Грамадзянская вайна ў Фінляндыі

Грамадзянская вайна ў Фінляндыі
Асноўны канфлікт: Першая сусветная вайна, Грамадзянская вайна ў Расіі і Рэвалюцыі 1917–1923
Будынкі ў Тамперэ, разбураныя падчас бітвы
Дата	27 студзеня – 15 мая 1918 (3 месяцы, 2 тыдні і 4 дні)
Месца	Фінляндыя
Вынік	Перамога белых Стварэнне Каралеўства Фінляндыя Гегемонія Германіі да кастрычніка 1918 Падзел у фінскім грамадстве
Праціўнікі
Белая гвардыя [1] Замежныя добраахвотнікі: Шведская брыгада^[en] Эстонскія добраахвотнікі Польскі легіён у Фінляндыі Белая армія^[en] Чырвоная гвардыя Савецкая Расія
Камандуючыя
Карл Густаў Эміль Манэргейм Hannes Ignatius Эрнст Ліндэр Ernst Löfström Martin Wetzer Karl Wilkman Hjalmar Frisell Harald Hjalmarson Hans Kalm Stanislaw Boguslawski Рудзігер фон дэр Гольц Konrad Wolf Hans von Tschirsky Otto von Brandenstein Hugo Meurer Кулерва Манэр Ali Aaltonen  Eero Haapalainen Eino Rahja Adolf Taimi Evert Eloranta August Wesley Hugo Salmela Heikki Kaljunen Fredrik Edvard Johansson Matti Autio Verner Lehtimäki Канстанцін Ерамееў Міхаіл Свечнікаў Георгій Булацель
Сілы бакоў
Белая гвардыя 80,000–90,000 Егеры Фінляндыі 1,450 Германская імперская армія 14,000 Шведская брыгада 1,000[2] Эстонскія добраахвотнікі[3] Польскі легіён 1,737[4] Чырвоная гвардыя 80,000–90,000 (2,600 жанчын) Былая Руская імператарская армія 7,000–10,000[2]
Страты
Белыя 3,500 загінулі ў баях 1,650 пакараныя смерцю 46 прапалі без вестак 4 памерлі ў зняволенні Шведы 55 загінулі ў баях Немцы 450–500 загінулі ў баях[5] Сума 5,700–5,800 загінулі (100–200 цывільных) Чырвоныя 5,700 загінулі ў баях 10,000 пакараныя смерцю 1,150 прапалі без вестак 12,500 памерлі ў зняволенні, 700 памерлі пасля вызвалення Расіяне 800–900 загінулі ў баях 1,600 пакараныя смерцю[5] Сума 32,500 загінулі (100–200 цывільных)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Грамадзянская вайна ў Фінляндыі (фінск.: Suomen sisällissota, шведск.: Finska inbördeskriget) — вайна 1918 года, якая вялася за кіраўніцтва і кантроль над краінай паміж Белай Фінляндыяй і Фінскай Сацыялістычнай Рабочай Рэспублікай (Чырвоная Фінляндыя) падчас пераходу краіны ад Вялікага Княства ў складзе Расійскай імперыі да незалежнай дзяржавы. Сутыкненні адбываліся ў кантэксце нацыянальных, палітычных і сацыяльных хваляванняў, выкліканых Першай сусветнай вайной (Усходні фронт) у Еўропе. Вайна вялася паміж Чырвонай гвардыяй, якой кіравала частка Сацыял-дэмакратычнай партыі, і Белай гвардыяй^[en], якой кіраваў сенат^[en] і тыя, хто выступаў супраць сацыялізму. У канцы вайны па просьбе фінскага грамадзянскага ўрада белым дапамагала Германская імперская армія. Ваенізаваныя фармаванні чырвоных, якія складаліся з рабочых і сялян, кантралявалі гарады і прамысловыя цэнтры паўднёвай Фінляндыі. Ваенізаваныя белагвардзейскія фармаванні, якія складаліся з землеўладальнікаў і прадстаўнікоў сярэдняга і вышэйшага класаў, кантралявалі сельскую мясцовасць цэнтральнай і паўночнай Фінляндыі і кіраваліся генералам Манэргеймам.

У перадваенныя гады Фінляндыя зазнала хуткі рост насельніцтва, індустрыялізацыю, урбанізацыю і рост шырокага рабочага руху. Палітычная і дзяржаўная сістэмы краіны знаходзіліся ў нестабільнай фазе дэмакратызацыі^[en] і мадэрнізацыі. Паступова паляпшалася сацыяльна-эканамічнае становішча і адукаванасць насельніцтва, узрастала нацыянальная самасвядомасць і культура. Першая сусветная вайна прывяла да распаду Расійскай імперыі, выклікаўшы вакуум улады^[en] ў Фінляндыі, а наступная барацьба за дамінаванне прывяла да мілітарызацыі і эскалацыі крызісу паміж левым рабочым рухам і кансерватарамі. Чырвоныя правялі няўдалае поўнамаштабнае наступленне ў лютым 1918 года, забяспечаныя зброяй з боку Савецкай Расіі. У сакавіку пачалося контрнаступленне белых, узмоцненых ваеннымі атрадамі Германскай імперыі ў красавіку. Вырашальнымі сутыкненнямі сталі бітвы за Тамперэ^[en] і Выбарг^[en], выйграныя белымі, і бітвы за Хельсінкі^[en] і Лахты^[en], выйграныя нямецкімі войскамі, якія прывялі да поўнай перамогі белых і нямецкіх войск. Палітычны гвалт^[en] быў часткай вайны. Каля 12 500 чырвоных вязняў памерлі ў лагерах ад недаядання і хвароб. У канфлікце загінулі каля 39 тысяч чалавек, з якіх 36 тысяч былі фінамі.

Адразу пасля вайны фіны перайшлі ад расійскага кіравання ў сферу ўплыву Германіі. Планавалася стварыць падкантрольную Германіі фінскую манархію. План быў спынены паражэннем Германіі ў Першай сусветнай вайне, і Фінляндыя замест гэтага стала незалежнай дэмакратычнай рэспублікай. Грамадзянская вайна падзяліла нацыю на дзесяцігоддзі. Фінскае грамадства было ўз’яднана праз сацыяльныя кампрамісы, умераную пасляваенную палітыку, рэлігію і эканамічнае аднаўленне.

Перадумовы

Карта Вялікага Княства Фінляндскага 1825 года.

Фінляндыя ў Расійскай імперыі (1809—1917)

Асноўны артыкул: Вялікае Княства Фінляндскае

З 1809 па 1898 год, у перыяд пад назвай Pax Russica, уплыў фінаў на ўласную палітыку паступова ўзмацняўся, а расійска-фінскія адносіны былі выключна мірнымі ў параўнанні з іншымі часткамі Расійскай імперыі. Паражэнне Расіі ў Крымскай вайне 1850-х гадоў прывяло да спроб паскорыць мадэрнізацыю краіны. Гэта стала прычынай больш чым 50-гадовага эканамічнага, прамысловага, культурнага і адукацыйнага прагрэсу Вялікага Княства Фінляндскага, у тым ліку паляпшэння статусу фінскай мовы. Усё гэта заахвоціла фінскі нацыяналізм і культурную еднасць праз нараджэнне руху фенаманаў^[en], які звязаў фінаў з унутранай адміністрацыяй і прывёў да таго, што Вялікае Княства станавілася ўсё больш аўтаномнай дзяржавай унутры Расійскай імперыі^[6].

У 1899 годзе Расійская імперыя пачала палітыку інтэграцыі праз русіфікацыю Фінляндыі. Умацаваная панславісцкая цэнтральная ўлада спрабавала аб’яднаць «Рускі шматнацыянальны дынастычны саюз», бо ваенна-стратэгічнае становішча Расіі рабілася ўсё больш небяспечным праз уздым Германіі і Японіі. Фіны назвалі ўзмоцнены ваенны і адміністрацыйны кантроль «Першым перыядам прыгнёту», і фінскія палітыкі ўпершыню стварылі планы адрыву ад Расіі або суверэнітэту для Фінляндыі. У змаганні супраць інтэграцыі дзеячы рабочага класа і шведскамоўнай інтэлігенцыі здзяйснялі тэрарыстычныя акты. На працягу Першай сусветнай вайны прашведскія свекаманы^[en] пачалі тайнае супрацоўніцтва з імперскай Германіяй, і з 1915 па 1917 год у Германіі быў падрыхтаваны батальён егераў^[en] (фінск.: jääkäri, шведск.: jägare), які складаўся з 1900 фінскіх добраахвотнікаў^[7].

Унутраная палітыка

Галоўнымі прычынамі росту палітычнай напружанасці паміж фінамі былі аўтарытарызм расійскага імператара і недэмакратычны саслоўны лад княства. Саслоўная сістэма ўзнікла ў перыяд шведскага кіравання, які папярэднічаў расійскаму. Яна падзяліла фінскі народ эканамічна, сацыяльна і палітычна. Насельніцтва Фінляндыі ў XIX стагоддзі хутка расло (з 860 000 у 1810 годзе да 3 130 000 у 1917 годзе), і за гэты перыяд паўстаў клас аграрных і прамысловых рабочых, а таксама земляробаў. Індустрыяльная рэвалюцыя была імклівай у Фінляндыі, хоць і пачалася пазней, чым у Заходняй Еўропе. Індустрыялізацыя фінансавалася дзяржавай, і некаторыя сацыяльныя праблемы, звязаныя з прамысловым працэсам, былі зменшаны дзеяннямі адміністрацыі. Сярод гарадскіх рабочых сацыяльна-эканамічныя праблемы абвастраліся ў перыяды прамысловай дэпрэсіі. Становішча сельскіх працоўных пагоршылася пасля канца XIX стагоддзя, бо сельская гаспадарка стала больш эфектыўнай і арыентаванай на рынак, а развіццё прамысловасці было недастаткова інтэнсіўным, каб цалкам выкарыстаць хуткі рост сельскага насельніцтва^[8].

Розніца паміж фінскай і расійскай культурамі адбілася на характары фінскай нацыянальнай інтэграцыі. Вышэйшыя сацыяльныя станы ўзялі на сябе ініцыятыву і атрымалі ўнутраную ўладу ад расійскага цара ў 1809 годзе. Саслоўі планавалі пабудаваць усё больш аўтаномную фінскую дзяржаву на чале з элітай і інтэлігенцыяй. Рух фенаманаў меў на мэце ўключыць у гэты працэс звычайных людзей; рабочы рух, моладзевыя аб’яднанні і рух за цвярозасць першапачаткова кіраваліся «зверху ўніз»^[9].

Паміж 1870 і 1916 гадамі індустрыялізацыя паступова паляпшала сацыяльныя ўмовы і самаўпэўненасць рабочых, але ў той час як узровень жыцця простых людзей вырас у абсалютным выражэнні, раскол паміж багатымі і беднымі прыкметна паглыбіўся. Рост цікаўнасці грамадзян да сацыяльна-эканамічных і палітычных пытанняў пераклікаўся з ідэямі сацыялізму, сацыял-лібералізму і нацыяналізму. Ініцыятывы рабочых і адпаведная рэакцыя пануючых колаў узмацнілі сацыяльны канфлікт у Фінляндыі^[10].

Фінскі рабочы рух, які паўстаў у канцы дзевятнаццатага стагоддзя з таварыстваў цвярозасці^[en], рэлігійных і фенаманскіх рухаў, меў фінскі нацыяналістычны, рабочы характар. З 1899 па 1906 год рух канчаткова стаў незалежным, пазбавіўшыся патэрналісцкага мыслення фенаманскіх саслоўяў, і быў прадстаўлены Фінскай сацыял-дэмакратычнай партыяй, створанай у 1899 годзе. Актыўнасць працоўных была накіравана як на супрацьдзеянне русіфікацыі, так і на распрацоўку ўнутранай палітыкі, якая вырашала б сацыяльныя праблемы і адказвала на патрабаванні дэмакратыі. Гэта была рэакцыя на ўнутраны канфлікт, які працягваўся з 1880-х гадоў, паміж фінскім дваранствам-буржуазіяй і рабочым рухам адносна выбарчых правоў простых людзей^[11]. Нягледзячы на свае абавязкі паслухмяных, мірных і непалітызаваных жыхароў Вялікага Княства (якія ўсяго некалькі дзесяцігоддзяў да гэтага прымалі саслоўную сістэму як натуральны лад свайго жыцця), простыя людзі пачалі патрабаваць для сябе грамадзянскіх правоў^[en]. Змаганне за ўладу паміж фінскімі саслоўямі і расійскай адміністрацыяй дала канкрэтны ўзор для пераймання і свабодную прастору для рабочага руху. З іншага боку, дзякуючы прынамсі стогадовай традыцыі і вопыту адміністрацыйнай улады, фінская эліта бачыла сябе натуральным лідарам нацыі^[12]. Палітычная барацьба за дэмакратыю развязвалася па-за межамі Фінляндыі, у міжнароднай палітыцы: няўдалая вайна Расійскай імперыі супраць Японіі 1904—1905 гадоў прывяла да рэвалюцыі 1905 года ў Расіі і ўсеагульнай забастоўкі ў Фінляндыі. У спробе супакоіць усеагульныя хваляванні ў ходзе парламенцкай рэформы 1906 года была адменена саслоўная сістэма. Усеагульная забастоўка значна павялічыла падтрымку сацыял-дэмакратаў. Партыя ахоплівала большую частку насельніцтва, чым любы іншы сацыялістычны рух у свеце^[13].

Рэформа 1906 года стала велізарным скачком да палітычнай і сацыяльнай лібералізацыі простага фінскага народа, бо цары з расійскай дынастыі Раманавых былі самымі аўтакратычнымі і кансерватыўнымі кіраўнікамі ў Еўропе. Фіны прынялі аднапалатную парламенцкую сістэму — Парламент Фінляндыі (фінск.: eduskunta, шведск.: riksdag) з усеагульным выбарчым правам^[en]. Колькасць выбаршчыкаў павялічылася з 126 тысяч да 1 мільёна 273 тысяч, у тым ліку галасаваць маглі і жанчыны. Рэформа прывяла да таго, што сацыял-дэмакраты атрымалі каля пяцідзесяці працэнтаў галасоў, але цар аднавіў сваю ўладу пасля крызісу 1905 года. Паміж 1908 і 1917 гадамі, у часе больш жорсткай праграмы русіфікацыі, якую фіны называлі «Другім перыядам прыгнёту», цар нейтралізаваў уладу фінскага парламента. Ён распусціў сход, загадаў амаль кожны год праводзіць парламенцкія выбары і вызначыў склад сената Фінляндыі^[en], які не суадносіўся з парламентам^[14].

Здольнасць фінскага парламента вырашаць сацыяльна-эканамічныя праблемы была аслаблена супрацьстаяннем паміж пераважна неадукаванымі простымі людзьмі і былымі саслоўямі. Яшчэ адзін канфлікт разгарэўся, бо працадаўцы адмаўлялі ў калектыўных перамовах^[en] і ў праве прафсаюзаў прадстаўляць інтарэсы рабочых. Парламенцкі працэс расчараваў рабочых, але дамінаванне ў парламенце і заканадаўстве было для іх найбольш імаверным спосабам атрымаць больш збалансаванае грамадства, таму яны атаясамлівалі сябе з дзяржавай. Агулам унутраная палітыка прывяла да барацьбы за кіраўніцтва фінскай дзяржавай на працягу дзесяці гадоў перад распадам Расійскай імперыі^[15].

Міжнародная палітыка

Галоўнай прычынай Грамадзянскай вайны ў Фінляндыі быў палітычны крызіс, які паўстаў у выніку Першай сусветнай вайны. Пад ціскам Вялікай вайны Расійская імперыя распалася, што прывяло да Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый у 1917 годзе. Гэты распад выклікаў вакуум улады^[en] і змаганне за ўладу ва Усходняй Еўропе. Вялікае княства Фінляндскае (1809—1917) аказалася ўцягнутым у хваляванні. Геапалітычна менш важная за кантынентальны шлях Масква-Варшава, Фінляндыя, ізаляваная Балтыйскім морам, была адносна мірнай да пачатку 1918 года. Вайна паміж Германскай імперыяй і Расіяй мела толькі ўскосны ўплыў на фінаў. З канца XIX-га стагоддзя Вялікае Княства стала жыццёва важнай крыніцай сыравіны, прамысловай прадукцыі, харчавання і працоўнай сілы для растучай расійскай сталіцы Петраграда (сучасны Санкт-Пецярбург), і Першая сусветная вайна падкрэсліла гэтую ролю. Стратэгічна фінская тэрыторыя была менш важнай паўночнай часткай эстонска-фінскіх варот і буфернай зонай Петраграда праз раён Нарвы, Фінскі заліў і Карэльскі перашыек^[16].

