Галацэнавае выміранне

Галацэнавае выміранне
Папярэдні ў спісе	Cretaceous–Paleogene extinction event^[d]
Дата пачатку	10 тысячагоддзе да н.э.
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Галацэнавае выміранне^[1], званае таксама познеплейстацэн-галацэнавае выміранне^[2], або антрапагеннае масавае выміранне^[3][4][5],, або антрапацэнавае масавае выміранне, або шостае масавае выміранне^[6][7] — адно з найбольш значных масавых выміранняў  (руск.) відаў жывёл і раслін у гісторыі Зямлі, адбываецца ў цяперашні час, супадае з эпохай галацэну, якая пачалася каля 12 тысяч гадоў таму, з’яўляецца амаль выключна вынікам чалавечай дзейнасці^{[8][9][10][11]}. Гэта выміранне закранае мноства сістэматычных груп фаўны і флоры, уключае млекакормячых, птушак, земнаводных, паўзуноў, рыб і беспазваночных. За апошнія 500 гадоў зніклі амаль 900 відаў жывёл. Пад пагрозай вымірання ў цяперашні час знаходзяцца больш за 35,5 тыс. відаў жывёл і раслін, у тым ліку 40 % усіх відаў амфібій і 25 % відаў млекакормячых^[12]. Колькасць большасці відаў дзікіх жывёл (акрамя сінантропных) рэзка скарацілася за апошнія 100—200 гадоў з-за знікнення іх месцапражыванняў у выніку дзейнасці чалавека, прамога вынішчэння чалавекам, канкурэнцыі з завезенымі чужароднымі відамі і іншымі звязанымі з чалавечай дзейнасцю прычынамі^[13].

Аб выміранні многіх відаў мы нават не ведаем, паколькі з-за паўсюднага знішчэння біяцэнозаў з найбольшай біяразнастайнасцю, такіх як трапічныя лясы і каралавыя рыфы, а таксама, у меншай ступені, і іншых, яно яшчэ не выяўлена. Паводле ацэнак навукоўцаў, цяперашнія тэмпы знікнення відаў у 100—1000 разоў пераўзыходзяць натуральныя фонавыя паказчыкі вымірання для біясферы Зямлі^[14][15][16].

Галацэнавае выміранне пачалося са знікнення пераважна буйных наземных жывёл, вядомых як мегафаўна  (руск.), у канцы апошняга ледніковага перыяду на мяжы плейстацэну і галацэну. Мегафаўна за межамі Афрыканскага кантынента, якая развівалася без уплыву людзей, апынулася вельмі адчувальнай да з’яўлення новага драпежніка, таму многія яе прадстаўнікі вымерлі з-за палявання неўзабаве пасля таго, як першыя людзі пачалі міграваць з Афрыкі  (руск.) і распаўсюджвацца па зямлі.

Адны даследчыкі лічаць, што вынішчэнне буйных жывёл чалавекам толькі дадалося да ўжо існавалым натуральных стрэсавых фактараў, іншыя перакананыя, што вынішчэнне мегафаўны людзьмі было вырашальным фактарам, так як да чалавека мільёны гадоў кліматычныя змены не прыводзілі да вымірання буйных відаў^[17]. Вядуцца дэбаты адносна таго, наколькі чалавечае драпежніцтва і антрапагеннае пераўтварэнне асяроддзя паўплывалі на выміранне, але гэта выразна прасочваецца на знікненні відаў, напрыклад, у Новай Зеландыі і на Гаваях. Мяркуецца, што акрамя людзей, магчыма, змяненне клімату таксама магло быць рухальным фактарам знікнення мегафаўны, асабліва ў канцы плейстацэну. Некалькі афрыканскіх відаў таксама вымерлі ў галацэне, аднак у цэлым мегафаўна на афрыканскім кантыненце захоўвалася ў практычна нязменным выглядзе да прыходу ў Афрыку еўрапейцаў некалькі сотняў гадоў таму.

З экалагічнага пункту гледжання чалавека можна разглядаць як беспрэцэдэнтнага «глабальнага супердрапежніка», які паслядоўна палюе на іншых звышдрапежнікаў  (руск.), чым аказвае глабальны ўплыў  (руск.) на харчовыя сеткі  (руск.)^[18]. Паўсюдна на сушы і ў сусветным акіяне было адзначана выміранне відаў, вядома мноства прыкладаў на ўсіх кантынентах і астравах^[19][20].

У цэлым, галацэнавае выміранне цесна звязана з уплывам чалавека на навакольнае асяроддзе  (руск.). У XXI стагоддзі шостае масавае выміранне паскараецца. Перанасяленне  (руск.) (і рост насельніцтва  (руск.), які працягваецца) планеты разам з марнатраўным спажываннем, якое суправаджаецца значнымі зменамі ў землекарыстанні  (руск.), абязлесеннем, інтэнсіўным спажываннем мяса, празмернай лоўляй рыбы  (руск.), закісленне акіяна  (руск.) і браканьерства  (руск.) — галоўныя прычыны скарачэння біяразнастайнасці ва ўсім свеце ў нашы дні^[21][22].

У Дакладзе пра глабальную ацэнку біяразнастайнасці і экасістэмных паслуг  (англ.) за 2019 год, апублікаваным Міжурадавай платформай па пытаннях біяразнастайнасці і экасістэмных паслуг  (англ.) (IPBES) ААН, гаворыцца, што да 2050 года каля мільёна відаў раслін і жывёл апынуцца на мяжы знікнення з-за антрапагеннага ўздзеяння^[23][24].

Вызначэнне

Галацэн — сучасная геалагічная эпоха чацвярцічнага перыяду, якая змяніла прыкладна 12 тысяч гадоў таму плейстацэн і працягваецца па цяперашні час. Мяжа паміж галацэнам і плейстацэнам — пачатак апошняга міжледніковага перыяду, які пачаўся 11 720 ± 99 гадоў таму^[25]. Па сутнасці, выміранне, пераважна мегафаўны, пачатку галацэну з’яўляецца працягам вымірання, якое пачалося яшчэ ў познім плейстацэне (130 000 гадоў таму). Гэта, фактычна, адзіная падзея, якую нярэдка называюць познеплейстацэн-галацэнавым выміраннем^[26]. Сярод навукоўцаў не існуе адзінага меркавання аб тым, дзе пачынаецца галацэнавае, або антрапагеннае  (руск.) выміранне, і выміранне ў чацвярцічным перыядзе  (руск.), прычынамі якога былі як антрапагенныя фактары, так і змяненне клімату ў канцы апошняга ледніковага перыяду, і ці варта іх наогул разглядаць як асобныя падзеі^[27][28].

