Вікіпедыя:Правяральнасць

Падставай для ўключэння ў Вікіпедыю інфармацыі з’яўляецца не яе «праўдзівасць», а правяральнасць. Гэта азначае, што чытач павінен мець магчымасць пераканацца ў тым, што прадстаўлены ў Вікіпедыі матэрыял ужо быў апублікаваны ў аўтарытэтных крыніцах[1]. Аўтары артыкулаў павінны паказваць аўтарытэтныя крыніцы для цытат і іншай інфармацыі, якая ставіцца ці можа быць пастаўлена пад сумнеў, — у адваротным выпадку гэтыя звесткі могуць быць выдалены.

Правяральнасць інфармацыі не варта блытаць з яе даступнасцю ў Інтэрнэце. Звесткі, прыведзеныя ў папяровым выданні, могуць у поўнай меры задавальняць патрабаванням правярльнасці, нават калі асобны ўдзельнік Вікіпедыі не мае магчымасці атрымаць доступ да гэтага выдання. Наадварот, размешчаная ў Інтэрнэце інфармацыя можа быць даступная ўсім, але не з’яўляцца правяранай (напрыклад, калі незразумела, хто і на якіх падставах гэту інфармацыю размясціў).

Правяральнасць — адно з асноватворных правіл Вікіпедыі, нароўні з Вікіпедыя:Нейтральны пункт гледжання і Вікіпедыя:Не ўласнае даследаванне. Гэтымі правіламі ўсталёўваюцца патрабаванні да характару і якасці матэрыялаў, прымальных для артыкулаў Вікіпедыі. Аўтарам артыкулаў рэкамендуецца азнаёміцца з усімі трыма правіламі і кіравацца імі ў комплексе.

Цяжар доказу

[правіць зыходнік]
Скарачэнне
Пра тое, як афармляць спасылкі на крыніцы, гл. Вікіпедыя:Спасылкі на крыніцы.

У выпадку, калі былі выказаны сумневы адносна пэўнасці прыведзеных у артыкуле звестак, спасылкі на крыніцы інфармацыі павінен падаць той удзельнік, які дадаў у артыкул новыя ці аднавіў раней выдаленыя звесткі. Усе цытаты і любыя факты, якія ставяцца ці могуць быць пастаўлены пад сумнеў, павінны быць падмацаваны спасылкамі на аўтарытэтныя крыніцы[2], якія рэкамендуецца афармляць у выглядзе зноскі[3]. Крыніца павінна быць паказаны выразна і дакладна, каб дазволіць чытачам знайсці тэкст, які пацвярджае выказванне, што выклікаў сумнеў.

У выпадку немагчымасці паказаць іншыя[4] аўтарытэтныя крыніцы па тэме артыкула, у Вікіпедыі не павінна быць артыкула на дадзеную тэму[5].

Любое сцвярджэнне, занесенае без указання аўтарытэтнай крыніцы, можа быць выдалена, аднак удзельнік, які ўнёс яго, можа высунуць пярэчанні, калі вы выдаліце звесткі, не даўшы яму магчымасці паказаць спасылкі на крыніцы. Калі вы жадаеце запытаць крыніцу для непацверджанага выказвання, вы можаце перанесці гэта выказванне на старонку абмеркавання. Іншы спосаб — вы можаце зрабіць пазнаку, дадаўшы да выказвання шаблон {{няма крыніцы}} (ці {{падст:АК}}), да артыкула — {{няма крыніц}}. Растлумачыце сваю праўку ў поле «Апісанне змен» акна рэдагавання, а калі сцвярджэнне, пастаўленае пад сумнеў, не з’яўляецца відавочна ацэнкавым ці непраўдападобным, лепш падрабязна растлумачыце на старонцы абмеркавання, у сувязі з чым дадзеная інфармацыя выклікае сумневы. Вы можаце таксама пакінуць пазнаку на старонцы абмеркавання артыкула ці нябачны HTML-каментар у зыходным тэксце артыкула.