Германская імперыя разглядала Усходнюю Еўропу — перш за ўсё Расію — як асноўную крыніцу жыццёва важных прадуктаў і сыравіны як у часе Першай сусветнай вайны, так і ў будучыні. А як Германія была абяссілена вайной на два франты, то яна спрабавала падзяліць Расію, надаючы фінансавую падтрымку рэвалюцыйным групам, такім як бальшавікі і Партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў, а таксама радыкальным, сепаратысцкім фракцыям, такім як рух фінскіх нацыянальных актывістаў, што схіляліся да германізму. На гэтую справу было выдаткавана ад 30 да 40 мільёнаў марак^[en]. Кантроль над фінскай тэрыторыяй дазволіў бы германскай імперскай арміі дасягнуць Петраграда і Кольскага паўвострава, багатага сыравінай для горнай прамысловасці. Фінляндыя мела вялікія запасы руды і добра развітую лясную прамысловасць^[17].

Лютаўская рэвалюцыя

Гл. таксама: Лютаўская рэвалюцыя

Дэманстрацыя на Сенацкай плошчы ў Хельсінкі.

Лютаўская рэвалюцыя адхіліла ад пасады імператара Мікалая II. Распад Расіі быў выкліканы ваенным паражэннем, стомленасцю ад вайны, а таксама сутыкненнем паміж самым кансерватыўным рэжымам у Еўропе і насельніцтвам імперыі, якое жадала мадэрнізацыі. Імператарская ўлада была перададзена Дзяржаўнай думе^[ru] (расійскаму парламенту) і леваму Часоваму ўраду, але гэтая новая ўлада была аспрэчана Петраградскім саветам^[ru], што прывяло да двоеўладдзя^[en] ў краіне^[18].

У Фінляндыі масавыя мітынгі і мясцовыя забастоўкі пачатку 1917 года перараслі ва ўсеагульную забастоўку^[en] ў падтрымку барацьбы фінскай дзяржавы за ўладу і за павелічэнне даступнасці прадуктаў харчавання. Маніфестам Часовага ўрада ад 15 сакавіка 1917 года быў спынены другі перыяд русіфікацыі з вяртаннем фінам аўтаномнага статусу 1809—1899 гадоў. Упершыню ў гісторыі палітычная ўлада дэ-факта належала парламенту Фінляндыі. Левыя, якія складаліся ў асноўным з сацыял-дэмакратаў, ахоплівалі шырокі спектр ад умераных да рэвалюцыйных сацыялістаў. Палітычныя правыя былі яшчэ больш разнастайнымі, пачынаючы ад сацыял-лібералаў і ўмераных кансерватараў^[en] да правых кансерватыўных элементаў. Чатырма асноўнымі партыямі былі^[19]:

• Кансерватыўная Фінская партыя.
• Партыю маладых фінаў, як з лібераламі, так і з кансерватарамі ў складзе. Лібералы ў сваю чаргу падзяляліся на сацыяльных і эканамічных.
• Сацыял-рэфармісцкі, цэнтрысцкі Аграрны саюз, што абапіраўся пераважна на сялян з дробнай і сярэдняй гаспадаркай.
• Кансерватыўная Шведская народная партыя, якая імкнулася захаваць правы былога дваранства і шведскамоўнай меншасці ў Фінляндыі^[en].

На працягу 1917 года змаганне за ўладу і сацыяльная дэзінтэграцыя ўплывалі адно на адно. Распад Расіі выклікаў ланцуговую рэакцыю дэзінтэграцыі, пачынаючы з урада, арміі і эканомікі і распаўсюджваючыся на ўсе сферы грамадства, такія як мясцовая адміністрацыя, працоўныя месцы і на асобных грамадзян. Сацыял-дэмакраты імкнуліся захаваць за сабой ужо дасягнутыя грамадзянскія правы і павялічыць кантроль над грамадствам. Кансерватары баяліся страты свайго даўняга сацыяльна-эканамічнага панавання. Абедзве фракцыі супрацоўнічалі са сваімі эквівалентамі ў Расіі, паглыбляючы нацыянальны раскол^[20].

Сацыял-дэмакратычная партыя атрымала абсалютную большасць на парламенцкіх выбарах 1916 года. Новы Сенат быў сфарміраваны ў сакавіку 1917 года Оскары Токаем^[en], але ён не адлюстроўваў парламенцкую перавагу сацыялістаў: у яго ўваходзілі шэсць сацыял-дэмакратаў і шэсць несацыялістаў. Тэарэтычна Сенат складаўся з шырокай нацыянальнай кааліцыі, але на практыцы (калі асноўныя палітычныя групы не жадалі ісці на кампраміс, а галоўныя палітыкі заставаліся па-за межамі Сената) ён аказаўся не ў стане вырашыць ніводную буйную праблему. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі палітычная ўлада апусцілася да вулічнага ўзроўню: масавыя сходы, стачкамы і рабоча-салдацкія саветы злева і актыўныя арганізацыі прадпрымальнікаў справа — усё гэта служыла падрыву дзяржаўнага аўтарытэту^[21].

Лютаўская рэвалюцыя спыніла фінскі эканамічны бум, выкліканы расійскай ваеннай эканомікай. Крах бізнесу прывёў да беспрацоўя і высокай інфляцыі, але занятыя работнікі атрымалі магчымасць вырашаць працоўныя праблемы. Заклікі да васьмігадзіннага рабочага дня^[en], паляпшэння ўмоў працы і павышэння заробкаў прывялі да дэманстрацый і буйных забастовак у прамысловасці і сельскай гаспадарцы^[22].

А як фіны спецыялізаваліся на вытворчасці малака і масла, то асноўная частка харчовых паставак для краіны залежала ад збожжавых, вырабленых на поўдні Расіі. Спыненне імпарту збожжавых з ахопленай рэвалюцыяй Расіі прывяло да дэфіцыту харчавання ў Фінляндыі. Сенат адказаў увядзеннем рацыянавання^[en] і кантролем цэн^[en]. Сяляне супраціўляліся дзяржаўнаму кантролю, у выніку чаго ўтварыўся чорны рынак^[en], які суправаджаўся рэзкім ростам цэн на прадукты харчавання. Як вынік, павялічыўся экспарт на свабодны петраградскі рынак. Прадукты харчавання, цэны і, у рэшце, страх голаду^[en] сталі эмацыйнымі палітычнымі праблемамі паміж сялянамі і гарадскімі рабочымі, асабліва беспрацоўнымі. Простыя людзі, страхі якіх выкарыстоўвалі палітыкі і палярызаваныя СМІ, выйшлі на вуліцы. Нягледзячы на дэфіцыт харчавання, да грамадзянскай вайны паўднёвую Фінляндыю не закрануў маштабны голад, і харчовы рынак заставаўся другасным стымулам у змаганні за ўладу ў фінскай дзяржаве^[23].

Змаганне за ўладу

Расійскія салдаты ў Хельсінкі. Да 1917 года яны падтрымлівалі стабільнасць у Фінляндыі, але пасля Лютаўскай рэвалюцыі расійскае войска стала крыніцай грамадскіх хваляванняў.

Прыняцце Сенатам Токая законапраекта пад назвай «Акт аб ажыццяўленні вярхоўнай дзяржаўнай улады ў Фінляндыі» (фінск.: laki Suomen korkeimman valtiovallan käyttämisestä, больш вядомы як фінск.: valtalaki; шведск.: maktlagen) у ліпені 1917 года выклікала адзін з ключавых крызісаў у змаганні за ўладу паміж сацыял-дэмакратамі і кансерватарамі. Падзенне Расійскай імперыі паставіла пытанне аб тым, хто будзе мець суверэнную палітычную ўладу ў былым Вялікім Княстве. Пасля дзесяцігоддзяў палітычнага расчаравання, Лютаўская рэвалюцыя дала фінскім сацыял-дэмакратам магчымасць кіравання; яны мелі абсалютную большасць у парламенце. Кансерватары былі ўстрывожаныя бесперапынным ростам уплыву сацыялістаў з 1899 года, які дасягнуў кульмінацыі ў 1917 годзе^[24].

Акт аб вярхоўнай уладзе ўключаў план сацыялістаў па значным павелічэнні паўнамоцтваў парламента ў якасці рэакцыі на непарламенцкае і кансерватыўнае кіраўніцтва Сената Фінляндыі ў перыяд з 1906 па 1916 год. Законапраект спрыяў аўтаноміі Фінляндыі ва ўнутраных справах: Часоваму ўраду Расіі заставалася толькі права кантролю над міжнароднай і ваеннай палітыкай Фінляндыі. Акт быў прыняты пры падтрымцы Сацыял-дэмакратычнай партыі, Аграрнай лігі, часткі Партыі маладых фінаў і асобных актывістаў, якія прагнулі суверэнітэту Фінляндыі. Кансерватары выступілі супраць законапраекта, і некаторыя з найбольш правых прадстаўнікоў пакінулі парламент^[25].

У Петраградзе план сацыял-дэмакратаў падтрымалі бальшавікі. Яшчэ з красавіка 1917 года яны рыхтавалі паўстанне супраць Часовага ўрада, а прасавецкія выступленні ліпеньскіх дзён^[en] толькі абвастрылі сітуацыю. Хельсінкскі савет і Абласны камітэт фінскіх Саветаў на чале з бальшавіком Іварам Смілгай^[en] абавязаліся абараняць фінскі парламент у выпадку пагрозы нападу^[26]. Тым не менш, Часовы ўрад усё яшчэ меў дастатковую падтрымку ў расійскай арміі, і калі вулічны рух згас, Уладзімір Ленін уцёк у Карэлію. Пасля гэтых падзей акт аб вярхоўнай уладзе быў скасаваны, і сацыял-дэмакраты ўрэшце адступілі; у Фінляндыю былі накіраваны дадатковыя расійскія войскі, і пры супрацоўніцтве і настойлівасці фінскіх кансерватараў парламент быў распушчаны з аб’яўленнем новых выбараў^[27].

На выбарах у кастрычніку 1917 года сацыял-дэмакраты страцілі абсалютную большасць, што прывяло да радыкалізацыі рабочага руху і паменшыла падтрымку ўмеранай палітыкі. Сам па сабе крызіс ліпеня 1917 года не прывёў да грамадзянскай вайны, але паспрыяў яе пачатку. Каб заваяваць уладу, сацыялісты павінны былі пераадолець парламент ^[28].

Лютаўская рэвалюцыя прывяла да страты інстытуцыйнай улады ў Фінляндыі і роспуску паліцыі, што спарадзіла страх і няўпэўненасць. У адказ і правыя, і левыя стварылі ўласныя ахоўныя групы, якія першапачаткова былі мясцовымі і збольшага бяззбройнымі. У канцы 1917 года, пасля роспуску парламента, праз адсутнасць моцнага ўрада і нацыянальных узброеных сіл групы бяспекі пачалі набываць больш шырокі і больш ваенізаваны характар. Грамадзянская гвардыя (фінск.: suojeluskunnat; шведск.: skyddskåren; дасл. «корпус аховы») і пазнейшая Белая гвардыя (фінск.: valkokaartit; шведск.: vita gardet) былі арганізаваныя ўплывовымі мясцовымі: кансерватыўнымі навукоўцамі, прамыслоўцамі, буйнымі землеўласнікамі і актывістамі. Гвардыя рабочага парадку (фінск.: työväen järjestyskaartit; шведск.: arbetarnas ordningsgardet) і Чырвоная гвардыя (фінск.: punakaartit; шведск.: röda gardet) набіраліся праз мясцовыя секцыі сацыял-дэмакратычнай партыі і з прафсаюзаў^[29].

Кастрычніцкая рэвалюцыя

Гл. таксама: Кастрычніцкая рэвалюцыя

У выніку Кастрычніцкай рэвалюцыі 7 лістапада 1917 года палітычная ўлада ў Петраградзе перайшла да радыкальных левых сацыялістаў. Рашэнне нямецкага ўрада арганізаваць бяспечны пераезд Леніна і яго таварышаў са ссылкі ў Швейцарыі ў Петраград у красавіку 1917 года мела поспех. Перамір’е паміж Германіяй і бальшавіцкім рэжымам^[en] увайшло ў сілу 6 снежня, а 22 снежня 1917 года мірныя перамовы пачаліся ў Брэст-Літоўску^[30].

Лістапад 1917 года стаў чарговым пераломам у змаганні 1917—1918 гадоў за кіраўніцтва Фінляндыяй. Пасля роспуску фінскага парламента палярызацыя^[en] паміж сацыял-дэмакратамі і кансерватарамі прыкметна ўзмацнілася, і гэты перыяд стаў сведкам з’яўлення палітычнага гвалту. У часе мясцовай забастоўкі 9 жніўня 1917 года ў Юпяя^[en] быў застрэлены сельскагаспадарчы рабочы, а 24 верасня, у ходзе мясцовага палітычнага крызісу ў Мальмі^[en], быў забіты прадстаўнік грамадзянскай гвардыі^[31]. Кастрычніцкая рэвалюцыя сарвала нефармальнае перамір’е паміж фінскімі несацыялістамі і Часовым урадам Расіі. Пасля палітычных спрэчак аб тым, як рэагаваць на паўстанне, большасць палітыкаў прыняла кампрамісную прапанову Сантэры Алкія^[en], лідара Аграрнай лігі. Парламент Фінляндыі узяў на сябе кіруючыя паўнамоцтвы 15 лістапада 1917 года на аснове прынятага сацыялістамі «Акта аб вярхоўнай уладзе» і ратыфікаваў ліпеньскія прапановы аб васьмігадзінным рабочым дні^[en] і ўсеагульным выбарчым праве на мясцовых выбарах^[en][32].

Салдаты ваенізаванай белай гвардыі ў Лейноле^[en], прыгарадзе Тамперэ.

Несацыялістычны, кансерватыўны ўрад Пера Эвінда Свінхувуда быў прызначаны 27 лістапада. Гэтае вылучэнне было як доўгатэрміновай мэтай кансерватараў, так і адказам на выклікі рабочага руху ў лістападзе 1917 года. Галоўнымі памкненнямі Свінхувуда былі аддзяленне Фінляндыі ад Расіі, узмацненне грамадзянскай гвардыі і вяртанне Сентау часткі новых паўнамоцтваў парламента^[33]. Памер грамадзянскай гвардыі ў Фінляндыі, разам з мясцовымі часткамі і дапаможнымі белагвардзейскімі войскамі ў гарадах і сельскіх камунах, складаў 149 чалавек 31 жніўня 1917 года, 251 — 30 верасня, 315 — 31 кастрычніка, 380 — 30 лістапада і 408 — 26 студзеня 1918 года. Першай спробай сур’ёзнай ваеннай падрыхтоўкі гвардыі стала стварэнне ў верасні 1917 года кавалерыйскай школы ў маёнтку Саксаннімі ў раёне горада Порва колькасцю 200 чалавек. Авангард^[en] фінскіх егераў^[en] і нямецкай зброі прыбыў у Фінляндыю ў кастрычніку-лістападзе 1917 года на грузавым судне Equity^[en] і нямецкай падводнай лодцы UC-57^[en]; каля 50 егераў вярнуліся да канца 1917 года^[34].

Пасля палітычных паражэнняў у ліпені і кастрычніку 1917 года сацыял-дэмакраты 1 лістапада пачалі бескампрамісную праграму пад назвай «Мы патрабуем» (фінск.: Me vaadimme, шведск.: Vi kräver), каб дамагчыся палітычных уступак. Яны настойвалі на вяртанні палітычнага статусу, які існаваў да роспуску парламента ў ліпені 1917 года, а таксама на роспуску грамадзянскай гвардыі і правядзенні выбараў для стварэння ўстаноўчага сходу Фінляндыі. Праграма правалілася, і сацыялісты распачалі ўсеагульную забастоўку 14-19 лістапада, каб узмацніць палітычны ціск на кансерватараў, што выступалі супраць «Акта аб вярхоўнай уладзе» і пераймання парламентам улады 15 лістапада^[35].

Рэвалюцыя стала мэтай радыкалізаваных сацыялістаў пасля страты палітычнага кантролю, і падзеі ў лістападзе 1917 года далі штуршок для сацыялістычнага паўстання. На гэтым этапе Уладзімір Ленін і Іосіф Сталін заклікалі сацыял-дэмакратаў узяць уладу ў Фінляндыі. Большасць фінскіх сацыялістаў былі памяркоўнымі і аддавалі перавагу парламенцкім метадам, таму бальшавікі называлі іх «неахвотнымі рэвалюцыянерамі». Неахвота зменшылася, калі ўсеагульная стачка, здавалася, стала для рабочых паўднёвай Фінляндыі адным з асноўных каналаў уплыву. Кіраўніцтва забастоўкі невялікай большасцю галасоў прагаласавала за пачатак рэвалюцыі 16 лістапада, але паўстанне было скасавана ў той жа дзень праз адсутнасць актыўных рэвалюцыянераў для яго правядзення^[36].

Войскі ваенізаванай чырвонагвардзейскай роты Тамперэ на фота 1918 года.