Выміранне жывёл, раслін і іншых арганізмаў у галацэне выклікана ў асноўным дзейнасцю чалавека^[29]. На думку даследчыкаў, яно магло пачацца яшчэ ў канцы плейстацэну 130 000 гадоў таму^[17]. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што антрапагеннае выміранне магло пачацца яшчэ тады, калі першыя сучасныя людзі распаўсюдзіліся з Афрыкі па планеце, паміж 200 000 і 100 000 гадоў таму; гэта пацвярджаецца хуткім знікненнем мегафаўны пасля хуткай каланізацыі чалавекам Аўстраліі  (руск.), Амерыкі, Новай Зеландыі і Мадагаскара  (руск.)^[17][30], чаго і варта было чакаць, калі любы буйны, хутка адаптавальны драпежнік пераходзіць у новую экасістэму. У многіх выпадках мяркуецца, што нават мінімальнага паляўнічага ўплыву чалавека было дастаткова, каб знішчыць буйную фаўну, асабліва на геаграфічна ізаляваных  (руск.) астравах^[31][32].

Галацэнавае выміранне называюць таксама шостым масавым выміраннем у сувязі з тым, што гэта шостае масавае знікненне відаў пасля ардовікска-сілурыйскага  (руск.), дэвонскага  (руск.), пермскага  (руск.), трыясавага  (руск.) і мел-палеагенавага  (руск.) масавых выміранняў^[33][6]. Катастрафічныя выміранні характарызуюцца стратай ад 75 % і больш за ўсіх відаў на працягу геалагічна кароткага перыяду часу. Апошнім з іх было мел-палеагенавае выміранне  (руск.) 65,5 млн гадоў таму, калі вымерлі ўсе дыназаўры^[34][35].

Некаторыя даследчыкі адзначаюць, што пачалася новая геалагічная эпоха, якую яны назвалі антрапацэн  (руск.). Яна пачалася з самага рэзкага і шырока распаўсюджанага знікнення відаў з часоў мел-палеагенавага вымірання 66 мільёнаў гадоў таму^[6]. Апытанне 1998 года, праведзенае Амерыканскім музеем натуральнай гісторыі  (руск.), паказала, што 70 % біёлагаў прызнаюць бягучыя падзеі антрапагенным выміраннем^[36]. У цяперашні час хуткасць знікнення відаў ацэньваецца ў 100—1000 разоў вышэй, чым натуральная хуткасць вымірання відаў пры натуральным развіцці біясферы планеты^[37]. Акрамя таго, бягучая хуткасць вымірання ў 10-100 разоў вышэй, чым у любым з папярэдніх масавых выміранняў  (руск.) (якія мелі натуральныя прычыны) у гісторыі Зямлі. У прыватнасці, хуткасць вымірання раслін, на думку эколага Сцюарта Піма  (руск.), у 100 разоў перавышае норму^[38].

Сярод навукоўцаў шырока распаўсюджана меркаванне аб тым, што чалавечая дзейнасць паскарае выміранне многіх відаў жывёл за кошт разбурэння месцаў пражывання, спажывання жывёл у якасці рэсурсаў і знішчэння відаў, якія людзі разглядаюць як пагрозу або канкурэнтаў^[39]. Аднак, на думку некаторых навукоўцаў, гэта Біятычныя разбурэнне яшчэ не дасягнула ўзроўню папярэдніх пяці масавых выміранняў^[40]. Напрыклад, Сцюарт Пім сцвярджае, што шостае масавае выміранне — «гэта тое, чаго яшчэ не адбылося — але мы на мяжы»^[41]. У лістападзе 2017 года ў заяве пад назвай «Другое папярэджанне чалавецтву  (руск.)», падпісанай 15 364 навукоўцамі з 184 краін, было заяўлена, што, апроч іншага, «мы пачалі масавае выміранне — шостае прыкладна за 540 мільёнаў гадоў, калі многія цяперашнія формы жыцця могуць быць знішчаныя або падвергнутыя знікненню да канца гэтага стагоддзя». У Дакладзе аб жывой планеце  (англ.) Сусветнага фонду дзікай прыроды (WWF) за 2020 год гаворыцца, што з 1970 года папуляцыі дзікіх жывёл скараціліся на 68 % у выніку празмернага спажывання, росту насельніцтва і інтэнсіўнага земляробства, што з’яўляецца яшчэ адным сведчаннем таго, што людзі справакавалі шостае масавае выміранне. У справаздачы 2021 года, апублікаванай у Frontiers in Conservation Science  (ВД), сцвярджаецца, што «тое, што мы ўжо знаходзімся на шляху шостага буйнога знікнення, цяпер бясспрэчна з навуковага пункту гледжання». Згодна справаздачы аб развіцці чалавецтва  (руск.) 2020 года ПРААН «Наступны рубеж: развіццё чалавецтва і антрапацэн» (The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene):

Біяразнастайнасць планеты скарачаецца, і чвэрць усіх відаў знаходзіцца на мяжы знікнення, многія на працягу бліжэйшых дзесяцігоддзяў. Многія эксперты мяркуюць, што мы перажываем або знаходзімся на парозе масавага вымірання відаў, шостага ў гісторыі планеты і першага, выкліканага адным арганізмам - намі.

У пачатку XX стагоддзя прыхільнікі экалагічнага скептыцызму  (англ.) выказваліся супраць гэтай гіпотэзы^[42], аднак гэтыя заявы неўзабаве былі прызнаныя ненавуковымі^[43], і ў апошні час пераважная большасць навукоўцаў пацвярджаюць, што ў існаванні галацэнавага вымірання не засталося ніякіх сумненняў^[44].

Антрапагеннае, гэта значыць абумоўленае чалавечай дзейнасцю, масавае знікненне відаў часам (асабліва, калі гаворка ідзе пра гіпатэтычныя падзеі ў будучыні) называюць антрапацэнавым  (руск.) выміраннем^[45][46]. Антрапацэнам некаторыя даследчыкі называюць новую геалагічную эпоху, якая пачалася з пачаткам ўздзеяння чалавека на глабальны клімат планеты, яна ўключае ў сябе самыя маштабныя знікненні відаў з часоў мел-палеагенавага вымірання 66 мільёнаў гадоў таму^[6]. Некаторыя аўтары ставяцца да бягучага і меркаванага вымірання ў будучыні як да часткі больш працяглага вымірання ў галацэне^[47]. У навукоўцаў няма адзінага меркавання з нагоды мяжы паміж галацэнам і антрапацэнам^[48]. Некаторыя лічаць, што пераход ад галацэну да антрапацэну адбыўся падчас прамысловай рэвалюцыі. У любым выпадку, гэтыя падзеі досыць адрозніваюцца ад астатняй часткі галацэну, каб іх можна было ахарактарызаваць як новую эпоху ў геалагічным сэнсе^[49][50]

Выміранне ў раннім і сярэднім галацэне

Было праведзена шмат даследаванняў з мэтай вызначыць ці маглі чалавекападобныя малпы аказваць значны ўплыў на папуляцыі іншых жывёл і ці маглі раннія віды людзей (Homo) (продкаў сучаснага чалавека) у Афрыцы, дзе развіўся сучасны чалавек, негатыўна ўплываць на біялагічную разнастайнасць. Даследнікі прааналізавалі разнастайнасць драпежнікаў за апошнія чатыры мільёны гадоў і высветлілі, ці можа яе скарачэнне быць звязана з павелічэннем кагнітыўных здольнасцяў (інтэлекту) у старажытных людзей, зменамі расліннасці або змяненнем клімату. Вынікі паказалі, што ступень вымірання буйных драпежнікаў карэлявала (супадала) з павелічэннем памеру мозгу ў старажытных людзей і зменамі расліннасці і не залежала ад змен клімату (змены тэмпературы або колькасці ападкаў). Такім чынам, даследаванні паказалі, што значны антрапагенны ўплыў на біялагічную разнастайнасць у Афрыцы пачаўся за мільёны гадоў да з’яўлення сучаснага чалавека^[51].