Не пакідайце ў артыкулах не пацверджаную крыніцамі інфармацыю надоўга, а ў выпадку інфармацыі а людзях, якія цяпер жывуць, не пацверджаная крыніцамі інфармацыя недапушчальная наогул. Джымі Вэйлз казаў:

Не магу не падкрэсліць гэта асоба. Некаторыя аўтары пакутуюць звычкай пазначаць любую выпадковую гіпатэтычную псеўдаінфармацыю з разраду «я гэта дзесьці чуў» шаблонам {{няма крыніцы}}. Гэта няслушны падыход. Такая інфармацыя павінна бязлітасна выдаляцца, калі яна не можа быць пацверджана крыніцамі. Гэта датычыцца любой інфармацыі, але асабліва — негатыўнай інфармацыі пра людзей, якія жывуць цяпер.

— Джымі Уэйлс[6]

Вікіпедыя:Не даводзьце да абсурду

[правіць зыходнік]
Асноўны артыкул: Вікіпедыя:Не даводзьце да абсурду

Хоць указанне на адсутнасць крыніцы, у прынцыпе, мае мэтай падвышэнне якасці Вікіпедыі, празмеру частая расстаноўка шаблона пра адсутнасць крыніц у артыкуле, грубіянскае стаўленне да ўнёску пачаткоўцаў, злоўжыванне выдаленнем інфармацыі без крыніц, залішне строгае стаўленне да артыкулаў-нарыхтоўкам, падвышаная ўвага да артыкулаў аднаго аўтара, патрабаванні паказаць крыніцу да звестак, відавочна не задзірлівым сумневаў, — усё гэта можа разглядацца як парушэнне кіраўніцтва Не даводзьце да абсурду.

Крыніцы

[правіць зыходнік]
Падрабязней гл. таксама: Вікіпедыя:Нейтральны пункт гледжання

Аўтарытэтныя крыніцы

[правіць зыходнік]
Асноўны артыкул: Вікіпедыя:Аўтарытэтныя крыніцы

Артыкулы павінны засноўвацца на надзейных пабочных крыніцах, якія практыкуюць праверку публікуемых фактаў[7]. Аўтарытэтныя крыніцы неабходна прыводзіць, каб, па-першае прадставіць доказы сцвярджэнняў, якія змяшчаюцца ў артыкуле, а па-другое, паказаць на іх аўтарства і выданне, з мэтай пазбегнуць плагіяту і парушэння аўтарскіх правоў. Крыніцы павінны непасрэдна пацвярджаць інфармацыю, прыведзеную ў артыкуле, а таксама павінны адпавядаць наступнаму правілу: неардынарныя сцвярджэнні патрабуюць вылучна сур’ёзных крыніц.

Усе артыкулы павінны прытрымлівацца нейтральнага пункта гледжання, бесстаронне ўяўляючы меркаванні як пераважныя, так і значнай меншасці, якія былі апублікаваны ў аўтарытэтных крыніцах, у прыкладнай адпаведнасці са ступенню распаўсюджанасці кожнага з іх. Малараспаўсюджаныя пункты гледжання і сумніўныя тэорыі прадстаўляць няма неабходнасці, за выключэннем артыкулаў, прысвечаных непасрэдна ім.

Найболей надзейнымі крыніцамі з’яўляюцца рэцэнзуемыя часопісы і навуковыя публікацыі ВНУ, навучальныя дапаможнікі для вышэйшай школы, перыядычныя выданні і кнігі, што выпускаюцца паважанымі выдавецтвамі. Наогул кажучы, чым старанней тое ці іншае выданне падыходзіць да праверкі фактаў, аналізу юрыдычных аспектаў, разгляду доказаў і аргументаў, тым яно аўтарытэтней.

Акадэмічныя і рэцэнзіруемыя публікацыі — гэта найболей значныя і, звычайна, найболей надзейныя крыніцы ў сваіх абласцях ведаў, такіх як гісторыя, медыцына, матэматыка, прыродазнаўчыя навукі. Матэрыялы з аўтарытэтных неакадэмічных крыніц таксама могуць быць скарыстаны ў гэтых абласцях, асабліва калі гаворка ідзе пра паважаныя выданні, якія выказваюць агульнапрыняты пункт гледжання. Правамернасць выкарыстання той ці іншай крыніцы заўсёды залежыць ад пэўнай сітуацыі. У выпадку супярэчнасцяў паміж крыніцамі, з тэксту павінна быць ясна, якога менавіта меркавання прытрымваецца кожная з іх.

