін ва Уроцлаве. Паранены былі больш за 70 удзельнікаў акцый. Прынцыпова новы момант складаўся ў актыўным супраціўленні апазіцыянераў, асабліва маладых. У Варшаве больш як 50 байцоў ЗОМА атрымалі раненні камянямі^[20]. Была спалена гасцініца ў Шчэціне. У сярэдзіне мая вулічныя акцыі з чалавечымі ахвярамі адзначаліся ва Уроцлаве, Познані, Кракаве.

13 і 26 чэрвеня ва Уроцлаве адбыліся першыя масавыя акцыі радыкальнай апазіцыйнай арганізацыі Змагарная Салідарнасць (SW), якая абапіралася на тэхнічную інтэлігенцыю і студэнцтва^[21]. Лідарам SW стаў Корнель Маравецкі. Арганізацыі SW узніклі ў шэрагу гарадоў Польшчы. «Змагарная Салідарнасць» увесь час ладзіла вулічныя акцыі, вяла радыё- і друкаваную агітацыю, арганізоўвала вывешванне банараў, напісанне насценных лозунгаў. Ва Уроцлаве быў створаны падпольны цэнтр радыёпрапаганды. Тэхнічная кваліфікацыя актывістаў дазваляла ажыццяўляць радыёперахопы паведамленняў дзяржбяспекі і ЗОМА^[22]. З SW была афілявана Федэрацыя змагарнай моладзі.

Агульнанацыянальнае сутыкненне адбылося ў канцы лета. 27 жніўня Збігнеў Буяк з падполля заклікаў адзначыць пратэстнымі маніфестацыямі другую гадавіну пагадненняў 1980. Двума днямі раней міністр унутраных спраў генерал Чэслаў Кішчак у тэлевізійным выступленні прыстрашыў «трагічнымі наступствамі». 29 жніўня папярэджанні Кішчака паўтарыў Ярузельскі. Органы МУС правялі серыю прафілактычных арыштаў.

31 жніўня 1982 масавыя дэманстрацыі пратэсты ахапілі дзясяткі гарадоў Польшчы. У Варшаве, Гданьску, Уроцлаве, Кракаве, Шчэціне, Лодзі, Жэшаве, Любіне, Гожаве Велікапольскім адбывалася нешта падобнае да вулічных баёў^[23]. Агульная колькасць арыштаваных дэманстрантаў перавысіла 4 тысячы. ЗОМА ўжылі агнястрэльную зброю, загінулі шэсць чалавек^[24]. Падзеі 31 жніўня 1982 гады сталі найбуйнейшай пратэстнай акцыяй за перыяд ваеннага становішча^[25].

13 кастрычніка буйная маніфестацыя адбылася ў Кракаве. Сутыкненне з ЗОМА прывяло да гібелі аднаго з дэманстрантаў.

На 10 лістапада 1982 года — другую гадавіну рэгістрацыі «Салідарнасць» — Часовая кардынацыйная камісія прызначыла ўсеагульную забастоўку. Упершыню ў гісторыі прафсаюза заклік не быў падтрыманы, працу спынілі адзінкі.

10-11 лістапада прайшлі пратэстныя дэманстрацыі ў Варшаве і Гданьску. Дэманстранты зноў былі атакаваны ЗОМА. У цэлым вулічная актыўнасць да восені заўважна панізілася. Адсутнасць відавочных вынікаў ад вельмі рызыкоўных дзеянняў, жорсткасць ваенна-адміністрацыйнага кантролю мелі эфект.

Кіраўніцтва падпольнай «Салідарнасці» зрабіла свае высновы з няўдачы 10 лістапада:

Можа быць, нават спроба дапамагла Брэжневу перасяліцца на той свет.
Збігнеў Буяк

Канец 1982 — сярэдзіна 1983. Адносная стабілізацыя

«WRONa, WRONa über alles» — алюзія на «Deutschland über alles» (з ням. — «Германія па-над усім»), радок з Песні немцаў, якая часта асацыюецца з нацызмам. Малюнак Мацея Мезяна

На першы план увосень 1982 выйшлі пасіўныя формы грамадскага супраціўлення: байкот дзяржаўных мерапрыемстваў і прапаганды, свядомыя спазненні на працу, адмова ад прагляду афіцыйных тэлеперадач. Працягваўся выхад з радоў ПАРП (на працягу 1980—1981 партыя страціла ад чвэрці да траціны чалецкага складу). Пры гэтым варта ўлічваць, што само партыйнае кіраўніцтва вяло інтэнсіўную чыстку, былі распушчаны дзясяткі рэгіянальных і першасных партарганізацый.