У канцы лістапада 1917 года ўмераныя сацыялісты з ліку сацыял-дэмакратаў другі раз перамаглі радыкалаў у выбары паміж рэвалюцыйнымі і парламенцкімі сродкамі, але калі яны паспрабавалі прыняць рэзалюцыю аб поўнай адмове ад ідэі сацыялістычнай рэвалюцыі, партыўныя прадстаўнікі і некалькі ўплывовых лідараў прагаласавалі супраць. Фінскі рабочы рух хацеў мець уласную ваенную сілу і захаваць магчымасць рэвалюцыі. Хісткія фінскія сацыялісты расчаравалі Леніна, і той, у сваю чаргу, пачаў заахвочваць фінскіх бальшавікоў у Петраградзе^[37].

Сярод рабочага руху больш прыкметным наступствам падзей 1917 года стаў уздым Гвардыі рабочага парадку. У перыяд з 31 жніўня па 30 верасня 1917 года дзейнічала ад 20 да 60 асобных гвардзейцаў, але 20 кастрычніка, пасля паражэння на парламенцкіх выбарах, фінскі рабочы рух абвясціў аб неабходнасці стварэння новых рабочых атрадаў. Гэтая абвестка прывяла да набору навабранцаў: 31 кастрычніка колькасць гвардыі складала 100—150 чалавек, 30 лістапада — 342, і 375 на 26 студзеня 1918 года. Пачынаючы з мая 1917 года, левыя ваенізаваныя арганізацыі раслі ў два этапы, большасць з іх у складзе Гвардыі рабочага парадку. Меншасць складала Чырвоная гвардыя — часткова падпольныя групы, створаныя ў прамыслова развітых гарадах і прамысловых цэнтрах, такіх як Хельсінкі, Котка і Тамперэ на аснове першапачатковай Чырвонай гвардыі, сфарміраванай ў 1905—1906 гадах у Фінляндыі^[38].

Прысутнасць дзвюх процілеглых узброеных сіл стварыла дзяржаву двоеўладдзя і падзяліла фінскае грамадства. Вырашальны разлад паміж гвардзейцамі выявіўся ў часе ўсеагульнай забастоўкі: чырвоныя пакаралі смерцю некалькіх палітычных апанентаў у паўднёвай Фінляндыі і адбыліся першыя ўзброеныя сутыкненні паміж белымі і чырвонымі. Усяго паведамляецца аб 34 ахвярах. Урэшце, палітычнае змаганне 1917 года прывяло да гонкі ўзбраенняў і эскалацыі^[en] да грамадзянскай вайны^[39].

Незалежнасць

Асноўны артыкул: Незалежнасць Фінляндыі

Распад Расійскай імперыі даў фінам гістарычную магчымасць здабыць нацыянальную незалежнасць. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі кансерватары імкнуліся да аддзялення ад Расіі, каб мець магчымасць кантраляваць левых і зменшыць уплыў бальшавікоў. Сацыялісты скептычна ставіліся да суверэнітэту пры кансерватыўным кіраўніцтве, але баяліся страты падтрымкі сярод нацыяналістычна настроеных рабочых, асабліва пасля абяцанняў павялічыць нацыянальную аўтаномію праз «Акт аб вярхоўнай уладзе». У рэшце, абедзве палітычныя фракцыі падтрымалі незалежнасць Фінляндыі, нягледзячы на сур’ёзныя рознагалоссі адносна складу кіраўніцтва краіны^[40].

Нацыяналізм стаў «грамадзянскай рэлігіяй» у Фінляндыі ў канцы дзевятнаццатага стагоддзя, але ў часе ўсеагульнай забастоўкі 1905 года мэтай было вяртанне да аўтаноміі 1809—1898 гадоў, а не поўная незалежнасць. У параўнанні з цэнтралізаваным шведскім рэжымам, улада фінаў над унутранымі справамі павялічылася пры менш маналітным расійскім кіраванні. У эканамічным плане Вялікае Княства Фінляндскае выйграла ад наяўнасці незалежнага ўнутранага дзяржаўнага бюджэту, цэнтральнага банка з нацыянальнай валютай маркай^[en] (уведзенай у абарачэнне ў 1860 годзе), мытнай арганізацыі і прамысловага прагрэсу 1860—1916 гадоў. Эканоміка залежала ад велізарнага расійскага рынку, таму аддзяленне парушыла б прыбытковае фінансавае становішча Фінляндыі. Эканамічны калапс Расіі і змаганне за ўладу ў фінскай дзяржаве ў 1917 годзе былі аднымі з ключавых фактараў, якія вывелі суверэнітэт на першы план^[41].

4 снежня 1917 года сенат Свінхувуда прадставіў Дэкларацыю незалежнасці Фінляндыі, а 6 снежня яе прыняў парламент. Сацыял-дэмакраты прагаласавалі супраць прапановы сената і прадставілі альтэрнатыўную дэкларацыю аб суверэнітэце. Стварэнне незалежнай дзяржавы не было гарантаваным для невялікага фінскага народа. Неабходна было прызнанне Расіяй і іншымі вялікімі дзяржавамі, таму Свінхувуд пагадзіўся весці перамовы з Леніным. Сацыялісты, якія не жадалі ўступаць у перамовы з расійскім кіраўніцтвам у ліпені 1917 года, накіравалі дзве дэлегацыі ў Петраград з просьбай да Леніна зацвердзіць суверэнітэт Фінляндыі^[42].

У снежні 1917 года Ленін знаходзіўся пад моцным ціскам з боку немцаў, каб скончыць мірныя перамовы ў Брэст-Літоўску, а праўленне бальшавікоў знаходзілася ў крызісе, з недасведчанай адміністрацыяй і дэмаралізаванай арміяй, што супрацьстаяла магутным палітычным і ваенным ворагам. Ленін уважаў, што бальшавікі маглі змагацца за цэнтральную частку Расіі, але павінны былі адмовіцца ад некаторых перыферыйных тэрыторый, у тым ліку Фінляндыі, у геапалітычна менш важным паўночна-заходнім напрамку. У выніку дэлегацыя Свінхувуда 31 снежня 1917 года атрымала згоду ад Леніна на ўсталяванне незалежнасці^[43].

Да пачатку грамадзянскай вайны Аўстра-Венгрыя, Данія, Францыя, Германія, Грэцыя, Нарвегія, Швецыя і Швейцарыя прызналі незалежнасць Фінляндыі. Вялікабрытанія і Злучаныя Штаты гэтага не зрабілі, бо чакалі і сачылі за адносінамі паміж Фінляндыяй і Германіяй (галоўным ворагам саюзнікаў), спадзеючыся на няўдачу Леніна і вяртанне Расіі ў вайну супраць Германскай імперыі. У сваю чаргу, немцы прыспешвалі аддзяленне Фінляндыі ад Расіі, каб перавесці краіну ў сваю сферу ўплыву^[44].

Ваенныя дзеянні

Генерал Манэргейм у 1918 годзе з белай павязкай з гербам Фінляндыі на руцэ.

Эскалацыя

Канчатковае перадваеннае абвастрэнне адбылася ў пачатку студзеня 1918 года, калі кожнае ваеннае ці палітычнае дзеянне чырвоных ці белых вылівалася ў адпаведнае супрацьдзеянне другіх. Абодва бакі апраўдвалі сваю дзейнасць абаронай, асабліва перад сваімі прыхільнікамі. Злева авангардам руху былі гарадскія чырвоныя гвардзейцы з Хельсінкі, Котка і Турку. Яны ўзначалілі сельскіх чырвоных і пераканалі лідараў сацыялістаў, што вагаліся паміж мірам і вайной, падтрымаць рэвалюцыю. Справа ў авангардзе былі егеры, перакінутыя ў Фінляндыю, і добраахвотніцкая грамадзянская гвардыя паўднёва-заходняй Фінляндыі, паўднёвай Астработніі^[en] і Выбаргскай губерні. Першыя лакальныя бітвы адбыліся 9-21 студзеня 1918 года ў паўднёвай і паўднёва-ўсходняй Фінляндыі, збольшага за перамогу ў гонцы ўзбраенняў і кантроль над Выбаргам^[45].

Кулерва Манэр^[en], старшыня фінскай народнай дэлегацыі і апошні галоўнакамандуючы, а таксама адзіны прэм’ер-міністр фінскіх чырвоных, на фота каля 1913—1915 года.

12 студзеня 1918 года парламент упаўнаважыў сенат Свінхувуда да ўсталявання ўнутранага парадку і дысцыпліны ад імя дзяржавы. 15 студзеня Карл Густаў Эміль Манэргейм, былы фінскі генерал рускай імператарскай арміі, быў прызначаны галоўнакамандуючым грамадзянскай гвардыі. Сенат абвясціў гвардыю, якая з гэтага часу называлася белай гвардыяй, Белай арміяй Фінляндыі. Манэргейм размясціў штаб Белай арміі ў раёне Васа-Сейняёкі. 25 студзеня быў выдадзены загад аб уступленні белых у бой. Яны атрымалі ўзбраенне, раззброіўшы расійскія гарнізоны на працягу 21-28 студзеня, асабліва ў паўднёвай Астработніі^[46].

Чырвоная гвардыя на чале з Алі Аалтаненам^[en] адмовілася прызнаць гегемонію белых і стварыла ўласную ваенную ўладу. Аалтанен размясціў сваю штаб-кватэру ў Хельсінкі і назваў яе Смольнай^[en], пераймаючы назву Смольнага інстытута, штаб-кватэры бальшавікоў у Петраградзе. 26 студзеня быў выдадзены Чырвоны ордэн Рэвалюцыі, а на вежы Дома рабочых Хельсінкі^[en] запалілі чырвоны ліхтар, сімвалічны сігнал аб паўстанні. Шырокамаштабная мабілізацыя чырвоных пачалася позна ўвечары 27 студзеня, пры гэтым Чырвоная гвардыя Хельсінкі і некаторыя гвардзейцы, размешчаныя ўздоўж чыгункі Выбарг-Тамперэ, былі актываваны ў перыяд з 23 па 26 студзеня для абароны жыццёва важных пазіцый і суправаджэння чыгуначнай перавозкі бальшавіцкай зброі з Петраграда ў Фінляндыю. Белыя войскі спрабавалі захапіць груз: ад 20 да 30 фінаў, чырвоных і белых, загінулі ў бітве пад Кямяра^[en] на Карэльскім перашыйку 27 студзеня 1918 года. Чырвоныя выйгралі бітву і атрымалі 20 000 вінтовак, 30 кулямётаў, 10 гармат і 2 бронеаўтамабілі. Агулам рускія даставілі чырвоным 20 тысяч вінтовак са складоў Хельсінкі і Тамперэ. Белыя захапілі ў расійскіх гарнізонаў 14 500 вінтовак, 90 кулямётаў, 40 гармат і 4 мінамёты. Некаторыя афіцэры рускай арміі прадавалі зброю сваёй часці як чырвоным, так і белым^[47].

Бакі канфлікту

Чырвоная Фінляндыя і белая Фінляндыя

Лінія фронту і наступленні пачатку вайны.     Тэрыторыя пад кантролем белых і іх наступленні.     Тэрыторыя пад кантролем чырвоных і іх наступленні.                     Чыгунка.

У пачатку вайны праз паўднёвую Фінляндыю з захаду на ўсход праходзіла перарывістая лінія фронту, якая падзяляла краіну на белую і чырвоную Фінляндыю. Чырвоная гвардыя кантралявала тэрыторыю на поўдні, уключаючы амаль усе буйныя гарады і прамысловыя цэнтры, а таксама найбуйнейшыя маёнткі і фермы. Белая армія кантралявала тэрыторыю на поўначы, якая была пераважна аграрнай і ўтрымлівала дробныя і сярэднія гаспадаркі. Колькасць земляробаў там была меншай, і яны мелі лепшы сацыяльны статус, чым на поўдні. Анклавы супрацьлеглых сіл існавалі па абодва бакі лініі фронту: у белай частцы знаходзіліся прамысловыя гарады Варкаус, Куапіа, Оўлу, Раахэ, Кемі і Торніа; у чырвонай частцы — Порва, Кірканумі^[en] і Усікаўпункі. Ліквідацыя гэтых апорных пунктаў была прыярытэтнай задачай абедзвюх армій у лютым 1918 года^[48].

Чырвоную Фінляндыю ўзначаліла створаная 28 студзеня 1918 года ў Хельсінкі Фінская народная дэлегацыя^[en] (фінск.: kansanvaltuuskunta, шведск.: folkdelegationen), якая знаходзілася пад кіраўніцтвам Цэнтральнага савета рабочых^[en]. Дэлегацыя імкнулася да дэмакратычнага сацыялізму, заснаванага ў духу Фінскай сацыял-дэмакратычнай партыі, што адрознівалася ад ленінскай дыктатуры пралетарыяту. Ота Віле Куўсінен склаў прапанову новай канстытуцыі пад уплывам канстытуцый Швейцарыі і ЗША. Паводле яе, палітычная ўлада павінна была быць сканцэнтравана ў парламенце, а роля ўрада зменшана. Прапанова ўключала ў сябе шматпартыйную сістэму, свабоду сходаў, слова і друку, і выкарыстанне рэферэндумаў для прыняцця палітычных рашэнняў. Каб забяспечыць уладу рабочага руху, просты народ меў бы права на перманентную рэвалюцыю. Сацыялісты планавалі перадаць значную частку правоў уласнасці^[en] дзяржаве і мясцовым адміністрацыям^[49].

У міжнароднай палітыцы чырвоная Фінляндыя абапіралася на бальшавіцкую Расію. 1 сакавіка 1918 года былі падпісаны прапанаваныя чырвонымі фіна-расійская дамова і мірнае пагадненне, у якіх Фінляндыя называлася Фінляндскай Сацыялістычнай Рабочай Рэспублікай (фінск.: Suomen sosialistinen työväentasavalta, шведск. Finlands socialistiska arbetarrepublik). Перамовы па дамове азначалі, што — як і ў Першай сусветнай вайне ў цэлым — нацыяналізм для абодвух бакоў быў важнейшым за прынцыпы міжнароднага сацыялізму. Чырвоныя фіны не проста прынялі саюз з бальшавікамі, і вялікія спрэчкі ўзніклі, напрыклад, вакол дэмаркацыі мяжы паміж Фінляндыяй і Савецкай Расіяй. Дамова хутка страціла сваю значнасць праз падпісанне 3 сакавіка 1918 года Брэсцкага міру паміж бальшавікамі і Германскай імперыяй^[50].

Палітыка Леніна пра права нацый на самавызначэнне мела на мэце не дапусціць распаду Расіі ў перыяд ваеннай слабасці. Ён меркаваў, што ў разбуранай вайной, расколатай Еўропе пралетарыят вольных нацый здзейсніць сацыялістычныя рэвалюцыі і пазней аб’яднаецца з Савецкай Расіяй. Большая частка фінскага рабочага руху падтрымала незалежнасць Фінляндыі. Фінскія бальшавікі, уплывовыя, хоць і нешматлікія, выступалі за анексію Фінляндыі Расіяй^[51].

Урад белай Фінляндыі, першы сенат Пера Эвінда Свінхувуда, быў названы сенатам Васы пасля пераезду ў больш бяспечны горад Васа на заходнім узбярэжжы, які быў сталіцай белых з 29 студзеня па 3 мая 1918 года. Ва ўнутранай палітыцы галоўнай мэтай белага сената было вяртанне палітычнага права на ўладу ў Фінляндыі. Кансерватары планавалі манархічную палітычную сістэму з меншай роляй парламента. Частка кансерватараў заўсёды падтрымлівала манархію і выступала супраць дэмакратыі, іншыя ўхвалялі парламентарызм^[en] з часоў рэвалюцыйнай рэформы 1906 года, але пасля крызісу 1917—1918 гадоў прыйшлі да высновы, што пашырэнне паўнамоцтваў простых людзей не спрацуе. Сацыял-лібералы і несацыялістычныя рэфармісты выступалі супраць усякага абмежавання парламентарызму. Першапачаткова яны супраціўляліся нямецкай ваеннай дапамозе, але працяглая вайна змяніла іх пазіцыю^[52].

У міжнароднай палітыцы сенат Васы разлічваў на ваенную і палітычную дапамогу Германскай імперыі. Іх мэтай было перамагчы фінскіх чырвоных, палажыць канец уплыву бальшавіцкай Расіі ў Фінляндыі і пашырыць фінскую тэрыторыю да Усходняй Карэліі, важнага месца пражывання носьбітаў фінскіх моў. Слабасць Расіі натхніла ідэю Вялікай Фінляндыі ў экспансіянісцкіх групоўках як сярод правых, так і левых: чырвоныя мелі прэтэнзіі адносна тых жа самых тэрыторый. Генерал Манэргейм пагадзіўся з неабходнасцю захапіць Усходнюю Карэлію і папрасіць нямецкую зброю, але выступіў супраць фактычнага нямецкага ўмяшання. Манэргейм прызнаваў адсутнасць у чырвонагвардзейцаў баявых навыкаў і верыў у здольнасці падрыхтаваных немцамі фінскіх егераў. Як былы афіцэр расійскай арміі, Манэргейм добра разумеў ступень яе дэмаралізацыі. Ён супрацоўнічаў з расійскімі белымі афіцэрамі ў Фінляндыі і Расіі^[53].