У адносінах надзейнасці тых ці іншых крыніц гл. таксама Вікіпедыя:Аўтарытэтныя крыніцы (ВП:АК). Паколькі правілы маюць перавагу ў адносінах да кіраўніцтваў, то ў выпадку, калі сапраўднае правіла супярэчыць ВП:АК, прыярытэт прыналежыць менавіта сапраўднаму правілу, а ВП:АК павінна быць прыведзена яму ў адпаведнасць. Для абмеркавання надзейнасці пэўных крыніц звяртайцеся да адміністратараў.

Крыніцы сумніўнай надзейнасці

[правіць зыходнік]
Скарачэнне

Крыніцы сумніўнай надзейнасці — гэта крыніцы з дрэннай рэпутацыяй у часткі праверкі фактаў. Сюды адносяцца вэб-сайты і публікацыі, якія выказваюць погляды, якія агульнапрызнаныя як экстрэмісцкія, публікацыі рэкламна-прапагандысцкага характару, або заснаваныя пераважна на чутках і прыватных меркаваннях. Крыніцы сумніўнай надзейнасці павінны выкарыстоўвацца вылучна ў артыкулах пра іх саміх (гл. ніжэй). Пры гэтым, у такіх артыкулах не варта паўтараць ніякіх спрэчных сцвярджэнняў, прыводных гэтымі крыніцамі ў стаўленні трэціх асоб, калі толькі такія сцвярджэнні не былі апублікаваны і аўтарытэтнымі крыніцамі.


Скарачэнне

Самастойна публікуемыя крыніцы (анлайнавыя і друкаваныя)

[правіць зыходнік]

Любы чалавек у стане стварыць вэб-сайт ці аплаціць выданне кнігі і затым абвясціць сябе экспертам у нейкай вобласці. Па гэтым чынніку выдадзеныя на сродкі аўтара кнігі, інфармацыйныя бюлетэні, персанальныя вэб-сайты, агульнадаступныя вікі-сайты, блогі, вэб-форумы і аналагічныя крыніцы галоўным чынам непрымальныя як крыніцы інфармацыі[8].

Матэрыялы, апублікаваныя самім аўтарам, пры некаторых акалічнасцях могуць быць прымальныя ў якасці крыніцы — калі аўтар з’яўляецца прызнаным экспертам па тэме артыкула, а яго працы у дадзенай вобласці былі раней апублікаваны ў аўтарытэтных іншых выданнях. У любым выпадку, пры выкарыстанні такіх крыніц варта выяўляць асцярожнасць — калі прадстаўленая інфармацыя годная публікацыі, яе, верагодна, ужо апублікавалі ці згадалі аўтарытэтныя крыніцы.

Самастойна публікуемыя крыніцы ніколі не варта выкарыстоўваць у якасці іншых крыніц у стаўленні да людзей, якія жывуць цяпер, нават калі аўтар — агульнапрызнаны прафесійны даследнік ці пісьменнік.

Артыкулы і нататкі ў Вікіпедыі не могуць быць скарыстаны ў якасці крыніц.

Выкарыстанне самастойна публікуемых і сумніўных крыніц у артыкулах, прысвечаных ім самім

[правіць зыходнік]

Матэрыялы публікацый, выдадзеных на сродкі аўтара, а таксама матэрыялы з сумніўных крыніц могуць быць скарыстаны ў якасці крыніц у артыкулах, прысвечаных ім самім, калі яны:

  • маюць прамое стаўленне да прадмета артыкула;
  • не ўтрымоўваюць спрэчных сцвярджэнняў;
  • не маюць сваёй мэтай самаўсхваленне ці самарэкламу;
  • не закранаюць інтарэсы трэціх асоб;
  • не датычацца падзей і фактаў, якія не маюць непасрэднага стаўлення да прадмета;
  • у артыкуле ўтрымоўваецца недвухсэнсоўнае ўказанне на крыніцу інфармацыі і
  • артыкул не засноўваецца выключна на крыніцах падобнага роду.