Сучасны чалавек (Homo sapiens) узнік каля 195 000 гадоў таму ва Усходняй Афрыцы. Каля 100 000 гадоў таму першыя людзі пачалі эміграваць з Афрыкі, а каля 12 000 гадоў таму людзі рассяліліся па Еўразіі, Аўстраліі і Амерыцы. Распаўсюджванне сучаснага чалавека ў другой палове плейстацэну прывяло да змены ландшафтаў, такіх як трапічны лес, і закранула або прывяло да вымірання многіх відаў. Існуе карэляцыя паміж знікненнем мегафауны і з’яўленнем першых людзей пасля міграцыі з Афрыкі^[52]. Развіццё сельскай гаспадаркі з земляробствам і жывёлагадоўляй прывяло да распаўсюджвання шэрагу відаў і фарміравання цалкам новых экасістэм. Рассяленне на аддаленых астравах выклікала нашмат большыя змены. Пасля прыбыцця людзей многія віды жывёл зніклі. Напрыклад, людзі пачалі спальваць ўчасткі ў трапічных лясах Новай Гвінеі і Калімантан, каб вырошчваць багатыя крухмалам расліны. У Аўстраліі і Амерыцы паляўнічыя падпальвалі расліннасць, каб прыцягнуць дзікіх жывёл, якія пасвіліся на маладых парастках, што выраслі пасля пажару^[53].

Выміранне мегафаўны

Змяненне колькасці мегафаўны  (руск.) на розных кантынентах з указаннем часу з’яўлення на іх людзей

Мегафаўна  (руск.) (буйныя жывёлы, што даўно вымерлі, такія як мамант і шаблязубыя тыгры, і сучасныя, такія як бегемоты, сланы і жырафы) у дагістарычныя часы была звычайнай з’явай на ўсіх кантынентах і буйных астравах, такіх як Новая Зеландыя і Мадагаскар  (руск.). Пасля таго як людзі выйшлі за межы Афрыкі і рассяліліся на іншых кантынентах, адбылося скарачэнне колькасці папуляцый і трафічных каскадаў  (англ.) (магутнае ўскоснае ўздзеянне на экасістэму). Выміранне мегафаўны пачалося прыкладна 50 000 гадоў таму. Існуе карэляцыя паміж выміраннем мегафауны і з’яўленнем людзей^[52].

Буйныя жывёлы з’яўляюцца важнымі відамі, якія могуць гуляць вырашальную ролю ў балансе экасістэмы, сярод іншага, спрыяючы распаўсюджванню насення на вялікіх плошчах, а таксама забяспечваючы стабільнасць расліннасці. Мегафаўна гуляе важную ролю ў гарызантальным пераносе мінеральных пажыўных рэчываў у экасістэме, дзе яны звычайна пераразмяркоўваюцца з абласцей з высокай канцэнтрацыяй ў вобласці з больш нізкай канцэнтрацыяй. Буйныя жывёлы здзяйсняюць гэта, перамяшчаючыся пасля спажывання пажыўных рэчываў у іншыя месцы, дзе яны вылучаюць гэтыя рэчывы з мачой і фекаліямі. Гэта таксама можа адбывацца, у значна меншай ступені, у выніку раскладання тэл пасля смерці. Калі мегафаўна знікне, экасістэма на вялікай тэрыторыі можа змяніцца. Напрыклад, у басейне Амазонкі ў Паўднёвай Амерыцы, паводле ацэнак навукоўцаў, такая гарызантальная дыфузія пажыўных рэчываў скарацілася больш чым на 98 % пасля вымірання мегафаўны, што адбылося прыкладна 12 500 гадоў таму^[54]. Улічваючы, што наяўнасць фосфару, як мяркуюць, абмяжоўвае прадуктыўнасць харчавання ў вялікіх частках рэгіёну, лічыцца, што зніжэнне яго пераносу з заходняй частцы басейна і з поймаў (абодва атрымліваюць фосфар за кошт ўзняцця Андаў) у іншыя раёны істотна паўплывала на экалогію рэгіёну, і наступствы, магчыма, яшчэ не дасягнулі сваіх межаў^[54]. Выміранне мамантаў, якія жылі ў Еўразіі і Паўночнай Амерыцы, прывяло да таго, што травяністыя пашы  (руск.), якія яны падтрымлівалі сваім выпасам, сталі зарастаць дрэвамі і ператварыліся ў бярозавыя лясы. Новыя лясы і лясныя пажары, якія ўзніклі ў выніку, маглі выклікаць змяненне клімату. Такія змены могуць быць вынікам хуткага павелічэння колькасці і распаўсюджвання сучасных людзей; некаторыя нядаўнія даследаванні пацвярджаюць гэтую тэорыю.

Вялікія папуляцыі буйных траваедных жывёл могуць значна павялічыць у атмасферы метану, які з’яўляецца важным парніковым газам. Сучасныя траваедныя жвачныя жывёлы вырабляюць метан як пабочны прадукт стрававання (пры ферментацыі пярэдняй кішкі) і вылучаюць яго пры адрыжцы або метэарызме. У цяперашні час каля 20 % гадавых выкідаў метану (каля 550 мільёнаў тон) прыпадае на жывёлагадоўлю. Было падлічана, што ў мезазой самыя буйныя расліннаедныя дыназаўры заўраподы маглі штогод выкідваць у атмасферу 520 мільёнаў тон метану, што спрыяла таму, што ў той час клімат быў на 10 °C цяплей, чым у цяперашні час^[55]. Такі вялікі выкід метану разлічаны на падставе велізарнай ацэначнай біямасы заўраподаў, а таксама таму, што вытворчасць метану асобнымі траваеднымі, як мяркуюць, амаль прапарцыйна іх масе^[55][56].