Атрымала шырокае распаўсюджанне агітацыя праз насценныя надпісы — найбольш папулярныя: Orła wrona nie pokona! («Варона арла не пераможа!»; абрэвіятура WRON перакладаецца з польскай мовы як «варона»), Zima wasza wiosna nasza! («Зіма ваша, вясна наша!»). Галоўнай сімволікай «Салідарнасці» стаў знак перамогі V (часта маляваўся заяц з растапыранымі ў выглядзе літары V вушамі). Працягвалася ўлёткавая кампанія і канспірацыйныя сходы^[26]. З 12 красавіка выходзіла ў эфір «Радыё Салідарнасць», арганізаванае актывістам КОС-КОР Збігневам Рамашэўскім (інтэрнаваны і арыштаваны ў жніўні 1982). Важную ролі адыгрывалі каталіцкія пропаведзі ў польскіх касцёлах, асабліва выступленні Ежы Папялушкі.

14 лістапада 1982 разам з большасцю інтэрнаваных быў вызвалены Лех Валенса. Але ўжо 9 снежня СБ ажыццявіла буйнамаштабную аперацыю супраць падполля: затрыманням і прафілактаванню падвергліся да 10 тысяч чалавек. Сярод арыштаваных быў Уладзіслаў Фрасынюк. Пасля гэтай зачысткі 31 снежня 1982 WRON прыпыніў дзеянне ваеннага становішча.

Усплёск вулічных выступленняў ізноў прыйшоўся на святочныя дні 1-3 мая 1983. У Варшаве два дэманстранты загінулі ад збіцця, ва Уроцлаве двое згінулі без весткі пасля затрымання ЗОМА.

Кіруючыя колы памылкова ўспрынялі спад апазіцыйнай актыўнасці як незваротнае задушэнне «Салідарнасці». Генерал Ярузельскі, нягледзячы на пярэчанні генерала Мілеўскага і «бетону» ў цэлым, павёў курс на паступовае змякчэнне ваеннага рэжыму. Гэтаму спрыяла таксама смерць Леаніда Брэжнева (10 лістапада 1982). Існавалі здагадкі пра магчымы пераход СССР да больш гнуткай палітыкі.

22 ліпеня 1983 года ваеннае становішча ў ПНР было адменена. Спынілася дзейнасць WRON. Вярхоўная ўлада зноў засяродзілася ў палітбюро ЦК ПАРП, у поўным аб'ёме аднавіліся паўнамоцтвы Савета міністраў і Дзяржаўнага савета. Пры гэтым варта ўлічваць, што першым сакратаром ЦК ПАРП заставаўся Войцех Ярузельскі, ён жа да 1985 узначальваў Савет міністраў, а з 1985 — Дзяржсавет ПНР.

Эканамічныя санкцыі ЗША супраць Польшчы

Адразу пасля ўвядзення ваеннага становішча ўрад ЗША ўвялі эканамічныя санкцыі ў дачыненні да Польшчы і СССР. У 1982 годзе Польшча была пазбаўлена статусу найбольшай спрыяльнасці ў гандлі, а яе заяўка на ўступленне ў Міжнародны валютны фонд заблакавана. Некаторае змякчэнне рэжыму ў сярэдзіне 1980-х, асабліва амністыя палітвязняў, адчыніла дзверы нармалізацыі польска-амерыканскіх эканамічных адносін. 20 лютага 1987 года прэзідэнт Рональд Рэйган абвясціў пра адмену астатніх санкцый і аднаўленне рэжыму нармальнага гандлю.

Санкцыі аказалі негатыўны ўплыў на польскую эканоміку (польскі ўрад сцвярджаў, што ў перыяд 1981—1985 гадоў яны каштавалі польскай эканоміцы 15 мільярдаў долараў^[27]). Страты былі часткова кампенсаваны савецкімі крэдытамі і рознага кшталту субсідыямі, якія склалі ў сукупнасці 3,4 мільярдаў долараў, павелічэннем паставак сыравіны і энерганосьбітаў^[28].

Вынікі

Ваеннае становішча 1981—1983 гадоў часова ўмацавала рэжым ПАРП. «Салідарнасць» была забаронена, страйкавы рух задушаны, апазіцыя загнана ў падполле і падвергнута жорсткім праследаванням, легальныя структуры прафсаюза знішчаны, многія лідары і актывісты ізаляваны ці запалоханы, масы прыхільнікаў дэмаралізаваны.