Асноўныя наступальныя дзеянні да 6 красавіка 1918 года. Белыя захапілі Тамперэ і разбілі фінска-расійскіх чырвоных у бітве за Раўту^[en] на Карэльскім перашыйку.      Тэрыторыя пад кантролем белых і іх наступленні.     Тэрыторыя пад кантролем чырвоных і іх наступленні.                     Чыгунка.

Авіяцыя

У часе вайны Чырвоная гвардыя выкарыстоўвала авіяцыю, аднак звестак пра яе дзейнасць і арганізацыю атрадаў захавалася мала^[54]. Аперацыі ўключалі бамбардзіроўкі, разведку і распаўсюджванне прапагандысцкай літаратуры^[55]. А як у чырвоных не было пілотаў фінаў, яны разлічвалі толькі на чужаземцаў, большасць з якіх былі расіянамі^[54]. Чырвоныя мелі чатыры асноўныя аператыўныя лётныя атрады, размешчаныя ў Хельсінкі, Тамперэ, Коўвала і Выбаргу. Яны падзялялі свае атрады на тры франты. Паўночны фронт, які кантраляваўся атрадам у Тамперэ, складаўся з чырвоных войск паміж Батнічным залівам і возерам Пяянэ. Цэнтральны фронт знаходзіўся паміж возерам Пяянэ і возерам Сайма, там дзейнічаў атрад у Коўвала. Атрад у Выбаргу дзейнічаў на ўсходнім фронце, які размяшчаўся паміж возерам Сайма і нацыянальнай мяжой^[56]. Праз дрэннае цэнтральнае камандаванне, недастатковую якасць паліва, нізкі вопыт навучання і дрэннае абслугоўванне, паветраная дзейнасць чырвоных была кропкавай і неэфектыўнай^[55].

Знак адрознення ваенна-паветраных сіл Фінляндыі, 1918—1945 гады.

Белая гвардыя таксама мела авіяцыю падчас вайны, якая пазней ператварылася ў фінскія ваенна-паветраныя сілы^[en]. У лютым 1918 года белыя атрымалі разведвальны і вучэбны самалёт NAB Type 9 Albatros^[en] у якасці ахвяравання ад Швецыі, аднак яго транспарціроўка ў Васу была спынена, калі ў Якабстадзе адмовіў рухавік парома. Такім чынам, першым самалётам, які афіцыйна прыбыў да белых, быў ліцэнзійны Morane-Saulnier MS Parasol^[en]/Thulin D^[en], ахвяраваны 6 сакавіка 1918 года шведскім графам Эрыкам фон Розенам^[en][57]. На борце самалёта знаходзіўся асабісты сімвал удачы Розена — сіняя свастыка, звернутая направа. У далейшым сімвал быў прыняты ў якасці афіцыйнага знака адрознення ваенна-паветраных сіл Фінляндыі да канца Другой сусветнай вайны. На працягу вайны белыя атрымалі сем дадатковых самалётаў, у тым ліку чатыры фрыдрыхсхафены^[en], два DFW^[en] і адзін Rumpler^[en], усе яны былі набыты ў Германіі. Як і чырвоныя, белыя таксама не мелі айчынных лётчыкаў, таму разлічвалі на шведскіх, дацкіх і расійскіх^[58]. Белая гвардыя мела два лётныя атрады: адзін у Колха^[en] на поўначы Пірканмаа^[en], а другі — у Антрэа ў Выбаргскай губерні. Яны праводзілі даволі невялікія аперацыі разведкі, скідвання ўлётак і бамбардзіроўкі^[57].

Салдаты і зброя

Колькасць фінскіх войск з кожнага боку вар’іравалася ад 70 да 90 тысяч і абодва бакі мелі каля 100 тысяч вінтовак, 300—400 кулямётаў і некалькі сотняў гармат. Чырвоная гвардыя складалася ў асноўным з добраахвотнікаў, якія атрымалі зарплату ў пачатку вайны. Белая армія набіралася пераважна з ваеннаабавязаных і мела ад 11 да 15 тысяч добраахвотнікаў. Асноўнымі матывамі для добраахвотніцтва былі сацыяльна-эканамічныя фактары, такія як заробак і харчаванне, а таксама ідэйнасць і ціск асяроддзя. Чырвоная гвардыя налічвала 2600 жанчын, збольшага набраных з прамысловых цэнтраў і гарадоў паўднёвай Фінляндыі. Гарадскія і сельскагаспадарчыя рабочыя складалі большасць Чырвонай гвардыі, у той час як землеўласнікі і высокаадукаваныя людзі складалі касцяк Белай арміі^[59]. Абедзве арміі выкарыстоўвалі ў якасці салдат дзяцей^[en], у асноўным ва ўзросце ад 14 да 17 гадоў. Выкарыстанне малалетніх салдат не было рэдкасцю ў Першую сусветную вайну: дзеці таго часу знаходзіліся пад абсалютнай уладай дарослых і не былі абаронены ад эксплуатацыі^[60].

Вінтоўкі і кулямёты з Расійскай імперыі былі асноўным узбраеннем як чырвоных, так і белых. Часцей за ўсё выкарыстоўвалася расійская вінтоўка Мосіна 7,62 мм узору 1891 года. Усяго на ўзбраенні было каля дзесяці розных мадэляў вінтовак, што стварала праблемы з пастаўкамі боепрыпасаў. З кулямётаў найчасцей выкарыстоўваўся «Максім», разам з менш распаўсюджанымі кулямётамі M1895 Colt-Browning^[en], Льюіса^[en] і Мадсена. Кулямёты выклікалі значную частку страт у баях. Расійскія палявыя гарматы^[en] выкарыстоўваліся пераважна прамой наводкай^[en][61].

Як правіла, баявыя дзеянні вяліся ўздоўж чыгунак. Яны былі жыццёва важным сродкам для перавозкі войск і матэрыялаў, а таксама для выкарыстання бронецягнікоў, абсталяваных лёгкімі гарматамі і буйнакалібернымі кулямётамі^[en]. Стратэгічна найважнейшым чыгуначным вузлом быў Хаапамякі^[en], прыблізна за 100 кіламетраў на паўночны ўсход ад Тамперэ, што злучаў як паўднёвую з паўночнай, так і ўсходнюю з заходняй часткі Фінляндыі. Іншымі важнымі вузламі былі Коўвала, Рыйхімякі, Тамперэ, Тойяла^[en] і Выбарг. Белыя захапілі Хаапамякі ў канцы студзеня 1918 года, што прывяло да бітвы за Вільпула^[en][62].

Высадка нямецкай арміі на паўднёвым узбярэжжы і далейшыя дзеянні. Вырашальныя наступленні белых у Карэліі.     Тэрыторыя пад кантролем белых і іх наступленні.     Нямецкае наступленне.     Тэрыторыя пад кантролем чырвоных.                     Чыгунка.

Чырвоная гвардыя і савецкія войскі

Фінская Чырвоная гвардыя перахапіла ініцыятыву ў пачатку вайны, захапіўшы кантроль над Хельсінкі 28 студзеня 1918 года і распачаўшы агульнае наступленне, якое працягвалася з лютага да пачатку сакавіка таго ж года. Чырвоныя былі адносна добра ўзброеныя, але хранічная нястача кваліфікаваных кіраўнікоў, як на ўзроўні камандавання, так і на месцах не дазволіла ім выкарыстаць гэтую перавагу, і большасць наступаў скончылася нічым. Ваеннае камандаванне функцыянавала адносна добра на ўзроўні роты і ўзвода, але іхні аўтарытэт заставаўся слабым, бо большасць палявых камандзіраў выбіраліся галасаваннем салдат. Звычайныя групы войск складаліся з больш-менш узброеных грамадзянскіх асоб, ваенная падрыхтоўка, дысцыпліна і баявы дух якіх не былі дастатковымі^[63] .

28 студзеня 1918 года на пасадзе галоўнакамандуючага Алі Аалтанена змяніў Ээра Хаапалайнен^[en]. Яго, у сваю чаргу, 20 сакавіка змяніў бальшавіцкі трыумвірат Эйна Рах’я^[en], Адольфа Таймі^[en] і Эверта Эларанты^[en]. Апошнім галоўнакамандуючым Чырвонай гвардыі быў Кулерва Манэр з 10 красавіка да апошняга этапу вайны, калі ў чырвоных больш не было адзінага лідара. Некаторыя таленавітыя мясцовыя камандзіры, такія як Хуга Салмела^[en] ў бітве за Тамперэ, забяспечылі паспяховае кіраўніцтва, але не змаглі змяніць ход вайны. Чырвоныя дасягнулі некаторых лакальных перамог пры адступленні з паўднёвай Фінляндыі ў бок Расіі, напрыклад, супраць нямецкіх войск у бітве за Сыр’янтака^[en] 28-29 красавіка ў Туўласе^[en][64] .

У студзені 1918 года ў Фінляндыі знаходзіліся каля 50 тысяч салдат былой царскай арміі. Салдаты былі дэмаралізаваныя і стомленыя вайной, а былыя прыгонныя прагнулі зямлі, вызваленай рэвалюцыямі. Большая частка войска вярнулася ў Расію да канца сакавіка 1918 года. Усяго ад 7 да 10 тысяч расійскіх салдат падтрымалі фінскіх чырвоных, але толькі каля 3 тысяч у асобных меншых падраздзяленнях па 100—1000 салдат удалося пераканаць змагацца на фронце^[65].

Рэвалюцыі ў Расіі падзялілі афіцэраў Савецкай арміі паводле палітычнай пазіцыі, і іх стаўленне да грамадзянскай вайны ў Фінляндыі было розным. Міхаіл Свечнікаў узначальваў фінскія чырвоныя войскі ў заходняй Фінляндыі ў лютым, а Канстанцін Ерамееў — савецкія войскі на Карэльскім перашыйку, у той час як іншыя афіцэры не давяралі сваім рэвалюцыйным калегам і замест гэтага супрацоўнічалі з генералам Манэргеймам у раззбраенні савецкіх гарнізонаў у Фінляндыі. 30 студзеня 1918 года Манэргейм абвясціў расійскім салдатам, што Белая армія не ваявала супраць Расіі, а што мэта кампаніі белых — разграміць фінскіх чырвоных і савецкія войскі, якія іх падтрымлівалі^[66].

Колькасць савецкіх салдат, якія ўдзельнічалі ў грамадзянскай вайне, прыкметна скарацілася пасля таго, як Германія напала на Расію 18 лютага 1918 года. Нямецка-савецкая дамова ў Брэст-Літоўску ад 3 сакавіка дазваляла бальшавікам падтрымліваць фінскіх чырвоных толькі зброяй і прыпасамі. Саветы заставаліся актыўнымі на паўднёва-ўсходнім фронце, галоўным чынам у бітве пры Раўту на Карэльскім перашыйку ў лютым-красавіку 1918 года, дзе яны абаранялі подступы да Петраграда.^[67].

Белая гвардыя і роля Швецыі

Фінскія егеры ў Васе, Фінляндыя, 26 лютага 1918 года. Батальён інспектуе галоўнакамандуючы белай арміі Манэргейм.

Хаця некаторыя называлі гэты канфлікт «вайной аматараў», белая армія мела дзве асноўныя перавагі над чырвонай гвардыяй. Першай перавагай было прафесійнае ваеннае кіраўніцтва Густава Манэргейма і яго штаба, у які ўваходзілі 84 шведскія афіцэры-добраахвотнікі і былыя фінскія афіцэры царскага войска. Другая перавага — 1450 салдат егерскага батальёна. Большая частка атрада прыбыла ў Васу 25 лютага 1918 года^[68]. На полі бою егеры, загартаваныя ў баях на ўсходнім фронце, забяспечылі моцнае кіраўніцтва, якое павысіла дысцыпліну звычайных белых салдат. Салдаты былі падобныя да чырвоных, бо мелі кароткую і недастатковую падрыхтоўку. У пачатку вайны белагвардзейскае вярхоўнае кіраўніцтва мела невялікі ўплыў на добраахвотніцкія атрады, якія падпарадкоўваліся толькі сваім мясцовым кіраўнікам. У канцы лютага егеры пачалі хуткую падрыхтоўку шасці прызыўных палкоў^[68].

Егерскі батальён таксама быў падзелены палітычна. Чатырыста пяцьдзясят — у асноўным сацыялістычных — егераў заставаліся ў Германіі, бо белыя баяліся, што яны могуць перайсці на бок чырвоных. З аналагічнай праблемай сутыкнуліся белагвардзейскія лідары пры прызыве юнакоў у армію ў лютым 1918 года: 30 тысяч відавочных прыхільнікаў фінскага рабочага руху так і не з’явіліся. Таксама не было ўпэўненасці, ці мелі звычайныя войскі, набраныя з невялікіх і бедных гаспадарак цэнтральнай і паўночнай Фінляндыі, дастаткова моцную матывацыю змагацца з чырвонымі. Прапаганда белых пашырала ідэю, што яны вядуць абарончую вайну супраць расійскіх бальшавікоў, і прыніжала ролю чырвоных фінаў^[69]. Сацыяльны падзел праявіўся як паміж паўднёвай і паўночнай Фінляндыяй, так і ў сельскай мясцовасці. Эканоміка і грамадства на поўначы мадэрнізаваліся павольней, чым на поўдні. На поўначы быў больш выразны канфлікт паміж хрысціянствам і сацыялізмам, і валоданне зямлёй надавала важны сацыяльны статус^[en], матывуючы землеўласнікаў змагацца супраць чырвоных^[70] .

Швецыя абвясціла нейтралітэт як у часе Першай сусветнай вайны, так і грамадзянскай вайны ў Фінляндыі. Агульная думка, асабліва сярод шведскай эліты, падзялілася паміж прыхільнікамі саюзнікаў і цэнтральных дзяржаў, трохі больш папулярным быў германізм. Прагматычную палітыку шведскага ліберальна-сацыялістычнага дэмакратычнага ўрада вызначалі тры прыярытэты ваеннага часу: здаровая эканоміка з экспартам жалезнай руды і прадуктаў харчавання ў Германію, падтрыманне спакою ў шведскім грамадстве і геапалітыка. Урад пагадзіўся з добраахвотным удзелам шведскіх афіцэраў і салдат у Белай арміі Фінляндыі, каб спыніць пашырэнне рэвалюцыйных хваляванняў у Скандынавіі^[71].

Шведская ваенізаваная брыгада^[en] колькасцю ў 1000 чалавек на чале з Яльмарам Фрысэлем^[en] удзельнічала ў бітве за Тамперэ і ў баях на поўдзень ад горада^[72]. У лютым 1918 года шведскі ваенна-марскі флот^[en] суправаджаў нямецкую эскадру, якая перавозіла фінскіх егераў і нямецкую зброю, і дазволіў ёй прайсці праз шведскія тэрытарыяльныя воды. Шведскія сацыялісты спрабавалі пачаць мірныя перамовы паміж белымі і чырвонымі. Слабасць Фінляндыі дала Швецыі шанец захапіць геапалітычна важныя Аландскія астравы на ўсход ад Стакгольма, але аперацыя нямецкай арміі не дала гэтаму плану здзейсніцца^[73].

Нямецкая інтэрвенцыя

Нямецкія салдаты з кулямётам MG 08^[en] у Хельсінкі пасля капітуляцыі штаба Чырвонай гвардыі ў Смольне^[en].

У сакавіку 1918 года Германская імперыя ўмяшалася ў грамадзянскую вайну ў Фінляндыі на баку белай арміі. Частка фінскіх актывістаў шукала дапамогі Германіі ў вызваленні Фінляндыі ад савецкай гегемоніі з канца 1917 года, але праз ціск на заходнім фронце немцы не хацелі ставіць пад пагрозу сваё перамір’е і перамовы з Савецкім Саюзам. Пазіцыя Германіі змянілася пасля 10 лютага, калі Леў Троцкі, нягледзячы на слабасць пазіцыі бальшавікоў, перапыніў перамовы, спадзеючыся, што ў Германскай імперыі выбухне рэвалюцыя, якая ўсё зменіць. 13 лютага нямецкае кіраўніцтва вырашыла адпомсціць і накіраваць ваенныя атрады ў Фінляндыю. Каб мець падставу для агрэсіі, немцы падбадзёрвалі суседнія з Расіяй краіны рабіць «просьбы аб дапамозе». Прадстаўнікі белай Фінляндыі звярнуліся аб дапамозе 14 лютага ў Берліне^[74].

Германская імперская армія напала на Расію 18 лютага. Наступленне прывяло да хуткага разгрому савецкіх войск і да падпісання бальшавікамі першага Брэст-Літоўскага дагавора 3 сакавіка 1918 года. Фінляндыя, краіны Балтыі, Польшча і Украіна былі перададзены ў сферу ўплыву Германіі. Грамадзянская вайна ў Фінляндыі адкрыла доступ у Фенаскандыю, чый геапалітычны статус змяніўся, калі 9 сакавіка 1918 года эскадра Каралеўскага флоту Вялікабрытаніі заняла^[en] савецкую гавань у Мурманску на Паўночным Ледавітым акіяне. Кіраўнік нямецкіх ваенных дзеянняў генерал Эрых Людэндорф хацеў захаваць Петраград пад пагрозай нападу праз раён Выбарг-Нарва і ўсталяваць у Фінляндыі манархію пад кіраўніцтвам Германіі^[75].