Даследаванні паказалі, што выміранне траваедных жывёл мегафаўны магло выклікаць скарачэнне атмасфернага метану^[57]. Былі вывучаны выкіды метану бізонамі, якія насялялі Вялікія раўніны Паўночнай Амерыкі да прыбыцця еўрапейскіх пасяленцаў. Паводле ацэнак даследавання, скарачэнне колькасці бізонаў прывяло да скарачэння выкідаў метану на 2,2 мільёна тон у год^[58]. Іншае даследаванне вывучала змяненне канцэнтрацыі метану ў атмасферы ў канцы плейстацэну пасля знікнення мегафаўны ў Амерыцы. Пасля таго, як першыя людзі мігравалі ў Амерыку прыкладна 13 000 гадоў таму, іх паляванне і іншыя звязаныя з гэтым экалагічныя ўздзеянні прывялі да знікнення там многіх відаў мегафаўны. Разлікі паказваюць, што гэта выміранне прывяло да скарачэння выкідаў метану прыкладна на 9,6 млн тон у год. Такім чынам, скарачэнне выкідаў метану мегафаўнай магло спрыяць рэзкаму пахаладанню клімату ў пачатку позняга дрыясу  (руск.). Памяншэнне ўтрымання метану ў атмасферы, якое адбылося ў той час і зафіксавана ў ледзяных кернах  (руск.), адбывалася ў 2-4 разы хутчэй, чым любое іншае зніжэнне за апошнія 500 000 гадоў, што дазваляе выказаць здагадку, што спрацаваў гэты незвычайны механізм^[57].

Змяненне клімату

Уверсе: засушлівы клімат ледавіковага перыяду.
Пасярэдзіне: атлантычны перыяд, цёплы і вільготны.
Унізе: патэнцыйная расліннасць у сучасным клімаце, калі б не антрапагеннае ўздзеянне, такое як сельская гаспадарка^[59]

Адна з асноўных тэорый аб прычынах вымірання мегафаўны ў чацвярцічным перыядзе — змяненне клімату. Тэорыя змены клімату мяркуе, што змяненне клімату ў канцы позняга плейстацэну стала для мегафаўны настолькі моцным стрэсам, што прывяло да яе вымірання^[47][60]. Некаторыя даследчыкі лічаць, што рэзкае змяненне клімату стала каталізатарам знікнення мегафаўны ў канцы плейстацэну, аднак многія лічаць, што актыўнае паляванне ранніх сучасных людзей таксама адыграла сваю ролю. Некаторыя даследчыкі лічаць, што гэтыя два фактары могуць узаемадзейнічаць паміж сабой^[6][61]. Аднак сярэднегадавая тэмпература на працягу бягучага міжледнікоўя (апошнія 10 000 гадоў) не вышэй, чым у папярэднія міжледніковыя перыяды, калі тая ж мегафаўна перажывала падобныя павышэнні тэмпературы^{[62][63][64][65][66][67]}. Што тычыцца змены клімату ў Паўночнай і Паўднёвай Амерыцы, то існуе дастаткова спрэчная гіпотэза, якая прадугледжвае, што да зніжэння глабальнай тэмпературы ў познім дрыясе  (руск.) (у самым канцы плейстацэну) на гэтых кантынентах магло прывесці падзенне метэарыту або камет^[68].

Аднак найноўшыя даследаванні 2020 года паказваюць, што памер чалавечай папуляцыі і/або канкрэтная дзейнасць чалавека, а не змяненне клімату, выклікалі імклівы рост глабальных тэмпаў вымірання млекакормячых за апошнія 126 000 гадоў. Каля 96 % усіх выміранняў млекакормячых за гэты перыяд часу выкліканыя антрапагенным уздзеяннем. Па словах аўтараў даследавання, гэтыя выміранні не адбываліся бесперапынна і з пастаяннай хуткасцю. Замест гэтага ўсплёскі вымірання выяўляюцца на розных кантынентах ў тыя моманты, калі людзі ўпершыню дасягалі іх. У апошні час маштабы вымірання, выкліканага чалавекам зноў набралі абароты, на гэты раз у сусветным маштабе^[69].

Выкарыстоўваючы хімічныя заменнікі кернаў антарктычнага лёду, даследчыкі ацанілі ваганні ўтрымання вуглякіслага газу (CO₂) і метан (CH₄) ў атмасферы Зямлі ў эпохі позняга плейстацэну і галацэну. Ацэнкі ваганняў гэтых двух газаў у атмасферы з выкарыстаннем хімічных займеннікаў з кернаў антарктычнага лёду, як правіла, паказваюць на тое, што пік антрапацэну прыйшоўся на два папярэднія стагоддзі, гэта значыць з пачатку прамысловай рэвалюцыі, калі былі зарэгістраваныя самыя высокія ўзроўні парніковых газаў^[70][71]. Навукоўцы, якія выкарыстоўваюць розныя археалагічныя і палеаэкалагічныя  (руск.) даныя, сцвярджаюць, што працэсы, якія спрыяюць істотнай мадыфікацыі навакольнага чалавека асяроддзя, у глабальным маштабе пачаліся шмат тысяч гадоў таму, і, такім чынам, не з’явіліся ў пачатку прамысловай рэвалюцыі. У 2003 годзе ў сваёй гіпотэзе, якая атрымала папулярнасць, палеакліматолаг  (руск.) Уільям Рудзіман^[en] сцвярджаў, што карэляцыя паміж зніжэннем CO₂ у плейстацэне і яго павелічэнне падчас галацэну азначае, што прычынай павышэння колькасці выкідаў парніковых газаў у атмасферу было развіццё земляробства падчас галацэну — антрапагенная экспансія зямлі для выкарыстання і арашэння^[72].

Сельская гаспадарка і змяненне клімату

На думку некаторых аўтараў, чалавек істотна ўплываў на клімат на працягу большай эпохі галацэну. Даследаванні падсечна-агнявога земляробства і культур паляўнічых-збіральнікаў  (руск.) маюць вялікае значэнне для вызначэння часу пачатку антрапацэну і той ролі, якую людзі маглі згуляць у павелічэнні выкідаў парніковых газаў да пачатку прамысловай рэвалюцыі^[73]. Даследаванні ранніх паляўнічых-збіральнікаў даюць магчымасць зрабіць здагадкі аб колькасці насельніцтва ў старажытныя часы ў якасці кліматычнага паказчыка, які вызначае долю расчышчанай плошчы сушы Зямлі, а таксама маштабы падсечна-агнявога земляробства ў даіндустрыяльны час^[74]. Даследчыкі ставяць пад сумнеў узаемасувязь паміж колькасцю насельніцтва і раннімі зменамі ў землекарыстанні^[74]. Яны лічылі, што раннія земляробчыя грамадствы выкарыстоўвалі больш зямлі на чалавека, чым земляробы больш позняга перыяду галацэну, калі сельская гаспадарка стала больш эфектыўнай і давала больш прадуктаў харчавання на адзінку плошчы (і адпаведна на аднаго работніка). Такім чынам, цалкам верагодна, што вырошчванне рысу тысячы гадоў таму, якое насычала адносна невялікую колькасць людзей, аказвала значнае ўздзеянне на навакольнае асяроддзе за кошт буйнамаштабнай высечкі лясоў^[73].