Іншамоўныя крыніцы

[правіць зыходнік]

Частка Вікіпедыі на беларускай мове прызначаны для беларускамоўных карыстачоў, і таму для іх выгоды перавага варта аддаваць беларускамоўным, а не іншамоўным крыніцам, пры ўмове даступнасці беларускамоўных крыніц роўнай якасці, каб не ствараць чытачам цяжкасці з праверкай правільнасці выкарыстання зыходных матэрыялаў.

Памятаеце, аднак, што ў перакладах могуць сустракацца памылкі па-за залежнасцю ад таго, выкананы яны аўтарамі Вікіпедыі ці прафесійнымі перакладчыкамі. Важна, каб пры згадванні ці цытаванні іншамоўных крыніц чытачы мелі магчымасць самастойна праверыць, што менавіта гаворыцца ў арыгінальных матэрыялах, ці апублікаваны яны ў годным даверы выданні і ці правільна зроблены пераклад.

Таму, пры выкарыстанні ў артыкуле іншамоўных матэрыялаў:

  • Там, дзе гаворка ідзе пра непасрэднае цытаванне, апублікаваны прафесійны пераклад пераважней перакладу, зробленага аўтарамі артыкула.
  • Там, дзе аўтары выкарыстоўваюць у якасці цытаты свой уласны пераклад іншамоўных крыніц, яго павінна суправаджаць даслоўная цытата адпаведнага тэксту на мове арыгінала, каб чытачы маглі пераканацца ў тым, што арыгінальны тэкст узгодніцца са зробленым перакладам. Такая цытата можа быць прыведзена ў зносцы, каб не замінаць асноўнаму тэксту артыкула.
  • Там, дзе аўтары выкарыстоўваюць пераказванне іншамоўнага меркавання ці запазычаюць з іншамоўнай крыніцы нейкія пэўныя факты, у зносцы пераважна прывесці даслоўную цытату адпаведнага тэксту на мове арыгінала, каб чытачы маглі пераканацца ў правільнасці выкарыстання.

Неардынарныя сцвярджэнні маюць патрэбу ў вылучна сур’ёзных крыніцах

[правіць зыходнік]

Неардынарныя сцвярджэнні маюць патрэбу ў выключна сур’ёзных крыніцах. Адмысловае значэнне варта надаваць праверцы абгрунтаванасці сцвярджэнняў, якія вылучаюцца на агульным фоне:

  • нечаканых ці ўяўлялых вялікую значнасць сцвярджэнняў, якія не карыстаюцца шырокай вядомасцю;
  • нечаканых ці ўяўлялых вялікую значнасць звестак пра гістарычныя падзеі, не асветленых у асноўных СМІ ці гісторыяграфічных крыніцах;
  • паведамленняў пра заявы тых ці іншых асоб, якія выглядаюць для іх нехарактэрнымі, спрэчнымі ці сумніўнымі, выстаўляюць іх у невыгодным свеце ці супярэчаць іх ранейшым поглядам;
  • сцвярджэнняў, якія супярэчаць таму меркаванню, якое не карыстаюцца падтрымкай навуковай супольнасці ў адпаведнай вобласці. Адмысловую асцярожнасць варта выяўляць у выпадках, калі прыхільнікі такіх сцвярджэнняў спасылаюцца на існаванне нейкай змовы з мэтай утойвання такіх сцвярджэнняў.

Для занясення ў Вікіпедыю неардынарных сцвярджэнняў неабходна абапірацца на найлепшыя з даступных крыніц, але аднаго гэтага недастаткова — такія матэрыялы варта выкарыстоўваць толькі пры ўмове, што гэтыя крыніцы надзейныя. Варта таксама пераканацца, што пры гэтым вы не парушаеце і іншых правіл, якія тычацца, напрыклад, размяшчэння звестак пра людзей, якія жывуць цяпер, і не надаяце залішняй значнасці малараспаўсюджаным меркаванням. Асабліва важна выконваць патрабаванне стараннага адбору якасных крыніц у адносінах да неардынарных сцвярджэнняў, якія тычацца навуковых і медыцынскіх тэм, гістарычных падзей, вострых палітычных праблем і біяграфій людзей, якія жывуць цяпер.