5 сакавіка 1918 года нямецкая марская эскадра высадзілася на Аландскіх астравах (у сярэдзіне лютага 1918 года астравы былі заняты шведскай ваеннай экспедыцыяй, якая выйшла адтуль у маі). 3 красавіка 1918 года 10-тысячная дывізія Балтыйскага мора^[en] (ням.: Ostsee-Division) на чале з генералам Рудзігерам фон дэр Гольцам пачала асноўнае наступленне ў Ханка, на захад ад Хельсінкі. За ёй 7 красавіка рушыў услед 3-тысячны атрад палкоўніка Ота фон Брандэнштэйна^[en] (ням.: Abteilung Brandenstein), які ўзяў горад Ловійса на ўсход ад Хельсінкі. Буйнейшыя нямецкія фарміраванні прасунуліся на ўсход ад Ханка і занялі Хельсінкі 12-13 красавіка, а атрад Брандэнштэйна захапіў горад Лахты 19 красавіка. Галоўны нямецкі атрад рушыў з Хельсінкі на поўнач і 21-22 красавіка заняў Хювінкя і Рыйхімякі, а 26 красавіка — Хяменліну. Нямецкая інтэрвенцыя нанесла канчатковы ўдар па справе фінскіх чырвоных^[76].

Вырашальныя сутыкненні

Бітва за Тамперэ

Непахаваныя целы чырвоных на могілках Калеванкангас пасля бітвы за Тамперэ.

У лютым 1918 года генерал Манэргейм разважаў, дзе засяродзіць агульнае наступленне белых. Існавалі два стратэгічна важныя апорныя пункты праціўніка: Тамперэ, буйны прамысловы горад Фінляндыі на паўднёвым захадзе, і Выбарг, галоўны горад Карэліі. Нягледзячы на тое, што захоп Выбарга даваў шмат пераваг, адсутнасць у белай арміі баявых навыкаў і магчымасць буйной контратакі чырвоных у гэтым раёне або на паўднёвым захадзе рабілі яго занадта рызыкоўным^[77].

Манэргейм намерыўся ўдарыць спачатку па Тамперэ, нягледзячы на тое, што ў горадзе, вядомым сваім рабочым класам, знаходзілася каля 15 тысяч моцна ўзброеных чырвонагвардзейцаў^[72]. Ён пачаў штурм 16 сакавіка 1918 года ў Лянгельмякі^[en] за 65 кіламетраў на паўночны ўсход ад горада, праз правы фланг абароны чырвоных. У той жа час белыя наступалі праз паўночна-заходнюю лінію фронту Вільпула^[en]-Куру^[en]-Кіраскоскі-Суадэнніемі^[en]. Хаця белыя былі нязвыклымі да наступальнай вайны, частка чырвонагвардзейскіх атрадаў пацярпела крах і ў паніцы адступіла. Іншыя атрады чырвоных да апошняга абаранялі свае пасты і змаглі запаволіць прасоўванне белых войск. У рэшце, белыя асадзілі Тамперэ. 24 сакавіка яны перапынілі злучэнне чырвоных на поўдні ў Лемпяаля^[en], а 25 сакавіка — на захадзе ў Сіўра^[en], Нокія і Юляярві^[en][78].

Прапагандысцкая ўлётка за подпісам генерала Манэргейма, распаўсюджаная белымі, заклікала чырвоных абаронцаў здацца. Пераклад: «Да жыхароў і вайскоўцаў Тамперэ! Супраціўленне безнадзейна. Уздымайце белы сцяг і здавайцеся. Крыві грамадзяніна праліта дастаткова. Мы не будзем забіваць, як чырвоныя забіваюць сваіх палонных. Адпраўце свайго прадстаўніка з белым сцягам.»

У бітве за Тамперэ ўдзельнічалі 16 тысяч белых і 14 тысяч чырвоных салдат. Гэта была першая буйнамаштабная гарадская бітва ў Фінляндыі і адна з чатырох самых вырашальных у вайне^[79]. Баі за Тамперэ пачаліся на могілках Калеванкангас^[en] 28 сакавіка напярэдадні Вялікадня ў дзень, пазней названы «Крывавым Чыстым чацвяргом^[en]»^[72]. Белая армія не дамаглася рашучай перамогі ў жорсткім баі і ў некаторых частках панесла страты большыя за 50 %. Белым прыйшлося рэарганізаваць свае войскі і планы бітвы, каб знянацку напасці на цэнтр горада ў першыя гадзіны 3 красавіка^[80] .

Пасля моцнага, сканцэнтраванага загараджальнага артылерыйскага абстрэлу^[en] белагвардзейцы наступалі дом за домам і вуліца за вуліцай, а чырвонагвардзейцы адступалі. Позна ўвечары 3 красавіка белыя дасягнулі ўсходняга берага парогаў Тамеркоскі^[en]. Спробы чырвоных прарваць аблогу Тамперэ звонку ўздоўж чыгункі Хельсінкі—Тамперэ праваліліся. Чырвоная гвардыя страціла заходнія раёны горада паміж 4 і 5 красавіка. Ратуша Тамперэ^[en] была адной з апошніх апор чырвоных. Бітва скончылася 6 красавіка 1918 года капітуляцыяй чырвоных войск у раёнах Пюнікі^[en] і Піспала^[en] ў Тамперэ^[80].

Чырвоныя, цяпер у абароне, паказалі павышаную матывацыю ў часе бітвы. Генерал Манэргейм быў вымушаны разгарнуць некаторыя з найбольш падрыхтаваных егерскіх атрадаў, якія планавалася захоўваць для наступнага выкарыстання ў раёне Выбарга. Бітва пры Тамперэ стала самым крывавым сутыкненнем грамадзянскай вайны. Белая армія страціла ад 700 да 900 чалавек, у тым ліку 50 егераў, што стала найбольшай колькасцю смерцяў батальёна егераў у адной бітве вайны 1918 года. Чырвоная гвардыя страціла да 1000 да 1500 салдат, яшчэ 11-12 тысяч трапіла ў палон. Загінуў 71 мірны жыхар, у асноўным праз артабстрэлы. Усходнія часткі горада, якія складаліся пераважна з драўляных будынкаў, былі цалкам разбураны^[81].

Бітва за Хельсінкі

Парад белай арміі на Сенацкай плошчы пасля заваявання Хельсінкі 16 мая 1918 года.

Пасля таго, як 11 красавіка 1918 года былі перапынены мірныя перамовы паміж Германіяй і фінскімі чырвонымі, пачалася бітва за сталіцу Фінляндыі. А пятай раніцы 12 красавіка каля 2-3 тысяч салдат нямецкай дывізіі Балтыйскага мора на чале з палкоўнікам Гансам фон Чырскім і фон Бёгендорфам атакавалі горад з паўночнага захаду пры падтрымцы чыгункі Хельсінкі-Турку^[en]. Немцы прарваліся праз раён паміж Мункініемі^[en] і Пасіла^[en] і наступалі на цэнтральна-заходнія часткі горада. Нямецкая ваенна-марская эскадра на чале з віцэ-адміралам Хуга Мойрэрам^[en] заблакіравала гарадскую гавань, абстраляла паўднёвы раён горада і высадзіла марскую пяхоту ў Катаянока^[en][82].

Каля 7 тысяч фінскіх чырвоных абаранялі Хельсінкі, але іх найлепшыя войскі ваявалі на іншых франтах. Галоўнымі апорамі чырвонай абароны былі Дом рабочых^[en], чыгуначны вакзал Хельсінкі^[en], штаб чырвоных у Смольне^[en], раён Сенацкага палаца^[en] — Хельсінкскага ўніверсітэта і былыя расійскія гарнізоны. Да позняга вечара 12 красавіка большая частка паўднёвых раёнаў і ўвесь заходні раён горада былі заняты немцамі. Да бітвы далучыліся мясцовыя хельсінкскія белагвардзейцы, якія на працягу вайны хаваліся ў горадзе^[83].

13 красавіка нямецкія войскі захапілі Рыначную плошчу, Смольну, Прэзідэнцкі палац, раён Сената і Дваранскага сходу^[en]. Пад канец у бой уступіла нямецкая брыгада колькасцю 2-3 тысячы салдат на чале з палкоўнікам Кондрадам Вольфам. Падраздзяленне кінулася з поўначы ва ўсходнія раёны Хельсінкі, урываючыся ў рабочыя кварталы Хермані^[en], Каліа^[en] і Сёрняйнэн^[en]. Нямецкая артылерыя абстраляла і разбурыла Дом рабочых і патушыла чырвоны ліхтар фінскай рэвалюцыі. Усходнія часткі горада здаліся каля 14:00 13 красавіка, калі на вежы царквы Каліа^[en] быў узняты белы сцяг. Спарадычныя баі працягваліся да вечара. Усяго ў баі загінула 60 немцаў, 300—400 чырвоных і 23 белагвардзейцы. Каля 7 тысяч чырвоных было ўзята ў палон. Нямецкая армія адзначыла перамогу ваенным парадам у цэнтры Хельсінкі 14 красавіка 1918 года^[84].

Бітва за Хювінкя

Оскары Койвула^[fi] (спераду), камандзір чырвонай гвардыі ў Хювінкя, і Эміль Ілін (злева)

Пасля страты Хельсінкі камандаванне абароны чырвоных пераехала ў Рыйхімякі^[85], дзе яго ўзначаліў мастак і палітык Эфраім Кронквіст^[en]. Нямецкія войскі на чале з генерал-маёрам Конрадам Вольфам працягнулі наступ на поўначы Хельсінкі 15 красавіка і захапілі Клаўкалу праз чатыры дні, а адтуль выйшлі да Хяменліны^[86]. У сувязі з гэтым у горадзе Хювінкя адбылася бітва, у выніку якой загінуў 21 немец і каля 50 чырвонагвардзейцаў. Пасля бітвы не менш за 150 чырвоных былі пакараныя смерцю^[85].

Бітва за Лахты

19 красавіка 1918 года атрад Брандэнштэйна захапіў горад Лахты. Нямецкія войскі наступалі з паўднёвага ўсходу праз Настолу^[en], могілкі Мустанкаліа ў Салпаўселькя і расійскія гарнізоны ў Хенале^[en]. Бітва была невялікай, але стратэгічна важнай, бо яна перарвала сувязь паміж заходняй і ўсходняй часткамі чырвонай гвардыі. З 22 красавіка па 1 мая 1918 года ў горадзе і ваколіцах узнікалі лакальныя сутыкненні, бо некалькі тысяч чырвонагвардзейцаў і цывільных бежанцаў спрабавалі прарвацца з захаду на шляху ў Расію. Нямецкія войскі змаглі ўтрымаць значную частку горада і спыніць наступ чырвоных. Усяго загінула 600 чырвоных і 80 нямецкіх салдат, а 30 тысяч чырвоных трапілі ў палон у Лахты і ваколіцах^[87].

Бітва за Выбарг

Пасля паражэння ў Тамперэ чырвоная гвардыя пачала павольнае адступленне на ўсход. Калі нямецкая армія захапіла Хельсінкі, белая армія перанесла ваенны цэнтр у раён Выбарга, дзе 18,5 тысяч белых выступілі супраць 15 тысяч чырвоных. Ваенны план генерала Манэргейма быў перагледжаны ў выніку бітвы за прамысловы горад Тамперэ. Ён імкнуўся ўнікнуць новага складанага гарадскога бою ў Выбаргу, старой ваеннай крэпасці. Егерскія атрады спрабавалі скаваць і знішчыць сілы чырвоных за горадам. 20-26 красавіка белыя здолелі абарваць сувязь чырвоных з Петраградам і аслабіць войскі на Карэльскім перашыйку, але вырашальны ўдар усё адно мусіў быць нанесены ў Выбаргу. Канчатковае наступленне пачалося ўвечары 27 красавіка з моцнага артылерыйскага абстрэлу егерамі. Абарона чырвоных паступова разбуралася, і ў рэшце белыя заваявалі Патэрынмякі^[fi] ў першыя гадзіны 29 красавіка 1918 года, што было сімвалічным апошнім боем вайны. Усяго загінула 400 белых і 500—600 чырвоных. У палон узята ад 12 да 15 тысяч^[88].

Чырвоны і белы тэрор

Расстрэл двух чырвоных белымі ў Варкаусе ў 1918 годзе.^[89]

І белыя, і чырвоныя здзяйснялі палітычны гвалт^[en] праз пакаранне смерцю, што атрымала назву адпаведна белага (фінск.: valkoinen terrori, фінск.: vit terror) і чырвонага тэрору (фінск.: punainen terrori, шведск.: röd terror). Маштабны тэрор зарадзіўся і разрастаўся ў Еўропе на працягу Першай сусветнай вайны. Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі паклалі пачатак падобнаму гвалту ў Фінляндыі: спачатку ў расійскіх войсках, што расстрэльвалі сваіх афіцэраў, а потым паміж белымі і чырвонымі фінамі^[90].

Тэрор складаўся з разлічаных ваенных аперацый і, з другога боку, лакальных, асабістых забойстваў і адпаведных актаў помсты. У першым выпадку камандзірскі склад планаваў і арганізоўваў дзеянні і аддаваў загады ніжэйшым чынам. Прынамсі траціна чырвонага тэрору і большая частка белага тэрору кіраваліся цэнтралізавана. У лютым 1918 года вышэйшым штабам белых быў створаны Дэпартамент замацавання на акупаваных тэрыторыях, а белым войскам былі дадзены інструкцыі судаводства ваеннага часу, пазней названыя Дэкларацыяй аб стральбе на месцы. Гэты загад дазваляў палявым камандзірам караць смерцю практычна ўсіх, каго яны палічаць патрэбным. Ніякага загаду ад менш арганізаванага вышэйшага кіраўніцтва чырвонай гвардыі, які санкцыянаваў бы чырвоны тэрор, не было знойдзена.

Галоўнымі мэтамі тэрору былі знішчэнне каманднага складу праціўніка, зачыстка і ахова акупаваных тэрыторый, і застрашванне мірнага насельніцтва і варожых салдат. Акрамя таго, ваенізаваны характар звычайных войск і адсутнасць у іх баявых навыкаў падштурхнулі іх да выкарыстання палітычнага гвалту ў якасці ваеннай зброі. Большая частка пакаранняў выконвалася кавалерыйскімі падраздзяленнямі, званымі лятучымі патрулямі, што складаліся з 10-80 салдат ва ўзросце ад 15 да 20 гадоў і ўзначальваліся дасведчаным, дарослым лідарам з абсалютным аўтарытэтам. Тэрор дасягнуў некаторых сваіх мэт, але таксама даў дадатковую матывацыю змагацца супраць ворага, які лічыўся нялюдскім і жорсткім. Як чырвоная, так і белая прапаганда эфектыўна выкарыстоўвалі дзеянні апанентаў, узмацняючы спіраль помсты^[91].

Чырвоны тэрор у красавіку 1918 года: масавыя забойствы ў выбаргскай турме, дзе загінулі 30 белых зняволеных^[92].

Чырвоная гвардыя карала смерцю ўплывовых белых, у тым ліку палітыкаў, буйных землеўладальнікаў, прамыслоўцаў, паліцэйскіх, дзяржаўных служачых і настаўнікаў, а таксама белагвардзейцаў. Былі забіты дзесяць святароў Евангелічна-лютэранскай царквы і 90 памяркоўных сацыялістаў. Колькасць пакаранняў смерцю вар’іравалася на працягу вайны, дасягнуўшы піка ў лютым, калі чырвоныя замацавалі сілы. У сакавіку колькасць пакаранняў была нізкай, бо чырвоныя не змаглі захапіць новых тэрыторый па-за першапачатковымі лініямі фронту. Лічбы зноў выраслі ў красавіку, калі чырвоныя імкнуліся пакінуць Фінляндыю. Двума буйнымі цэнтрамі чырвонага тэрору былі Тойяла^[en] і Коўвала, дзе 300—350 белых былі пакараныя ў перыяд з лютага па красавік 1918 года^[93].

Белагвардзейцы каралі чырвонагвардзейцаў і партыйных кіраўнікоў, чырвоных салдат, сацыялістычных дэпутатаў фінскага парламента і мясцовых чырвоных адміністратараў, рабочых. Лічбы змяняліся па меры таго, як белыя заваёўвалі паўднёвую Фінляндыю. Шырокі белы тэрор пачаўся з асноўнага наступу ў сакавіку 1918 года і пастаянна нарастаў. Ён дасягнуў свайго піку ў канцы вайны і пайшоў на спад і спыніўся пасля таго, як варожыя войскі былі пераведзены ў лагеры для палонных. У самы разгар расстрэлаў, з канца красавіка да пачатку мая, расстрэльвалі па 200 чырвоных у дзень. Белы тэрор быў рашучым у дачыненні да расійскіх салдат, якія дапамагалі фінскім чырвоным, і некалькі мірных расійскіх асоб былі забітыя ў выбаргскай разні^[en], што адбылася пасля бітвы за Выбарг^[94].