Шэраг антрапагенных фактараў спрыяў павышэнню канцэнтрацыі ў атмасферы планеты парніковых газаў метану (CH₄) і вуглякіслага газу (CO₂), сярод іх найбольшы ўплыў мелі, верагодна, высечка лясоў і расчыстка зямель, звязаныя з развіццём сельскай гаспадаркі^[73]. Розныя археалагічныя і палеаэкалагічныя дадзеныя паказваюць, што працэсы, якія прыводзяць да значнага змянення чалавекам навакольнага асяроддзя, працягваюцца ўжо на працягу многіх тысяч гадоў у глабальным маштабе і, такім чынам, не паўсталі ўпершыню з пачаткам прамысловай рэвалюцыі. Па здагадцы палеакліматолагаў, у раннім галацэне 11 000 гадоў таму ўзроўні вуглякіслага газу і метану ў атмасферы вагаліся па схеме, якая адрознівалася ад папярэдняй эпохі плейстацэну^[72]. Падчас апошняга ледніковага перыяду ў плейстацэне назіралася заканамернасць значнага зніжэння канцэнтрацыі CO₂, якая зваротна карэлюе з галацэнам, калі адбылося рэзкае павелічэнне канцэнтрацыі CO₂ каля 8000 гадоў таму, а затым праз 3000 гадоў пасля гэтага павелічэнне канцэнтрацыі CH₄^[72]. Карэляцыя паміж памяншэннем канцэнтрацыі СО₂ у плейстацэне і яе павелічэннем у галацэне азначае, што прычынай з’яўлення гэтага ўсплёску ўтрымання парніковых газаў у атмасферы было развіццё сельскай гаспадаркі на працягу галацэну, пашырэнне тэрыторый, якія выкарыстоўваліся чалавекам для земляробства і ірыгацыі^[48][72].

Драпежнік найвышэйшага парадку

Калісьці мегафаўна была распаўсюджана на ўсіх кантынентах свету і на буйных астравах, такіх як Новая Зеландыя і Мадагаскар, аднак цяпер яна сустракаецца амаль выключна ў Афрыцы. У Амерыцы, Аўстраліі і на згаданых астравах неўзабаве пасля з'яўлення на іх першых людзей адбылося рэзкае скарачэнне колькасці папуляцый мясцовых буйных відаў і разбурэнне трафічных ланцугоў^[17][31][32]. Існуе меркаванне, што афрыканская мегафаўна выжыла, таму што развівалася разам з людзьмі. На фоне такіх доказаў было адзначана, што чалавек з'яўляецца ўнікальным з пункту гледжання экалогіі як беспрэцэдэнтны «глабальны супердрапежнік  (руск.)», які рэгулярна палюе на вялікую колькасць дарослых наземных і марскіх найвышэйшых драпежнікаў і валодае вялікім уплывам на харчовыя ланцугі і кліматычныя сістэмы па ўсім свеце^[75]. Хоць існуюць сур'ёзныя спрэчкі аб тым, наколькі чалавечае драпежніцтва і яго ўскосныя эфекты садзейнічалі дагістарычным выміранням, некаторыя катастрофы папуляцый былі напрамую звязаны з прыбыццём людзей^{[76][77][78][6]}. Чалавечая дзейнасць была асноўнай прычынай знікнення млекакормячых з часоў позняга плейстацэну^[17][79].

Распаўсюджванне захворванняў

Адна з гіпотэз, так званая гіпотэза гіперхваробы, мяркуе, што выміранне мегафаўны было выклікана ўскоснай перадачай захворванняў новапрыбылымі людзьмі^[80][81][82]. Згодна з гэтай гіпотэзай, менавіта людзі ці свойскія жывёлы, якіх яны прывезлі з сабой, такія як свойскія сабакі ці свойскі скот, занеслі адну ці некалькі вельмі заразных хвароб у новае асяроддзе. У карэнных папуляцый жывёл не было імунітэту да іх, таму яны ў канчатковым выніку вымерлі. Жывёлы з K-стратэгіяй  (руск.) размнажэння з працяглым перыядам цяжарнасці і маленькімі прыплодамі, такія як прадстаўнікі цяпер зніклай мегафаўны, асабліва ўразлівыя для хвароб, у адрозненне ад жывёл з r-стратэгіяй, у якіх больш кароткі перыяд цяжарнасці і большы памер папуляцыі. Згодна з гэтай гіпотэзе, людзі з'яўляюцца адзінай прычынай распаўсюджвання хвароб і вымірання паўночнаамерыканскай мегафаўны, паколькі іншыя жывёлы, якія мігравалі ў Паўночную Амерыку з Еўразіі ў больш раннія перыяды, не выклікалі яе вымірання^[80].

У гэтай тэорыі ёсць некалькі праблем, паколькі такое захворванне павінна адначасова адпавядаць некалькім крытэрам: яно павінна быць здольным падтрымліваць сябе ў асяроддзі без гаспадароў; яно павінна мець высокі ўзровень заражэння і быць надзвычай смяротным з узроўнем смяротнасці 50-75%. Захворванне павінна быць вельмі вірулентным, каб забіць усіх асобін роду ці віду, і нават такое небяспечнае захворванне, як ліхаманка Заходняга Нілу, наўрад ці прывяло бы да знікнення ўсёй мегафаўны^[83].

Аднак хваробы ўсё ж былі прычынай некаторых выміранняў. Напрыклад, распаўсюджванне птушынай малярыі  (руск.) і авіпоксвірусаў, якія перадаюцца, у прыватнасці, камарамі, аказала негатыўнае ўздзеянне на эндэмічных віды птушак Гавайскіх астравоў^[84].