Існуе меркаванне, што перыяд 1981—1983 змяніў іерархію ў кіруючай эліце ПНР, узмацніла прагматычна настроеных ваенных і гаспадарнікаў за кошт партыйных ідэолагаў:

Парадаксальнай чынам ваенны пераварот палегчыў у перспектыве выхад Польшчы з камунізму. Фактычна ПАРП была адхілена ад рэальных рычагоў улады задаўга да 1989-га. Значная частка бруднай і балючай працы па дэмантажы эканомікі савецкага тыпу была праведзена яшчэ камуністычнымі ўрадамі Збігнева Мэснара і Мячыслава Ракоўскага. Калі перабудова ў СССР змяніла міжнародны кантэкст, вясной 1989-га ў Варшаве адбыўся грамадскі круглы стол.
Павел Кудзюкін^[29]

Але паводле іншым ацэнак, «галоўным бенефіцыярам ваеннага рэжыму быў апарат ПАРП», і задача WRON складалася менавіта ў захаванні ўлады партыйнай наменклатуры^[14].

За перыяд ваеннага становішча 1981—1983 гадоў загінулі больш за 100 актывістаў польскай апазіцыі^[30] (часцей за ўсё гаворыцца пра 115 дакументальна пацверджаных выпадкаў^[31]).

Кіруючы рэжым страціў забітым 1 чалавека — сяржанта міліцыі Здзіслава Караса. Сяржант Карас загінуў 18 лютага 1982 ў сутычцы з падлеткамі з антыкамуністычнай арганізацыі Узброеныя сілы польскага падполля (SZPP)^[32]. Пры гэтым SZPP не была звязана з прафаб'яднаннем, падпольныя структуры «Салідарнасці» адмежаваліся ад гэтай акцыі, выступаючы супраць гвалтоўных метадаў барацьбы.

Планавалася, што 10 лідараў «Салідарнасці» — Анджэй Гвязда, Марыян Юрчык, Ян Рулеўскі, Анджэй Разплахоўскі, Караль Мадзялеўскі, Яцак Курань, Адам Міхнік, Гжэгаж Палька, Сяверын Яворскі, Генрык Вуец — будуць аддадзены пад суд. Аднак у канчатковым выніку ўлады вырашылі адмовіцца ад судовага працэсу над імі. 17 ліпеня 1986 года ўрадам Польшчы быў прыняты закон аб амністыі, у перыяд да 21 лютага 1987 года ім скарысталіся 1200 удзельнікаў антыўрадавых выступленняў (з якіх 225 адбывалі пакаранне ў месцах зняволення)^[33].

Але ў цэлым «Салідарнасць» здолела арганізаваць эфектыўныя падпольныя структуры і працягвала дзейнічаць. Лех Валенса выбраў на час тактыку пасіўнага супраціўлення, добра знаёмую палякам з часоў падзелу краіны. Яскравай праявай працягу падпольнай дзейнасці нават ў гэты час быў сістэматычны выпуск перыядычных выданняў, улётак і бюлетэняў. Падпольны прафсаюз падтрымлівала Каталіцкая царква, якая захавала моцныя пазіцыі ў польскім грамадстве.

Ваеннае становішча нанесла моцны ўдар па «Салідарнасці», падоўжыла ўладу ПАРП, але не змагло пераадолець грамадскага супраціўлення і не прадухіліла крах сістэмы. Пераважная большасць польскага грамадства ўспрымала WRON як варожую сілу, якая адстойвае ўладу і прывілеі наменклатурнай бюракратыі. Гэта ў поўнай меры праявілася ў канцы 1980-х гадоў, калі новы ўздым масавага страйкавага руху вымусіў улады да перамоў у Магдаленцы, затым да правядзення Круглага стала, і ў выніку прывёў да падзення рэжыму ПАРП.

Сучасныя ацэнкі

У 1991—2008 гадах Ярузельскага, Кішчака, Сівіцкага, Тучапскага, іншых членаў WRON, Дзяржрады ПНР і ЦК ПАРП неаднаразова спрабавалі прыцягнуць да суда за ўвядзенне ваеннага становішча^[34]. У снежні 1991 года адпаведную прапанову ад імя парламенцкага клуба Канфедэрацыі незалежнай Польшчы ўнёс дэпутат сойма Мірослаў Левандоўскі^[35]. Аднак разгляд праекта зацягнулася і не было завершана ў тэрмін паўнамоцтваў тагачаснага складу сойма. У 1996 годзе сойм новага складу — з перавагай «пост-ПАРП» вырашыў спыніць разгляд.