Агулам у выніку чырвонага тэрору загінулі 1650 белых, у той час як каля 10 тысяч чырвоных загінулі ад белага тэрору, які ператварыўся ў палітычную чыстку. Ахвяры белых зафіксаваны дакладна, а колькасць чырвоных, расстраляных адразу пасля баёў, застаецца незразумелай. Разам з жорсткім турэмна-лагерным абыходжаннем у 1918 годзе, расстрэлы нанеслі фінам глыбокія душэўныя раны, незалежна ад іх палітычнай прыхільнасці. Як было задакументавана пазней, некаторыя з тых, хто здзяйсняў забойствы, таксама атрымалі псіхалагічныя траўмы^[en][95].

Канец вайны

8 красавіка 1918 года, пасля паражэння ў Тамперэ і інтэрвенцыі нямецкай арміі, Народная дэлегацыя адступіла з Хельсінкі ў Выбарг. Страта Хельсінкі падштурхнула іх у бок Петраграда 25 красавіка. Уцёкі кіраўніцтва выклікалі азлобленасць многіх чырвоных, і тысячы з іх спрабавалі бегчы ў Расію, але большасць бежанцаў трапіла ў акружэнне белых і нямецкіх войск. У раёне Лахты яны капітулявалі 1-2 мая^[96]. Доўгія караваны чырвоных, у тым ліку жанчын і дзяцей, перажывалі адчайныя хаатычныя ўцёкі з вялікімі стратамі праз напады белых. Гэтую сцэну апісвалі як «дарогу слёз» для чырвоных, але для белых доўгія варожыя караваны, якія ішлі на ўсход, былі сімвалам перамогі. Апошнія ўмацаванні чырвонай гвардыі паміж Коўвала і Котка ўпалі да 5 мая пасля бітвы пад Авенкоскі^[en]. Вайна скончылася 15 мая 1918 года, калі белыя войскі захапілі расійскі форт Іна, берагавую артылерыйскую^[en] базу на Карэльскім перашыйку. Белая Фінляндыя і генерал Манэргейм адсвяткавалі перамогу вялікім ваенным парадам у Хельсінкі 16 мая 1918 года^[96].

Чырвоная гвардыя была разгромлена. Фінскі рабочы рух прайграў грамадзянскую вайну, некалькі военачальнікаў скончылі жыццё самагубствам, а большасць чырвоных адправілі ў лагеры. Сенат Васы вярнуўся ў Хельсінкі 4 мая 1918 года, але сталіца была пад кантролем нямецкай арміі. Белая Фінляндыя стала пратэктаратам Германскай імперыі, і генерала Рудзігера фон дэр Гольца пачалі называць «сапраўдным рэгентам Фінляндыі». Ніякіх мірных перамоў паміж белымі і чырвонымі не вялося, а афіцыйная мірная дамова аб спыненні грамадзянскай вайны ў Фінляндыі так і не была падпісана^[97].

Наступствы

Страты

Страты грамадзянскай вайны ў адпаведнасці з праектам урада Фінляндыі (2004)^[98]:

• Загінулі ў баях: белая гвардыя 3414, чырвоная гвардыя 5199;
• Праплі без вестак: белых 46, чырвоных 1767;
• Пакарана: белых 1424, чырвоных 7370;
• Загінулі ў лагерах: белых 4, чырвоных 11652.

Усяго загінулі 36 640 чалавек.

Лагеры для палонных

Лагер для чырвоных вязняў у Суаменліне, Хельсінкі. Каля 12,5 тысяч чырвоных вязняў памерлі ў такіх лагерах ад недаядання і хвароб.

Белая армія і нямецкія войскі ўзялі ў палон каля 80 тысяч чырвоных, у тым ліку 5 тысяч жанчын, 1,5 тысячы дзяцей і 8 тысяч расіян. Найбуйнейшымі лагерамі для зняволеных былі Суаменліна (востраў каля Хельсінкі), Хяменліна, Лахты, Рыйхімякі, Тамісаары, Тамперэ і Выбарг. Сенат вырашыў трымаць зняволеных пад вартай, пакуль не будзе расследавана роля кожнага ў грамадзянскай вайне. Закон аб стварэнні суда па здрадзе (фінск.: valtiorikosoikeus, шведск.: domstolen för statsförbrytelser) быў прыняты 29 мая 1918 года. Судовая сістэма з 145 судоў ніжэйшай інстанцыі, узначаленая Вярхоўным судом па здрадзе (фінск.: valtiorikosylioikeus, шведск.: överdomstolen för statsförbrytelser) не адпавядала стандартам бесстароннасці^[en] праз асуджальныя настроі ў Белай Фінляндыі. Усяго было разгледжана 76 тысяч спраў і асуджана 68 тысяч чырвоных, галоўным чынам за здраду. Умоўна вызваленыя^[en] 39 тысяч, для астатніх сярэдні тэрмін пазбаўлення волі склаў ад двух да чатырох гадоў. 555 чалавек былі прыгавораны да смяротнага пакарання, з іх 113 пакараны. Суды выявілі, што некаторыя зняволеныя былі невінаватымі^[99].

У спалучэнні з сур’ёзным дэфіцытам харчавання, выкліканым грамадзянскай вайной, масавае зняволенне прывяло да высокай смяротнасці ў лагерах для палонных, а катастрофа ўскладнілася гнеўным, карным і няўважлівым стаўленнем пераможцаў. Многія зняволеныя адчувалі, што іх пакінулі ўласныя кіраўнікі, якія збеглі ў Расію. Фізічны і псіхічны стан зняволеных пагоршыўся ў маі 1918 года. Многія былі адпраўлены ў лагеры ў Тамперэ і Хельсінкі ў першай палове красавіка, калі пастаўкі ежы былі парушаны ў часе адступлення чырвоных на ўсход. Такім чынам, у чэрвені 2900 зняволеных памерлі ад голаду або памерлі ў выніку хвароб, выкліканых недаяданнем або іспанкай, 5000 памерлі ў ліпені, 2200 у жніўні і 1000 у верасні. Узровень смяротнасці быў самым высокім у лагеры Тамісаары — 34 працэнты, а ў астатніх — ад 5 да 20 працэнтаў. Усяго ў часе зняволення загінула каля 12,5 тысяч фінаў (3-4 тысячы ад іспанкі). Памерлых хавалі ў брацкіх магілах побач з лагерамі, з іх больш за 2,5 тысячы пахаваны ў вялікай брацкай магіле на могілках Калеванкангас.^[100]. Акрамя таго, 700 моцна аслабленых вязняў памерлі неўзабаве пасля вызвалення з лагераў^[101].

Большасць зняволеных былі ўмоўна вызваленыя або памілаваныя да канца 1918 года пасля змены палітычнай сітуацыі. У канцы 1918 года засталося 6100 чырвоных вязняў, а ў канцы 1919 года — 4000. У студзені 1920 года 3000 вязняў былі памілаваныя, а 40 тысячам былых чырвоных вернуты грамадзянскія правы. У 1927 годзе ўрад Сацыял-дэмакратычнай партыі на чале з Вяйнё Танерам памілаваў 50 апошніх зняволеных. Фінскі ўрад выплаціў кампенсацыю 11600 зняволеным у 1973 годзе. Траўматычны досвед турэмных лагераў павялічыў падтрымку камунізму ў Фінляндыі^[102].

Уплыў на краіну

Цела маладога хлопца на Сувантакату каля скрыжавання з Алексантэрынкату^[en] пасля бітвы за Тамперэ^[en].

Грамадзянская вайна была катастрофай для Фінляндыі: загінула каля 36 тысяч чалавек — 1,2 % насельніцтва. Вайна пакінула сіротамі каля 15 тысяч дзяцей. Большасць страт адбыліся па-за полем бітвы: у лагерах і тэрарыстычных кампаніях. Многія чырвоныя ўцяклі ў Расію ў канцы вайны і ў наступны перыяд. Страх, горыч і траўма, выкліканыя вайной, паглыбілі раскол у фінскім грамадстве, і многія ўмераныя фіны называлі сябе «грамадзянамі дзвюх дзяржаў»^[103]. На працягу вайны і пасля яе чырвоныя зняважліва называлі белых «мяснікамі» (фінск.: lahtari), а тыя ў сваю чаргу звалі сваіх апанентаў «чырвонымі рускімі» (фінск.: punikki або punaryssä) або проста «камунякамі»^[104]. Сярод чырвоных паражэнне ў вайне выклікала такую горыч, што некаторыя з тых, хто ўцёк за ўсходнюю мяжу, спрабавалі здзейсніць забойства генерала Манэргейма ў ходзе белагвардзейскага параду перамогі ў Тамперэ ў 1920 годзе, але няўдала^[105][106].

Канфлікт выклікаў раскол як унутры сацыялістычных, так і несацыялістычных груповак. Зрух улады ў правы бок прывёў да спрэчкі паміж кансерватарамі і лібераламі аб найлепшай сістэме кіравання для Фінляндыі: першыя патрабавалі манархіі і абмежаванага парламентарызму^[en], а апошнія — дэмакратычнай рэспублікі. Абодва бакі аргументавалі свае погляды палітычнымі і прававымі матывамі. Манархісты абапіраліся на манархічны шведскі закон аб форме кіравання 1772 года (пакінуты Расіяй пасля далучэння Фінляндыі ў 1809 годзе), прыніжалі дэкларацыю незалежнасці 1917 года і прапанавалі мадэрнізаваную манархічную канстытуцыю для Фінляндыі. Рэспубліканцы сцвярджалі, што закон 1772 года страціў сілу ў выніку Лютаўскай рэвалюцыі, што ўладу рускага цара пераняў фінскі парламент 15 лістапада 1917 года, і што Фінляндская Рэспубліка была абвешчана 6 снежня таго ж года. Рэспубліканцы змаглі спыніць манархісцкую прапанову ў парламенце. Раялісты ў адказ выкарысталі закон 1772 года аб выбары новага манарха краіны без звароту да парламента^[107].

Рабочы рух Фінляндыі падзяляўся на тры часткі: умераныя сацыял-дэмакраты, радыкальныя сацыялісты і камуністы (апошнія дзейнічалі на тэрыторыі Савецкай Расіі). 25 снежня 1918 года сацыял-дэмакратычная партыя правяла свой першы афіцыйны партыйны сход пасля грамадзянскай вайны, на якім абвясціла аб прыхільнасці да парламенцкіх сродкаў і адмовілася ад бальшавізму і камунізму. Лідары чырвоных, якія ўцяклі ў Расію, стварылі ў Маскве 29 жніўня 1918 года Камуністычную партыю Фінляндыі^[en] (фінск.: Suomen kommunistinen puolue, SKP). Пасля змагання за ўладу ў 1917 годзе і кровапралітнай грамадзянскай вайны былыя фенаманы і сацыял-дэмакраты, якія падтрымлівалі «ультрадэмакратычныя» сродкі, абвясцілі прыхільнасць да рэвалюцыйнага бальшавізму-камунізму і да дыктатуры пралетарыяту пад кантролем Леніна^[108]. Паміж стварэннем партыі ў 1918 годзе і яе афіцыйнай забаронай у 1930 годзе сацыял-дэмакратычная партыя выступала супраць дзейнасці камуністаў, а тыя ў сваю чаргу ўплывалі на сацыялістычныя і аграрныя парламенцкія групы^[109]. У студзені 1922 года былі арыштаваныя члены выканаўчага камітэта Сацыялістычнай рабочай партыі Фінляндыі (фінск.: SSTP), што складалася з камуністаў і іншых ультралевых сацыялістаў. У жніўні 1923 года былі арыштаваныя яшчэ некалькі сотняў прадстаўнікоў партыі, у тым ліку членаў парламента. У 1925 годзе арыштаваныя былі асуджаны за падрыхтоўку і садзейнічанне здрадзе дзяржаве^[110]. У снежні 1929 года парламент прыняў законапраекты, якія яшчэ больш пазбавілі партыю палітычных правоў, і ў лістападзе 1930 года партыя была прызнана афіцыйна незаконнай[117]. Такі статус захоўваўся да Маскоўскага перамір’я^[en] 1944 года^[111].

Парламент Фінляндыі, Хельсінкі, 1918 год. У левым куце стаяць нямецкія афіцэры. Справа — сацыял-дэмакрат Маці Паасівуоры^[en], які адзін прадстаўляе фінскіх сацыялістаў.

У маі 1918 года Юха Кусці Паасіківі сфарміраваў кансерватыўна-манархічны сенат, які прасіў нямецкія войскі застацца ў Фінляндыі. Брэст-Літоўскі дагавор 3 сакавіка 1918 года і нямецка-фінскія пагадненні ад 7 сакавіка далучылі Фінляндыю да сферы ўплыву Германскай імперыі. Генерал Манэргейм падаў у адстаўку 25 мая пасля рознагалосся з сенатам аб гегемоніі Германіі над Фінляндыяй і аб запланаваным ім нападзе на Петраград для адпору бальшавікам і захопу расійскай Карэліі. Немцы супрацьстаялі гэтым планам каб не парушаць мірныя дагаворы з Леніным. Грамадзянская вайна аслабіла фінскі парламент, які меў толькі трох сацыялістычных прадстаўнікоў^[112] .

9 кастрычніка 1918 года пад ціскам Германіі сенат і парламент абралі каралём Фінляндыі нямецкага прынца Фрыдрыха Карла^[en], мужа сястры імператара Вільгельма II. Такім чынам, нямецкаму кіраўніцтву ўдалося выкарыстаць распад Расіі для ўласнай выгады ў рэгіёне. Грамадзянская вайна і яе наступствы зменшылі незалежнасць Фінляндыі ў параўнанні са статусам, які яна мела на мяжы 1917—1918 гадоў^[113].

Эканамічны стан Фінляндыі рэзка пагоршыўся з 1918 года. Аднаўленне да даваеннага ўзроўню было дасягнута толькі ў 1925 годзе. Найбольш востры крызіс быў у харчовым забеспячэнні, якога не ставала ўжо ў 1917 годзе, хаця тады ўдалося ўнікнуць шырокамаштабнага голаду. Грамадзянская вайна выклікала моцны голад на поўдні Фінляндыі. У канцы 1918 года фінскі палітык Рудольф Холсці^[en] звярнуўся па дапамогу да Герберта Гувера, амерыканскага старшыні Камітэта дапамогі ў Бельгіі^[en]. Гувер арганізаваў дастаўку харчовых грузаў і пераканаў саюзнікаў аслабіць блакаду Балтыйскага мора, якая перашкаджала пастаўкам ежы ў Фінляндыю^[114].

Кампраміс

Адкрыццё cтатуі cвабоды^[en] ў Васе 9 ліпеня 1938 года, праз 20 гадоў пасля грамадзянскай вайны.

15 сакавіка 1917 года лёс фінаў вырашаўся за межамі Фінляндыі, у Петраградзе. 11 лістапада 1918 года ў Берліне была вызначана будучыня нацыі ў выніку капітуляцыі Германіі з мэтай заканчэння Першай сусветнай вайны. Германская імперыя развалілася ў выніку Лістападаўскай рэвалюцыі 1918—1919 гадоў, выкліканай нястачай ежы, стомленасцю ад вайны і паражэннем у баях на заходнім фронце. Генерал Рудзігер фон дэр Гольц і яго дывізія пакінулі Хельсінкі 16 снежня 1918 года, а прынц Фрыдрых Карл, які яшчэ не быў каранаваны, пакінуў сваю пасаду праз чатыры дні. Статус Фінляндыі змяніўся ад манархічнага пратэктарату Германскай імперыі да незалежнай рэспублікі. Новая сістэма кіравання была зацверджана Канстытуцыйным актам (фінск.: Suomen hallitusmuoto, шведск.: regeringsform för Finland) 17 ліпеня 1919 года^[115].

Першыя мясцовыя выбары на аснове ўсеагульнага выбарчага права ў Фінляндыі прайшлі 17-28 снежня 1918 года, а першыя свабодныя парламенцкія выбары адбыліся пасля грамадзянскай вайны 3 сакавіка 1919 года. ЗША і Вялікабрытанія прызналі суверэнітэт Фінляндыі 6-7 мая 1919 года. Заходнія дзяржавы патрабавалі стварэння ў пасляваеннай Еўропе дэмакратычных рэспублік, каб адцягнуць масы ад шырокіх рэвалюцыйных рухаў. Фінска-расійскі Тартускі дагавор^?! быў падпісаны 14 кастрычніка 1920 года з мэтай стабілізацыі палітычных адносін паміж Фінляндыяй і Расіяй і ўрэгулявання памежнага пытання^[116].

У красавіку 1918 года вядучы фінскі сацыял-ліберал і будучы першы прэзідэнт Фінляндыі Каарла Юха Стольберг пісаў: «Неабходна тэрмінова вярнуць жыццё і развіццё ў гэтай краіне на той шлях, на які мы ўжо выйшлі ў 1906 годзе і да якога мітусня вайны нас адвярнула». Умераны сацыял-дэмакрат Вяйнё Воянмаа^[en] ў 1919 годзе наракаў: «Тыя, хто ўсё яшчэ верыць у будучыню гэтай нацыі, павінны мець выключна моцную веру. Гэтая маладая незалежная краіна страціла амаль усё праз вайну». Воянмаа быў важным кампаньёнам лідара рэфармаванай Сацыял-дэмакратычнай партыі Вяйнё Танера^[117].