Зноскі

1. Turvey 2009.
2. Леви К. Г., Задонина Н. В. Позднеплейстоцен-голоценовое вымирание. Причины и следствия // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Геоархеология. Этнология. Антропология. — 2012. — № 1. — С. 68—90.
3. Bendik-Keymer J., Haufe C. Anthropogenic Mass Extinction: The Science, the Ethics, and the Civics // The Oxford Handbook of Environmental Ethics / edited by S. M. Gardiner and A. Thompson. — New York: Oxford University Press, 2017. — P. 427—437. — 597 p. — ISBN 978-0-19-994133-9. Архівавана 15 ліпеня 2021 года.
4. Lind K. D. The Unbearable Loss of Beings: Curating, Documenting, and Resisting Anthropogenic Mass Extinction (англ.). — 2018.
5. Herndon J. M., Whiteside M., Baldwin I. Fifty Years after “How to wreck the environment”: Anthropogenic extinction of life on earth(англ.) // Journal of Geography, Environment and Earth Science International. — 2018. — В. 3. — Т. 16. — С. 1—15. Архівавана з першакрыніцы 11 кастрычніка 2021.
6. Колберт 2019.
7. Экологи подтвердили наступление эпохи шестого массового вымирания (нявызн.). https://nauka.vesti.ru Вести.Наука. Архівавана з першакрыніцы 9 снежня 2019. Праверана 9 снежня 2019.
8. World Scientists' Warning to Humanity: A Second Notice(англ.) // BioScience  (англ.) : journal. — 2017. — 13 November — Т. 67. — № 12. — С. 1026—1028. — DOI:10.1093/biosci/bix125 Архівавана з першакрыніцы 15 снежня 2019.. — «Moreover, we have unleashed a mass extinction event, the sixth in roughly 540 million years, wherein many current life forms could be annihilated or at least committed to extinction by the end of this century.».
9. Ceballos G., Ehrlich P. R. The misunderstood sixth mass extinction(англ.) // Science. — 2018. — Т. 360. — С. 1080—1081. — DOI:10.1126/science.aau0191
10. Donald K. Grayson Holocene Extinctions. Samuel T. Turvey, editor.(англ.) // Integrative and Comparative Biology. — 2010-10-01. — В. 4. — Т. 50. — С. 683–685. — ISSN 1540-7063. — DOI:10.1093/icb/icq046 Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2021.
11. Гржимек Б. [www.libfox.ru/268525-berngard-grzhimek-dlya-dikih-zhivotnyh-mesta-net.html Для диких животных места нет] Источник (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 13 красавіка 2021. Праверана 5 жніўня 2023..
12. Ленивцам осталось жить не больше века (руск.). Архівавана з першакрыніцы 23 студзеня 2016. Праверана 21 снежня 2019.
13. Моуэт Ф. Трагедии моря. — 1988. — ISBN 5-01-001079-8.
14. Pimm S. L.; Russell, G. J.; Gittleman, J. L.; Brooks, T. M. The Future of Biodiversity(англ.) // Science. — 1995. — Т. 269. — № 5222. — С. 347—350. — DOI:10.1126/science.269.5222.347
15. Lawton J. H., May R. M. Extinction Rates(англ.) // Journal of Evolutionary Biology  (англ.). — 1995. — Т. 9. — С. 124—126. — DOI:10.1046/j.1420-9101.1996.t01-1-9010124.x
16. Pimm S. L., Jenkins C. N.; Abell R.; Brooks T. M.; Gittleman J. L.; Joppa L. N.; Raven P. H.; Roberts C. M.; Sexton J. O. The biodiversity of species and their rates of extinction, distribution, and protection(англ.) // Science. — 2014. — Т. 344. — № 6187. — С. 1246752. — DOI:10.1126/science.1246752 — PMID 24876501. Архівавана з першакрыніцы 28 ліпеня 2019.. — «The overarching driver of species extinction is human population growth and increasing per capita consumption.».
17. Главной причиной позднечетвертичного вымирания всё-таки были люди, а не климат • Новости науки (руск.). «Элементы». Архівавана з першакрыніцы 27 лістапада 2020. Праверана 17 мая 2021.
18. Darimont, Chris T.; Fox, Caroline H.; Bryan, Heather M.; Reimchen, Thomas E. The unique ecology of human predators(англ.) // Science. — 2015. — Т. 349. — № 6250. — С. 858—860. — DOI:10.1126/science.aac4249
19. Ceballos G., Ehrlich P. R., Dirzo R. Biological annihilation via the ongoing sixth mass extinction signaled by vertebrate population losses and declines(англ.) // Proceedings of the National Academy of Sciences. — United States National Academy of Sciences, 2017. — В. 30. — Т. 114. — ISSN 0027-8424. — DOI:10.1073/pnas.1704949114 Архівавана з першакрыніцы 11 лістапада 2020.
20. Population explosion fuelling rapid reduction of wildlife on African savannah, study shows (англ.). The Independent (28 сакавіка 2019). Архівавана з першакрыніцы 22 мая 2019. Праверана 27 студзеня 2020.
21. Phillips, Kristine (2017-07-12). "Earth is on its way to the biggest mass extinction since the dinosaurs, scientists warn". The Washington Post. Архівавана з арыгінала 2019-09-14. Праверана 2018-11-21.
22. Cockburn H. (2019-03-29). "Population explosion fuelling rapid reduction of wildlife on African savannah, study shows". The Independent. Архівавана з арыгінала 2019-05-22. Праверана 2019-04-01.
23. Plumer B. (2019-05-06). "Humans Are Speeding Extinction and Altering the Natural World at an 'Unprecedented' Pace". The New York Times. Архівавана з арыгінала 2019-06-14. Праверана 2019-05-06.
24. Staff (2019-05-06). "Media Release: Nature's Dangerous Decline 'Unprecedented'; Species Extinction Rates 'Accelerating'". Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. Архівавана з арыгінала 2019-06-14. Праверана 2019-05-06.
25. The 2010 version of the International Stratigraphic Chart (англ.) (1 верасня 2010). Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012. Праверана 16 верасня 2011.
26. Леви К. Г., Задонина Н. В. Позднеплейстоцен-голоценовое вымирание. Причины и следствия // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Геоархеология. Этнология. Антропология. — 2012. — № 1. — С. 68—90.
27. Doughty C. E. Biophysical feedbacks between the Pleistocene megafauna extinction and climate: The first human‐induced global warming?(англ.) // Geophysical Research Letters. — 2010. — Т. 37. — № 15. — С. n/a. — DOI:10.1029/2010GL043985
28. Grayson D. K. Clovis Hunting and Large Mammal Extinction: A Critical Review of the Evidence(англ.) // Journal of World Prehistory. — 2012. — December — Т. 16. — № 4. — С. 313—359. — DOI:10.1023/A:1022912030020
29. Williams, Mark; Zalasiewicz, Jan; Haff, P. K.; Schwägerl, Christian; Barnosky, Anthony D.; Ellis, Erle C. (2015). "The Anthropocene Biosphere". The Anthropocene Review. 2 (3): 196–219. doi:10.1177/2053019615591020. Архівавана з арыгінала 2020-02-25. Праверана 2021-01-27.