У сакавіку 2006 года Інстытут нацыянальнай памяці (IPN) прад'явіў абвінавачанне ў дачыненні да групы членаў WRON, Дзяржаўнага савета і палітбюро ЦК ПАРП, перш за ўсё Ярузельскага, Кішчака і Кані. Абвінавачваныя характарызаваліся як лідары «арганізаванай узброенай злачыннай групы». У красавіку 2007 года быў ініцыяваны судовы працэс. Першапачаткова варшаўскі суд адхіліў заключэнне IPN, спасылаючыся на недаўлік у абвінавачванні палітычнай сітуацыі 1981 года і пагрозы савецкай інтэрвенцыі^[36]. IPN абскардзіў адхіленне, і ў верасні 2008 пачаўся разгляд у Варшаўскім акруговым судзе. Аднак працэс не быў даведзены да вердыкта па ўзросце і стане здароўя абвінавачваных.

16 сакавіка 2011 года Канстытуцыйны трыбунал Польшчы прызнаў Указ Дзяржсавета пра ўвядзенне ваеннага становішча ад 12 снежня 1981 супярэчным не толькі Канстытуцыі Рэспублікі Польшча, але і Канстытуцыі ПНР^[37].

Крыніцы

1. Ваеннае становішча ў Польшчы ў 1981 годзе ўвёў Войцех Ярузельскі
2. Время новостей: № 230, 13 декабря 2006
3. Stan Wojenny — Walka Z Narodem
4. Stan ducha w kierownictwie PZPR i wojska
5. Трубников В. П. Крах «операции Полония». Радомский старт путчистов. 3 декабря. М. 1983.
6. Центральное телевидение Гостелерадио СССР. Трудное время Польши. Март 1982.
7. «Профиль» — деловой журнал. Новости, Политика, Экономика, Финансы, Бизнес. Архівавана 14 сакавіка 2017.
8. Советский Союз в локальных войнах и конфликтах. Польша — слабое звено социализма
9. Польская кровь забастовки (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 лютага 2017. Праверана 29 красавіка 2017.
10. Последний маршал империи
11. Ъ-Газета — Войцеха Ярузельского обвинили в попытке ввести советское положение
12. [1]
13. Накаряков В. Н. Диверсии против Польши. Создание и крушение мифов. Советская Россия, 1985.
14. Как поляки гнали «врону»
15. Мариуш Вильк. Нелегалы. 1984; рус. пер.: Лондон, 1987.
16. История свободы. Военное положение
17. Jak generał Jaruzelski Gierka internował Архівавана 4 сакавіка 2016.
18. Wszyscy zomowcy spod «Wujka» winni i skazani
19. Век XX и мир. N 5, 1991.
20. «Правда», 6 мая 1982.
21. Kornelu, miałeś rację! Sylwetka przywódcy Solidarności Walczącej
22. «Solidarność Walcząca» w świetle materiałów Służby Bezpieczeństwa Архівавана 5 лютага 2012.
23. Sierpniowe manifestacje w 1982 r. Архівавана 29 кастрычніка 2013.
24. Antoni Dudek. Stan Wojenny W Polsce 1981—1983.
25. Zbrodnia lubińska Архівавана 4 сакавіка 2016.
26. Andrzej Paczkowski: Pół wieku dziejów Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005
27. Glenn E. Curtis, ed. Poland: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress, 1992
28. Gary Clyde Hufbauer, Jeffrey J. Schott, Kimberly Ann Elliott. Economic Sanctions Reconsidered: Supplemental case histories. Peterson Institute, 1990, стр. 199
29. 30 лет спустя: что приходит вслед за декабрями (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 верасня 2014. Праверана 29 красавіка 2017.
30. Piotr Lipiński. Ofiary stanu wojennego i lat następnych do 1989
31. Alicja Wancerz-Gluza. «Solidarność» a systemowe przekształcenia Europy Środkowo-Wschodniej(недаступная спасылка)
32. Zapomniana ofiara stanu wojennego. Milicjant, który zginął z rąk licealistów
33. Н. Ермолович. Дезертиры // «Известия», № 52 (21859) от 21 февраля 1987. стр.6
34. Досье NEWSru.com :: Европа / Польша / Ярузельский, Войцех.
35. 1 kadencja, 2 posiedzenie, 2 dzień (18.12.1991). Oświadczenia. Poseł Mirosław Lewandowski
36. Sąd zwrócił IPN akt oskarżenia za stan wojenny
37. Trybunał Konstytucyjny. Dekret o stanie wojennym Архівавана 11 верасня 2014.

Літаратура

• Лавренов С. Я., Попов И. М. Польша — слабое звено социализма // Советский Союз в локальных войнах и конфликтах. — М.: Астрель, 2003. — С. 391-409. — 778 с. — (Военно-историческая библиотека). — 5 тыс, экз. — ISBN 5-271-05709-7.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ваеннае становішча ў Польшчы (1981—1983)