Сантэры Алкіа^[en] падтрымліваў умераную палітыку. Яго калега па партыі Кюёсці Каліа ў сваім звароце 5 мая 1918 года заклікаў: «Мы павінны аднавіць фінскую нацыю, якая не будзе падзеленай на чырвоных і белых. Мы павінны стварыць дэмакратычную фінскую рэспубліку, дзе ўсе фіны змогуць адчуць, што мы сапраўдныя грамадзяне і прадстаўнікі гэтай супольнасці». У рэшце, многія з памяркоўных фінскіх кансерватараў падзялялі думку сябра Нацыянальнай кааліцыі Фінляндыі Лаўры Інгмана, які пісаў у пачатку 1918 года: «Палітычны паварот у правы бок нам цяпер не дапаможа, замест гэтага ён умацуе падтрымку сацыялізму ў гэтай краіне.»^[118]

Быў створаны фінскі кампраміс, які ў канчатковым выніку прывёў да стабільнай і шырокай парламенцкай дэмакратыі. Кампраміс грунтаваўся як на паражэнні чырвоных у грамадзянскай вайне, так і на тым, што большасць палітычных мэт белых не былі дасягнуты. Пасля таго, як замежныя сілы пакінулі Фінляндыю, ваяўнічыя групоўкі чырвоных і белых страцілі падтрымку, у той час як культурная і нацыянальная цэласнасць, што існавала да 1918 года, і спадчына фенаманіі вылучыліся сярод фінаў^[119].

Слабасць як Германіі, так і Расіі пасля Першай сусветнай вайны ўзмацніла Фінляндыю і зрабіла магчымым мірнае ўнутранае фінскае сацыяльнае і палітычнае ўрэгуляванне. Працэс прымірэння прывёў да павольнага і пакутлівага, але ўстойлівага нацыянальнага аб’яднання. У рэшце, вакуум улады і міжуладдзе 1917—1919 гадоў саступілі месца фінскаму кампрамісу. З 1919 года па сённяшні дзень дэмакратыя і суверэнітэт фінаў супрацьстаялі выклікам правага і левага палітычнага радыкалізму, поўнамаштабнага савецкага ўварвання ў 1939 годзе, крызісу Другой сусветнай вайны і ціску з боку Савецкага Саюза ў часе Халоднай вайны^[120].

У культуры

Літаратура

Хаця грамадзянская вайна заставалася адной з самых значных і супярэчлівых тэм у Фінляндыі на працягу стагоддзя^[121][122], усё яшчэ паміж 1918 і 1950-мі гадамі папулярная літаратура і паэзія прадстаўлялі вайну 1918 года з пункту гледжання белых пераможцаў, з такімі творамі, як напрыклад «Псалом гармат» (фінск.: Tykkien virsi) Арві Ярвентауса^[fi], напісаны у 1918 годзе. У паэзіі Бертэль Грыпенберг^[en], які пайшоў добраахвотнікам у белую армію, адзначыў яе справу ў «Вялікай эпосе» (шведск.: Den stora tiden) 1928 года, а Коскеніемі^[en] ў «Маладым Ансі» (фінск.: Nuori Anssi) 1918 года. Ваенныя гісторыі чырвоных замоўчваліся^[123].

Першыя нейтральна-крытычныя кнігі былі напісаны неўзабаве пасля вайны, у прыватнасці «Праведная галеча» (фінск.: Hurskas kurjuus), напісаная лаўрэатам Нобелеўскай прэміі Франсам Эмілем Сіланпя ў 1919 годзе, «Мёртвыя яблыні» (фінск.: Kuolleet omenapuut) Ёэля Лехтанена^[en] 1918 года і «Вяртанне дадому» (швед. Hemkomsten) Рунара Шыльдта^[en] 1919 года. З іх узялі прыклад Ярл Хемер^[en] у 1931 годзе з кнігай «Чалавек і яго сумленне» (шведск.: En man och hans samvete) і Ойва Палахайма^[en] ў 1942 годзе з кнігай «Неспакойнае дзяцінства» (фінск.: Levoton lapsuus). У кнізе Лаўры Вііта^[en] «Разбураная зямля» (фінск.: Moreeni) 1950 года адлюстраваны жыццё і вопыт рабочай сям’і ў Тамперэ ў 1918 годзе, у тым ліку пункт гледжання старонніх на грамадзянскую вайну^[124].

Паміж 1959 і 1962 гадамі Вяйнё Ліна апісаў у сваёй трылогіі «Пад Паўночнай зоркай» (фінск.: Täällä Pohjantähden alla) грамадзянскую і Другую сусветную вайну з пункту гледжання простых людзей. Другая частка працы змяшчала больш шырокі погляд на гэтыя падзеі і ўключала апавяданні пра чырвоных у вайне 1918 года. У той жа час новы погляд на вайну адкрылі кнігі Паава Хаавіка «Прыватныя справы» (фінск.: Yksityisiä asioita), Вейё Мэры^[en] «Падзеі 1918 года» (фінск.: Vuoden 1918 tapahtumat) і Паава Рынтала^[en] «Мая бабуля і Манэргейм» (фінск.: Mummoni ja Mannerheim), усе апублікаваныя ў 1960 годзе. Сярод паэтаў Вільё Каджава, які перажыў бітву пры Тамперэ ва ўзросце дзевяці гадоў, прадставіў пацыфісцкі погляд на грамадзянскую вайну ў сваіх «Вершах з Тамперэ» (фінск.: Tampereen runot) у 1966 годзе. Тая ж бітва апісваецца ў рамане Анці Туўры^[en] «Трупаносец» (фінск.: Kylmien kyytimies) 2007 года. Шматслойны «Мальмі 1917» 2013 года ад Ені Лінтуры^[fi] апісвае супярэчлівыя эмоцыі і адносіны ў вёсцы, якая рухалася да грамадзянскай вайны^[125].

Трылогія Вяйнё Ліна пераламіла агульную плынь, і пасля яе было напісана некалькі кніг у асноўным з пункту гледжання чырвоных: трылогія «Тамперэ» Эркі Лепакорпі^[fi] ў 1977 годзе, «Юха 18» (фінск.: Juho 18) Юхані Сыр’я^[fi] ў 1998 годзе, «Каманда» (фінск.: Käsky) Леены Ландэр^[en] у 2003 годзе і «Сандра» (фінск.: Sandra) Хайдзі Кёнгас^[fi] у 2017 годзе. Эпічны раман Чэля Вэсцё^[en] «Куды мы аднойчы пайшлі» (шведск.: Där vi en gång gått), апублікаваны ў 2006 годзе, прысвечаны перыяду 1915—1930 гадоў як з перспектывы белых, так і чырвоных. Кніга Вэсцё «Міраж 38» (шведск.: Hägring 38) 2013 года апісвае пасляваенныя траўмы вайны 1918 года і фінскі менталітэт 1930-х гадоў. Многія з гісторый былі выкарыстаны ў кінематографе і тэатры^[126].

Кінематограф

Грамадзянская вайна і літаратура пра яе натхнілі многіх фінскіх кінематаграфістаў зрабіць тэмай для экранізацыі. Ужо ў 1957, на 7-м Берлінскім міжнародным кінафестывалі^[en] быў паказаны фільм рэжысёра Тойва Сяркя «1918^[en]» паводле п’есы і рамана Ярла Хемера «Чалавек і яго сумленне»^[127]. Апошнія фільмы пра грамадзянскую вайну ўключаюць фільм 2007 года «Мяжа 1918^[en]» рэжысёра Лаўры Цёрхёнена^[128] і фільм 2008 года «Слёзы красавіка^[en]» рэжысёра Аку Лоўхіміеса^[en] па матывах рамана Леены Лэндэр «Каманда»^[129]. Аднак, бадай, самым вядомым фільмам пра грамадзянскую вайну ў Фінляндыі стаў фільм 1968 года «Тут, пад Паўночнай зоркай^[en]», зняты рэжысёрам Эдвінам Лайне^[en] па матывах першых дзвюх кніг трылогіі Вяйнё Ліны «Пад Паўночнай зоркай»^[130].

У 2012 годзе быў зняты драматызаваны дакументальны фільм «Жывы ці мёртвы 1918» (фінск.: Taistelu Näsilinnasta 1918), які расказвае пра бітву за Тамперэ^[131]. Іншыя вартыя ўвагі дакументальныя фільмы пра грамадзянскую вайну ў Фінляндыі: «Забойствы Мамілы^[fi]» 1973 года, «Давер^[en]» 1976 года і «Вяршыня полымя^[en]» 1980 года^[132].