30. Elizabeth Kolbert. The Sixth Extinction: An Unnatural History. — Henry Holt and Company, 2014-02-11. — 336 с. — ISBN 9780805099799.
31. George L. W.; Perry A high-precision chronology for the rapid extinction of New Zealand moa (Aves, Dinornithiformes)(англ.) // Quaternary Science Reviews  (англ.) : journal. — 2014. — 1 December — Т. 105. — С. 126—135. — DOI:10.1016/j.quascirev.2014.09.025 — Bibcode: 2014QSRv..105..126P
32. Brooke E.; Crowley A refined chronology of prehistoric Madagascar and the demise of the megafauna(англ.) // Quaternary Science Reviews : journal. — 2010. — 1 September — Т. 29. — № 19—20. — С. 2591—2603. — DOI:10.1016/j.quascirev.2010.06.030
33. Dirzo R. Defaunation in the Anthropocene(англ.) // Science. — 2014. — Т. 345. — № 6195. — С. 401—406. — DOI:10.1126/science.1251817 Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2017.. — «In the past 500 years, humans have triggered a wave of extinction, threat, and local population declines that may be comparable in both rate and magnitude with the five previous mass extinctions of Earth’s history.».
34. Barnosky, Anthony D. Has the Earth's sixth mass extinction already arrived?(англ.) // Nature : journal. — 2011. — 3 March — Т. 471. — № 7336. — DOI:10.1038/nature09678 — Bibcode: 2011Natur.471...51B — PMID 21368823.
35. Edward O. Wilson. The Future of Life. — Vintage Books, 2003. — 253 с. — ISBN 9780679768111.
36. National Survey Reveals Biodiversity Crisis – Scientific Experts Believe We are in Midst of Fastest Mass Extinction in Earth's History (нявызн.). American Museum of Natural History Press Release. Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2019. Праверана 10 лютага 2018.
37. Jurriaan M.; De Vos Estimating the normal background rate of species extinction(англ.) // Conservation Biology  (англ.). — Wiley-Blackwell, 2014. — Т. 29. — № 2. — С. 452—462. — ISSN 0888-8892. — DOI:10.1111/cobi.12380
38. Li, S. "Has Plant Life Reached Its Limits?". New York Times. Архівавана з арыгінала 2019-10-01. Праверана 2018-02-10.
39. Vignieri S. Vanishing fauna (Special issue)(англ.) // Science. — 2014. — Т. 345. — № 6195. — С. 392—412. — DOI:10.1126/science.345.6195.392 Архівавана з першакрыніцы 20 снежня 2016.
40. Woodward, Aylin (2019-04-08). "So many animals are going extinct that it could take Earth 10 million years to recover". Business Insider. Архівавана з арыгінала 2019-10-08. Праверана 2019-04-09.
41. Carrington, Damian (2017-07-10). "Earth's sixth mass extinction event under way, scientists warn". The Guardian. Архівавана з арыгінала 2020-01-02. Праверана 2017-11-04.
42. Bjørn Lomborg. The Skeptical Environmentalist: Measuring the Real State of the World. — Cambridge, UK: Cambridge U. Press, 2001. — ISBN 0 521 80447 7.
43. Verden ifølge Lomborg - eller den moderne udgave af "Kejserens Nye Klæder": (нявызн.)(недаступная спасылка). web.archive.org (18 студзеня 2006). Архівавана з першакрыніцы 18 студзеня 2006. Праверана 7 кастрычніка 2019.
44. Plumer, Brad (2019-05-06). "Humans Are Speeding Extinction and Altering the Natural World at an 'Unprecedented' Pace". The New York Times. Архівавана з арыгінала 2019-06-14. Праверана 2019-10-07.
45. Wooldridge S. A. Mass extinctions past and present: a unifying hypothesis(англ.) // Biogeosciences Discuss. — 2008. — В. 3. — Т. 5. — С. 2401—2423. — DOI:10.5194/bgd-5-2401-2008 Архівавана з першакрыніцы 2 верасня 2019.
46. Jackson, J. B. C. (2008). "Colloquium paper: ecological extinction and evolution in the brave new ocean". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 105 (Suppl 1): 11458–11465. doi:10.1073/pnas.0802812105. ISSN 0027-8424.
47. Zalasiewicz, Jan; Williams, Mark; Smith, Alan; Barry, Tiffany L.; Coe, Angela L.; Bown, Paul R.; Brenchley, Patrick; Cantrill, David; Gale, Andrew; Gibbard, Philip; Gregory, F. John; Hounslow, Mark W.; Kerr, Andrew C.; Pearson, Paul; Knox, Robert; Powell, John; Waters, Colin; Marshall, John; Oates, Michael; Rawson, Peter; Stone, Philip (2008). «Are we now living in the Anthropocene». GSA Today. 18 (2):
48. Ruddiman, W. F.^[en] (2003). "The anthropogenic greenhouse gas era began thousands of years ago" (PDF). Climatic Change. 61 (3): 261–293. doi:10.1023/b:clim.0000004577.17928.fa. Архівавана з арыгінала (PDF) 2006-09-03. {{cite journal}}: Праверце значэнне |author= (даведка)
49. «Working Group on the 'Anthropocene' Архівавана 17 лютага 2016.». Subcommission on Quaternary Stratigraphy.
50. Carrington, Damian (29.08.2016). «The Anthropocene epoch: scientists declare dawn of human-influenced age Архівавана 11 чэрвеня 2020.». The Guardian.
51. Faurby S., Silvestro D., Werdelin L., Antonelli A. Brain expansion in early hominins predicts carnivore extinctions in East Africa(англ.) // Ecology Letters. — 2020. — В. 3. — Т. 23. — С. 537—544. — DOI:10.1111/ele.13451 Архівавана з першакрыніцы 26 мая 2021.
52. Smith F. A. et al. (2018). «size downgrading of mammals over the late Quaternary». Science. 360 (6386): 310—313. doi:10.1126/science.aao5987
53. Kehse U. (2017). «Environmental Sins from Prehistoric Times Архівавана 22 кастрычніка 2020.». MaxPlanckResearch. 3 (17): 34—41.
54. Doughty, C. E.; Wolf, A.; Malhi, Y. (2013). «The legacy of the Pleistocene megafauna extinctions on nutrient availability in Amazonia(недаступная спасылка)». Nature Geoscience. 6 (9): 761—764. doi:10.1038/ngeo1895
55. «Dinosaur gases 'warmed the Earth' Архівавана 1 снежня 2015.». BBC Nature News. 7 мая 2012.
56. Wilkinson D. M.; Nisbet E. G.; Ruxton G. D. (2012). «Could methane produced by sauropod dinosaurs have helped drive Mesozoic climate warmth? Архівавана 7 жніўня 2018.». Current Biology, 22 (9): R292—R293. doi:10.1016/j.cub.2012.03.042
57. Smith, F. A.; Elliot, S. M.; Lyons, S. K. (2010). «Methane emissions from extinct megafauna». Nature Geoscience. 3 (6): 374—375. doi:10.1038/ngeo877
58. Kelliher, F. M.; Clark, H. (15 March 2010). «Methane emissions from bison — An historic herd estimate for the North American Great Plains». Agricultural and Forest Meteorology, 150 (3): 473—577. doi:10.1016/j.agrformet.2009.11.019