Гл. таксама

[правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ Слова «аўтарытэтны» выкарыстоўваецца ў дадзеным правіле ў значэнні «годны даверу», «надзейны».
  2. ↑ Гэта не азначае, што крыніцы павінны быць прастаўлены абсалютна да ўсіх сцвярджэнняў артыкула. Калі ад іншых удзельнікаў не паступае пытанняў адносна пэўнасці сцвярджэння і неабходнасці паставіць спасылку на крыніцу, а аўтар дадатку да артыкула лічыць, што сцвярджэнне не з’яўляецца ключавым, можа быць праверана па крыніцах, паказаным раней ці прыведзеным у канцы артыкула, не з’яўляецца спасылкай на фактычныя дадзеныя (напрыклад, колькасць ці памеры), не ўтрымоўвае неардынарных звестак, то ў мэтах паляпшэння чытальнасці артыкула крыніца можна не паказваць.
  3. ↑ У выпадку, калі нейкія дадзеныя ў Вікіпедыі маюць патрэбу ў пацверджанні, традыцыйна выкарыстоўваецца зноска ў тэксце на крыніцу гэтых дадзеных. Менавіта такі падыход уяўляе сабою найлепшы спосаб праверкі таго, ці ўзгодняцца прыведзеныя дадзеныя з інфармацыяй, якая павінна быць пацверджана. Існуе і іншы прымальны спосаб — паказаць у тэксце выразнае і дакладнае аўтарства дададзенага ў артыкул меркавання — але ўсё ж перавага аддаецца зноскам, каб у меншай ступені загрувашчваць цела артыкула. Больш падрабязна гл. Вікіпедыя:Спасылкі на крыніцы.
  4. ↑ Пад «іншымі» маюцца на ўвазе крыніцы, якія не злучаны адносінамі залежнасці, прыналежнасці, аўтарствы, сумеснай дзейнасці і т. п. з прадметам артыкула і/ці яго стваральнікамі. Напрыклад, у гэтым сэнсе інтэрв’ю з рэжысёрам фільма на афіцыйным сайце фільма не з’яўляецца пабочнай крыніцай пра фільм, а інтэрв’ю з ім жа на старонках неаффіліраваннай АК з’яўляецца пабочнай крыніцай. У артыкулах пра аб’екты выдуманых светаў іншай крыніцай могуць служыць працы стваральніка гэтага свету: яго інтэрв’ю, артыкулы, кнігі, у якіх ён выкладае гісторыю стварэння свету, характарыстыкі персанажаў і т. д. Аднак, гэта распаўсюджваецца толькі на светы энцыклапедычна значных мастацкіх твораў і аўтаматычна не забяспечвае энцыклапедычную значнасць саміх артыкулаў.
  5. ↑ Гэта не азначае, што артыкулы, да якіх крыніцы могуць быць паказаны, але пакуль па нейкіх чынніках не паказаны, варта выдаляць.
  6. ↑ Джымі Уэйлс (16.05.2006) «Лепш ніякай інфармацыі, чым няпэўная ці лжывая інфармацыя» (англ.), архіў спісу рассылання WikiEN-l, праўка ад 11.06.2006
  7. ↑ Пад словам «крыніца» ў Вікіпедыі маюцца на ўвазе тры рэчы: сама праца, яе аўтар і выдавец. Гэта сукупнасць і вызначае надзейнасць (аўтарытэтнасць) крыніцы.
  8. ↑ Пад «блогамі» ў дадзеным кантэксце маюцца на ўвазе персанальныя і групавыя блогі. Некаторыя інфармацыйныя сайты мясцуюць у сябе інтэрактыўныя калонкі, якія яны завуць блогамі, але яны могуць быць прымальнымі ў якасці крыніц, калі іх аўтары з’яўляюцца адмыслоўцамі ў сваёй вобласці, а сам блог знаходзіцца пад поўным рэдакцыйным кантролем інфармацыйнага сайта. У выпадку, калі навінавае выданне публікуе меркаванні прафесіяналаў, але не бярэ на сябе адказнасці за іх, абавязкова павінен паказвацца аўтар прыводнага меркавання (напрыклад, «Іван Пятроў лічыць …»). Каментары, пакінутыя чытачамі, ніколі не могуць выкарыстоўвацца як крыніцы.