59. Adams J.M., Faure H. (1997) (eds.), QEN members. Review and Atlas of Palaeovegetation: Preliminary land ecosystem maps of the world since the Last Glacial Maximum. Архив. Oak Ridge National Laboratory, TN, USA.
60. Graham R. W., Mead J. I. (1987). «Environmental fluctuations and evolution of mammalian faunas during the last deglaciation in North America». In Ruddiman, W. F.; Wright, J. H. E. (eds.). North America and Adjacent Oceans During the Last Deglaciation. The Geology of North America. K-3. Geological Society of America. ISBN 978-0-8137-5203-7
61. Martin, P. S. (1967). «Prehistoric overkill». In Martin, P. S.; Wright, H. E. (eds.). Pleistocene extinctions: The search for a cause. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-00755-8
62. Andersen S. T. (1973). «The differential pollen productivity of trees and its significance for the interpretation of a pollen diagram from a forested region». In Birks H. J. B.; West R. G. (eds.). Quaternary plant ecology: the 14thsymposium of the British Ecological society, University of Cambridge, 28-30 March 1972. Oxford: Blackwell Scientific. ISBN 978-0-632-09120-1.
63. Ashworth C. A. (1980). «Environmental implications of a beetle assemblage from the Gervais formation (Early Wisconsinian?), Minnesota». Quaternary Research. 13 (2): 200—212. doi:10.1016/0033-5894(80)90029-0
64. Birks H. H. (1973). «Modern macrofossil assemblages in lake sediments in Minnesota». In Birks H. J. B.; West R. G. (eds.). Quaternary plant ecology: the 14thsymposium of the British Ecological Society, University of Cambridge, 28-30 March 1972. Oxford: Blackwell Scientific. ISBN 978-0-632-09120-1.
65. Birks H. J. B.; Birks, H.H. (1980). Quaternary paleoecology. Baltimore: Univ. Park Press. ISBN 978-1-930665-56-9.
66. Bradley, R. S. (1985). Quaternary Paleoclimatology: Methods of Paleoclimatic Reconstruction. Winchester, MA: Allen & Unwin. ISBN 978-0-04-551068-9.
67. Davis M. B. (1976). «Pleistocene biogeography of temperate deciduous forests». Geoscience and man: Ecology of the Pleistocene. 13. Baton Rouge: School of Geoscience, Louisiana State University.
68. Firestone R., West A., Warwick-Smith S. (2006). The Cycle of Cosmic Catastrophes: How a Stone-Age Comet Changed the Course of World Culture. Bear & Company. pp. 392. ISBN 978-1-59143-061-2
69. Humans, not climate, have driven rapidly rising mammal extinction rate". (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 10 студзеня 2021. Праверана 11 лютага 2021.
70. Cruzten, P. J. (2002). "Geology of mankind: The Anthropocene". Nature. 415 (6867): 23. doi:10.1038/415023a.
71. Steffen, Will; Persson, Åsa; Deutsch, Lisa; Zalasiewicz, Jan; Williams, Mark; Richardson, Katherine; Crumley, Carole; Crutzen, Paul; Folke, Carl; Gordon, Line; Molina, Mario; Ramanathan, Veerabhadran; Rockström, Johan; Scheffer, Marten; Schellnhuber, Hans Joachim; Svedin, Uno (2011). "The Anthropocene: From Global Change to Planetary Stewardship". Ambio. 40 (7): 739–761. doi:10.1007/s13280-011-0185-x.
72. Tollefson, Jeff (2011-03-25). «The 8,000-year-old climate puzzle Архівавана 8 сакавіка 2021.». Nature News.
73. Ruddiman W. F.^[en] (2009). «Effect of per-capita land use changes on Holocene forest clearance and CO2 emissions». Quaternary Science Reviews, 28 (27-28): 3011-3015. doi:10.1016/j.quascirev.2009.05.022
74. Ruddiman, W.F.^[en] (2013). «The Anthropocene». Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 41: 45-68. doi:10.1146/annurev-earth-050212-123944
75. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Darimont2015 няма тэксту
76. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Vignieri2014 няма тэксту
77. Faurby, Søren; Svenning, Jens-Christian (2015). «Historic and prehistoric human‐driven extinctions have reshaped global mammal diversity patterns». Diversity and Distributions. 21 (10): 1155—1166. doi:10.1111/ddi.12369
78. Grayson, Donald K.; Meltzer, David J. (December 2012). «Clovis Hunting and Large Mammal Extinction: A Critical Review of the Evidence». Journal of World Prehistory. 16 (4): 313—359. doi:10.1023/A:1022912030020
79. Andermann, Tobias; Faurby, Søren; et al. (2020). «The past and future human impact on mammalian diversity». Science Advances. 6 (36): eabb2313. doi:10.1126/sciadv.abb2313
80. MacFee R. D. E., Marx P. A. (1997). «Humans, hyperdisease and first-contact extinctions». In Goodman, S. & Patterson, B.D. (eds.). Natural Change and Human Impact in Madagascar. Washington D.C.: Smithsonian Press. pp. 169—217. ISBN 978-1-56098-683-6
81. MacFee R. D. E., Marx P. A. (1998). «Lightning Strikes Twice: Blitzkrieg, Hyperdisease, and Global Explanations of the Late Quaternary Catastrophic Extinctions Архівавана 25 лютага 2021.». American Museum of Natural History.
82. MacPhee, Ross D.E.; Marx, Preston (1997). «The 40,000-year Plague: Humans, Hyperdisease, and First-Contact Extinctions». Natural Change and Human Impact in Madagascar. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press. pp. 169—217.
83. Lyons, K.; Smith, F. A.; Wagner, P. J.; White, E. P.; Brown, J. H. (2004). «Was a 'hyperdisease' responsible for the late Pleistocene megafaunal extinction? Архівавана 17 чэрвеня 2011.» (PDF). Ecology Letters. 7 (9): 859—868. doi:10.1111/j.1461-0248.2004.00643.x
84. Lapointe, D. A.; Atkinson, C. T.; Samuel, M. D. (2012). «Ecology and conservation biology of avian malaria Архівавана 4 жніўня 2020.». Annals of the New York Academy of Sciences. 1249 (1): 211—226. doi:10.1111/j.1749-6632.2011.06431.x.

Літаратура

• Колберт Э. Шестое вымирание. Неестественная история = The Sixth Extinction: An Unnatural History. — ООО «Издательство Аст», Издательство CORPUS, 2019. — ISBN 5-04-159613-1.
• Holocene Extinctions (англ.) / edited by S. T. Turvey. — New York: Oxford University Press, 2009. — 363 p. — (Oxford Biology). — ISBN 978-0-19-953509-5.

Спасылкі

• Critical Information Needed in Fight to Save Wildlife (September 8, 2016)
• Earth’s sixth mass extinction event under way, scientists warn (Guardian, 10 July 2017)