Крыніцы

1. У тым ліку канспіратыўнае супрацоўніцтва паміж Германіяй і расійскімі бальшавікамі 1914–1918 гадах (Pipes 1996, pp. 113–149, Lackman 2009, pp. 48–57, McMeekin 2017, pp. 125–136)
2. Arimo 1991, pp. 19–24, Manninen 1993a, pp. 24–93, Manninen 1993b, pp. 96–177, Upton 1981, pp. 107, 267–273, 377–391, Hoppu 2017, pp. 269–274
3. Ylikangas 1993a, pp. 55–63
4. Muilu 2010, pp. 87–90
5. Paavolainen 1966, Paavolainen 1967, Paavolainen 1971, Upton 1981, pp. 191–200, 453–460, Eerola & Eerola 1998, National Archive of Finland 2004 Архівавана 10 сакавіка 2015 года., Roselius 2004, pp. 165–176, Westerlund & Kalleinen 2004, pp. 267–271, Westerlund 2004a, pp. 53–72, Tikka 2014, pp. 90–118
6. Upton 1980, pp. 13–15, 30–32, Alapuro 1988, pp. 110–114, 150–196, Haapala 1995, pp. 49–73, Lackman 2000, Jutikkala & Pirinen 2003, p. 397, Jussila 2007, pp. 81–148, 264–282, Meinander 2010, pp. 108–165, Haapala 2014, pp. 21–50
7. Klinge 1997, pp. 483–524, Jussila, Hentilä & Nevakivi 1999, Lackman 2000, pp. 13–85, Jutikkala & Pirinen 2003, pp. 397, Jussila 2007, pp. 81–150, 264–282, Soikkanen 2008, pp. 45–94, Lackman 2009, pp. 48–57, Ahlbäck 2014, pp. 254–293, Haapala 2014, pp. 21–50, Lackman 2014, pp. 216–250
8. Alapuro 1988, pp. 29–35, 40–51, Haapala 1995, pp. 49–69, 90–97, Kalela 2008a, pp. 15–30, Kalela 2008b, pp. 31–44, Engman 2009, pp. 9–43, Haapala 2014, pp. 21–50
9. Alapuro 1988, pp. 19–39, 85–100, Haapala 1995, pp. 40–46, Kalela 2008a, pp. 15–30, Kalela 2008b, pp. 31–44, Haapala 2014, pp. 21–50
10. Apunen 1987, pp. 73–133, Haapala 1995, pp. 49–69, 245–250, Klinge 1997, pp. 250–288, 416–449, Kalela 2008a, pp. 15–30, Kalela 2008b, pp. 31–44, Haapala 2014, pp. 21–50
11. Upton 1980b, pp. 3–25, Apunen 1987, pp. 242–250, Alapuro 1988, pp. 85–127, 150–151, Haapala 1992, pp. 227–249, Haapala 1995, pp. 218–225, Klinge 1997, pp. 289–309, 416–449, Vares 1998, pp. 38–55, Olkkonen 2003, pp. 517–521, Kalela 2008a, pp. 15–30, Kalela 2008b, pp. 31–44, Tikka 2009, pp. 12–75, Haapala & Tikka 2013, pp. 72–84, Haapala 2014, pp. 21–50.
12. Haapala 1992, pp. 227–249, Haapala 1995, pp. 218–225, Kalela 2008a, pp. 15–30, Kalela 2008b, pp. 31–44, Haapala 2014, pp. 21–50
13. Haapala 1995, pp. 62–69, 90–97, Klinge 1997, pp. 250–288, 428–439, Nygård 2003, pp. 553–565, Kalela 2008a, pp. 15–30, Payne 2011, pp. 25–32, Haapala 2014, pp. 21–50
14. Apunen 1987, pp. 242–250, Alapuro 1988, pp. 85–100, 101–127, 150–151, Alapuro 1992, pp. 251–267, Haapala 1995, pp. 230–232, Klinge 1997, pp. 450–482, Vares 1998, pp. 62–78, Jutikkala & Pirinen 2003, pp. 372–373, 377, Jussila 2007, pp. 244–263, Haapala 2014, pp. 21–50
15. Apunen 1987, pp. 242–250, Alapuro 1988, pp. 85–100, 101–127, 150–151, Alapuro 1992, pp. 251–267, Haapala 1995, pp. 230–232, Vares 1998, pp. 62–78, Jussila 2007, pp. 244–263, Kalela 2008b, pp. 31–44, Haapala 2014, pp. 21–50
16. Upton 1980, pp. 62–144, Haapala 1995, pp. 11–13, 152–156, Klinge 1997, pp. 483–524, Meinander 2012, pp. 7–47, Haapala 2014, pp. 21–50
17. Upton 1980, pp. 62–144, Haapala 1995, pp. 11–13, 152–156, Pipes 1996, pp. 113–149, Klinge 1997, pp. 483–524, Lackman 2000, pp. 54–64, Lackman 2009, pp. 48–57, Meinander 2012, pp. 7–47, Haapala 2014, pp. 21–50, Hentilä & Hentilä 2016, pp. 15–40
18. Upton 1980, pp. 51–54, Ylikangas 1986, pp. 163–164, Pipes 1996, pp. 75–97, Jussila 2007, pp. 230–243
19. Alapuro 1988, pp. 85–132, Haapala 1995, pp. 56–59, 142–147, Nygård 2003, pp. 553–565
20. Upton 1980, pp. 109, 195–263, Alapuro 1988, pp. 143–149, Haapala 1995, pp. 11–14, Haapala 2008, pp. 255–261, Haapala & Tikka 2013, pp. 72–84, Haapala 2014, pp. 21–50
21. Haapala 1995, pp. 221, 232–235, Kirby 2006, p. 150, Haapala 2008, pp. 255–261, Haapala 2014, pp. 21–50
22. Upton 1980, pp. 95–98, 109–114, Haapala 1995, pp. 155–159, 197, 203–225, Haapala 2014, pp. 21–50
23. Upton 1980, pp. 95–98, 109–114, Ylikangas 1986, pp. 163–172, Alapuro 1988, pp. 163–164, 192, Haapala 1995, pp. 155–159, 203–225, Haapala 2014, pp. 21–50, Häggman 2017, pp. 157–217, Keskisarja 2017, pp. 13–74, Voutilainen 2017, pp. 25–44
24. Upton 1980, pp. 163–194, Alapuro 1988, pp. 158–162, 195–196, Keränen et al. 1992, pp. 35, 37, 39, 40, 50, 52, Haapala 1995, pp. 229–245, Klinge 1997, pp. 487–524, Kalela 2008b, pp. 31–44, Kalela 2008c, pp. 95–109, Haapala 2014, pp. 21–50, Siltala 2014, pp. 51–89
25. Keränen et al. 1992, p. 50, Haapala 1995, pp. 229–245, Klinge 1997, pp. 502–524, Kalela 2008b, pp. 31–44, Kalela 2008c, pp. 95–109, Haapala 2014, pp. 21–50, Jyränki 2014, pp. 18–38
26. Trotsky 1934, p. 785
27. Upton 1980, pp. 163–194, Alapuro 1988, pp. 158–162, 195–196, Alapuro 1992, pp. 251–267, Keränen et al. 1992, pp. 35, 37, 39, 40, 50, 52, Haapala 1995, pp. 229–245, Klinge 1997, pp. 502–524, Haapala 2008, pp. 255–261, Kalela 2008c, pp. 95–109, Siltala 2014, pp. 51–89, Haapala 2014, pp. 21–50
28. Upton 1980, pp. 163–194, Kettunen 1986, pp. 9–89, Alapuro 1988, pp. 158–162, 195–196, Alapuro 1992, pp. 251–267, Keränen et al. 1992, pp. 35, 37, 39, 40, 50, 52, Haapala 1995, pp. 229–245, Klinge 1997, pp. 502–524, Haapala 2008, pp. 255–261, Kalela 2008b, pp. 31–44, Kalela 2008c, pp. 95–109, Siltala 2014, pp. 51–89
29. Upton 1980, pp. 195–230, Ylikangas 1986, pp. 166–167, Alapuro 1988, pp. 151–167, Manninen 1993c, Manninen* 1993a, pp. 324–343, Haapala 1995, pp. 123–127, 237–243, Hoppu 2009b, pp. 112–143, Haapala & Tikka 2013, pp. 72–84, Haapala 2014, pp. 21–50
30. Keränen et al. 1992, p. 36, Pipes 1996, pp. 113–149, Lackman 2000, pp. 86–95, Lackman 2009, pp. 48–57, McMeekin 2017, pp. 125–136
31. Upton 1980, pp. 195–263, Keränen et al. 1992, pp. 52, 59
32. Upton 1980, pp. 264–342, Keränen et al. 1992, pp. 67, 70, Jyränki 2014, pp. 18–38
33. Upton 1980, pp. 264–342, Keränen et al. 1992, p. 70, Jyränki 2014, pp. 18–38
34. Upton 1980, pp. 195–263, Keränen et al. 1992, pp. 59, 63, 66, 68, 98, Manninen 1993b, pp. 96–177, Manninen* 1993b, pp. 393–395
35. Upton 1980, pp. 256–342, Ketola 1987, pp. 368–384, Keränen et al. 1992, p. 66, Jyränki 2014, pp. 18–38
36. Upton 1980, pp. 264–342, Ketola 1987, pp. 368–384, Keränen et al. 1992, pp. 64, Haapala 1995, pp. 152–156, Siltala 2014, pp. 51–89
37. Upton 1980, pp. 264–342, Ketola 1987, pp. 368–384, Rinta-Tassi 1989, pp. 83–161, Keränen et al. 1992, p. 70, Siltala 2014, pp. 51–89
38. Manninen* 1993a, pp. 324–343, Manninen* 1993b, pp. 393–395, Jussila 2007, pp. 282–291
39. Upton 1980, pp. 317–342, Lappalainen 1981a, pp. 15–65, Alapuro 1988, pp. 151–171
40. Keränen et al. 1992, pp. 67, 70, Haapala 1995, pp. 235–237
41. Alapuro 1988, pp. 89–100, Haapala 1995, pp. 49–73, 156–159, 243–245, Klinge 1997, pp. 483–524, Jussila 2007, pp. 9–10, 181–182, 203–204, 264–276, Kalela 2008a, pp. 15–30, Kuisma 2010, pp. 13–81, Meinander 2010, pp. 108–173, Ahlbäck 2014, pp. 254–293, Haapala 2014, pp. 21–50, Lackman 2014, pp. 216–250, Siltala 2014, pp. 51–89, Hentilä & Hentilä 2016, pp. 15–40, Keskisarja 2017, pp. 13–74
42. Upton 1980, pp. 343–382, Keränen et al. 1992, pp. 73, 78, Manninen 1993c, Jutikkala 1995, pp. 11–20, Haapala 2014, pp. 21–50, Jyränki 2014, pp. 18–38
43. Upton 1980, pp. 343–382, Keränen et al. 1992, pp. 79, 81, Keskisarja 2017, pp. 13–74
44. Upton 1980, pp. 343–382, Keränen et al. 1992, pp. 80, 81, Pietiäinen 1992, pp. 252–403
45. Upton 1980, pp. 390–515, Lappalainen 1981a, pp. 15–65, 177–182, Manninen* 1993c, pp. 398–432, Hoppu 2009a, pp. 92–111, Siltala 2014, pp. 51–89, Tikka 2014, pp. 90–118
46. Upton 1980, pp. 390–515, Keränen et al. 1992, pp. 80–89, Manninen 1993b, pp. 96–177, Manninen* 1993c, pp. 398–432, Westerlund 2004b, pp. 175–188, Tikka 2014, pp. 90–118
47. Upton 1980, pp. 390–515, Lappalainen 1981a, pp. 15–65, 177–182, Klemettilä 1989, pp. 163–203, Keränen et al. 1992, pp. 80–89, Manninen 1993b, pp. 96–177, Manninen* 1993c, pp. 398–432, Tikka 2014, pp. 90–118
48. Keränen et al. 1992, pp. 91–101
49. Rinta-Tassi 1986, pp. 417–429, Keränen et al. 1992, pp. 88, 102, Piilonen 1993, pp. 486–627, Jussila, Hentilä & Nevakivi 1999, pp. 108, Suodenjoki 2009a, pp. 246–269, Payne 2011, pp. 25–32, Siltala 2014, pp. 51–89
50. Upton 1981, pp. 262–265, Pietiäinen 1992, pp. 252–403, Manninen 1995, pp. 21–32
51. Upton 1981, pp. 255–278, Klemettilä 1989, pp. 163–203, Keränen et al. 1992, pp. 94, 106, Pietiäinen 1992, pp. 252–403, Manninen 1993c, Manninen 1995, pp. 21–32, Jussila 2007, pp. 276–282
52. Upton 1981, pp. 62–68, Vares 1998, pp. 38–46, 56–115, Vares 2009, pp. 376–394, Haapala 2014, pp. 21–50
53. Keränen et al. 1992, pp. 102, 142, Manninen 1995, pp. 21–32, Klinge 1997, pp. 516–524, Lackman 2000, Westerlund 2004b, pp. 175–188, Meinander 2012, pp. 7–47, Roselius 2014, pp. 119–155
54. Bremer 1934, pp. 203.
55. Bremer 1934, pp. 225.
56. Bremer 1934, pp. 204.
57. The history of the Finnish Air Force (нявызн.). Ilmavoimat. Праверана 4 March 2023.
58. Jokinen, Pertti (1979). "The Finnish Air Force". Aerospace Historian. 26 (4): 222. ISSN 0001-9364. JSTOR 44523325. Праверана 4 March 2023.
59. Lappalainen 1981a, pp. 154–176, Haapala 1993, Manninen 1993b, pp. 96–177, Manninen 1995, pp. 21–32, Vares 1998, pp. 85–106, Lintunen 2014, pp. 201–229, Tikka 2014, pp. 90–118, Hoppu 2017, pp. 269–274
60. Tikka 2006, pp. 25–30, 141–152
61. Lappalainen 1981a, p. 182
62. Lappalainen 1981a, pp. 177–205, Ylikangas 1993a, pp. 15–21, Manninen 1995, pp. 21–32, Tikka 2014, pp. 90–118
63. Lappalainen 1981a, pp. 177–205, Upton 1981, pp. 227–255, Tikka 2014, pp. 90–118
64. Upton 1981, pp. 227–255, Lappalainen 1981a, pp. 130–135 Lappalainen 1981b, pp. 233–236, Arimo 1991, pp. 70–81, Hoppu 2017, pp. 181–202
65. Upton 1980b, pp. 415–422, Lappalainen 1981a, pp. 154–176, Upton 1981, pp. 265–278, Keränen et al. 1992, p. 89, Manninen 1995, pp. 21–32, Westerlund 2004b, pp. 175–188, Jussila 2007, pp. 276–291, Hoppu 2009b, pp. 112–143,Tikka 2014, pp. 90–118
66. Lappalainen 1981a, pp. 154–176, Upton 1981, pp. 265–278, Keränen et al. 1992, p. 89, Manninen 1995, pp. 21–32, Westerlund 2004b, pp. 175–188, Hoppu 2008a, pp. 188–199, Hoppu 2009b, pp. 112–143, Muilu 2010, pp. 9–86, Tikka 2014, pp. 90–118
67. Upton 1981, pp. 259–262, Manninen 1993c, Aunesluoma & Häikiö 1995, p. 98, Manninen 1995, pp. 21–32, Tikka 2014, pp. 90–118
68. Upton 1981, pp. 62–144, Roselius 2006, pp. 151–160, Lackman 2009, pp. 48–57, Tikka 2014, pp. 90–118
69. Upton 1980, pp. 9–50, Alapuro 1988, pp. 40–51, 74–77, Haapala 1993, Ylikangas 1993b, Haapala 1995, pp. 90–92, Jussila 2007, pp. 264–291, Lackman 2009, pp. 48–57
70. Upton 1980, pp. 9–50, Alapuro 1988, pp. 40–51, 74–77, Haapala 1993, Ylikangas 1993b, Haapala 1995, pp. 90–92
71. Klinge 1997, pp. 483–524, Lindqvist 2003, pp. 705–719, Lackman 2014, pp. 216–250
72. Pesonen 2021
73. Upton 1981, pp. 990–120, Keränen et al. 1992, pp. 79, 97, Klinge 1997, pp. 483–524, Lindqvist 2003, pp. 705–719, Hoppu 2009b, p. 130, Lackman 2014, pp. 216–250
74. Arimo 1991, pp. 8–18, 87–92, Keränen et al. 1992, p. 108, Jussila, Hentilä & Nevakivi 1999, p. 117, Meinander 2012, pp. 7–47, Hentilä & Hentilä 2016, pp. 41–70
75. Upton 1981, pp. 62–144, Keränen et al. 1992, p. 108, Lackman 2009, pp. 48–57, Roselius 2014, pp. 119–155, Hentilä & Hentilä 2016, pp. 41–70
76. Upton 1981, pp. 369–424, Arimo 1991, pp. 41–44, Keränen et al. 1992, p. 97, Ahto 1993, pp. 180–445, Jussila, Hentilä & Nevakivi 1999, p. 117, Lackman 2009, pp. 48–57, Hentilä & Hentilä 2016, pp. 117–196
77. Ahto 1993, pp. 180–445
78. Ahto 1993, pp. 180–445, Ylikangas 1993a, pp. 103–295, 429–443, Aunesluoma & Häikiö 1995, pp. 92–97
79. YLE: Suomalaiset kuvaavat sotien jälkiä kaupungeissa — katso kuvat ja tarinat tutuilta kulmilta (in Finnish)
80. Lappalainen 1981b, pp. 144–148, 156–170, Ahto 1993, pp. 180–445, Ylikangas 1993a, pp. 103–295, 429–443, Aunesluoma & Häikiö 1995, pp. 92–97, Hoppu 2008b, pp. 96–161, Tikka 2014, pp. 90–118
81. Upton 1981, pp. 317–368, Ahto 1993, pp. 180–445, Ylikangas 1993a, pp. 103–295, 429–443, Aunesluoma & Häikiö 1995, pp. 92–97, Hoppu 2008b, pp. 96–161, Tikka 2014, pp. 90–118
82. Lappalainen 1981b, pp. 174–184, Arimo 1991, pp. 44–61, Pietiäinen 1992, pp. 252–403, Ahto 1993, pp. 384–399, Meinander 2012, pp. 7–47, Hoppu 2013, pp. 124–392
83. Lappalainen 1981b, pp. 174–184, Arimo 1991, pp. 44–61, Ahto 1993, pp. 384–399, Aunesluoma & Häikiö 1995, pp. 100–102, Hoppu 2013, pp. 124–392
84. Lappalainen 1981b, pp. 174–184, Arimo 1991, pp. 44–61,Ahto 1993, pp. 384–399, Aunesluoma & Häikiö 1995, pp. 100–102, Kolbe & Nyström 2008, pp. 76–94, Hoppu 2013, pp. 124–392
85. Kronlund 1986
86. Korjus 2014
87. Lappalainen 1981b, pp. 194–201, Arimo 1991, pp. 61–70, Ahto 1993, pp. 399–410, Aunesluoma & Häikiö 1995, pp. 104–105, Roselius 2004, pp. 165–176, Roselius 2006, pp. 89–91
88. Upton 1980b, pp. 486–512, Lappalainen 1981b, pp. 201–226, Upton 1981, pp. 391–400, 424–442, Ahto 1993, pp. 411–437, Aunesluoma & Häikiö 1995, p. 112, Roselius 2006, pp. 139–147, Hoppu 2009c, pp. 199–223, Keskisarja 2013, pp. 232–309, Tikka 2014, pp. 90–118
89. Vironen, Petri (21 February 2018). "Varkaudessa sisällissota johti 21.2.1918 järkyttäviin teloituksiin – Yli 200 miestä ammuttiin taisteluiden tauottua". Yle Uutiset(фін.). Yle. Праверана 5 March 2023.
90. Upton 1980, pp. 219–243, Keränen et al. 1992, p. 52, Uola 1998, pp. 11–30, Haapala & Tikka 2013, pp. 72–84, Tikka 2014, pp. 90–118
91. Tikka 2006, pp. 19–38, 69–138, 141–158, Haapala & Tikka 2013, pp. 72–84, Tikka 2014, pp. 90–118
92. Keskisarja 2013, pp. 290–301
93. Paavolainen 1966, pp. 183–208, Keränen et al. 1992, p. 105, Eerola & Eerola 1998, pp. 59, 91, Westerlund 2004a, p. 15, Tikka 2006, pp. 25–32, 69–100, 141–146, 157–158, Huhta 2009, pp. 7–14, Tikka 2014, pp. 90–118
94. Paavolainen 1967, Keränen et al. 1992, pp. 121, 138, Eerola & Eerola 1998, pp. 59, 91, Westerlund 2004a, p. 15, Tikka 2006, pp. 25–32, 69–81, 103–138, 141–146, 157–158, Haapala & Tikka 2013, pp. 72–84, Keskisarja 2013, pp. 312–386, Lintunen 2014, pp. 201–229, Tikka 2014, pp. 90–118, Hoppu 2017, pp. 269–274
95. Paavolainen 1966, pp. 183–208, Paavolainen 1967, Keränen et al. 1992, pp. 121, 138, Eerola & Eerola 1998, pp. 59, 91, Westerlund 2004a, p. 15, Tikka 2006, pp. 19–30, Jyränki 2014, pp. 150–188, Pekkalainen 2014, pp. 49–68, Tikka 2014, pp. 90–118, Kekkonen 2016, pp. 106–166, 287–356
96. Keränen et al. 1992, pp. 123–137
97. Keränen et al. 1992, pp. 123–137, Jussila 2007, pp. 190–191, Kolbe & Nyström 2008, pp. 144–155, Hentilä & Hentilä 2016, pp. 11–14, 197–203
98. "Vuoden 1918 sodan sotasurmat kuolintavan ja osapuolen mukaan. Valtioneuvoston kanslia, Suomi Finland (Finnish Government war casualties project)", Suomen sotasurmat 1914-1922, Архівавана з арыгінала 10 March 2015, Праверана 22 March 2021
99. Paavolainen 1971, Keränen et al. 1992, pp. 140, 142, Jussila, Hentilä & Nevakivi 1999, pp. 112, Tikka 2006, pp. 161–178, Suodenjoki 2009b, pp. 335–355, Haapala & Tikka 2013, pp. 72–84, Jyränki 2014, pp. 177–188, Pekkalainen 2014, pp. 84–244, Tikka 2014, pp. 90–118
100. YLE: 2 500 tuntematonta suomalaista vainajaa on levännyt joukkohaudassa yli sata vuotta — tämä heistä tiedetään nyt (па-фінску)
101. Paavolainen 1971, Eerola & Eerola 1998, pp. 114, 121, 123, Westerlund 2004a, pp. 115–150, Suodenjoki 2009b, pp. 335–355, Tikka 2014, pp. 90–118
102. Upton 1973, pp. 105–142, Upton 1981, pp. 447–481, Jussila, Hentilä & Nevakivi 1999, p. 112, Suodenjoki 2009b, pp. 335–355, Saarela 2014, pp. 331–363
103. Upton 1981, pp. 447–481, Haapala 1995, pp. 9–13, 212–217, Peltonen 2003, pp. 9–24, 214–220, 307–325, National Archive of Finland 2004 Архівавана 10 сакавіка 2015 года.,Tikka 2006, pp. 32–38, 209–223, Haapala & Tikka 2013, pp. 72–84, Tikka 2014, pp. 90–118
104. Oula Seitsonen, Paul R. Mullins & Timo Ylimaunu: Public memory, National Heritage, and memorialization of the 1918 Finnish Civil War. World Archaeology, Routledge Taylor & Francis Group.
105. Mikko Porvali : Murhayritys joka jäi tekemättä Архівавана 30 кастрычніка 2023. (in Finnish)
106. Mannerheimin murhayrityksen jälkinäytös käytiin Vallilassa (in Finnish)
107. Vares 1998, pp. 38–115, 199–261, Vares 2009, pp. 376–394
108. Upton 1973, pp. 105–142, Upton 1981, pp. 447–481, Keränen et al. 1992, pp. 136, 149, 152, 159, Saarela 2014, pp. 331–363
109. Hodgson 1970, pp. 74
110. Hodgson 1970, pp. 72–73
111. Hodgson 1970, pp. 79
112. Rautkallio 1977, pp. 377–390, Upton 1981, pp. 460–481, Arimo 1991, pp. 8–18, 87–92, Keränen et al. 1992, pp. 136, Vares 1998, pp. 122–129, Jussila, Hentilä & Nevakivi 1999, pp. 121, Jussila 2007, pp. 190–191, Kolbe & Nyström 2008, pp. 144–147, Roselius 2014, pp. 119–155, Hentilä & Hentilä 2016, pp. 210–215, 300–310
113. Rautkallio 1977, pp. 377–390, Arimo 1991, pp. 8–18, 87–92, Keränen et al. 1992, pp. 152, Vares 1998, pp. 199–261, Jussila 2007, pp. 190–191, 276–291, Hentilä & Hentilä 2016, pp. 197–203, 287–300
114. Keränen et al. 1992, p. 157, Pietiäinen 1992, pp. 252–403, Haapala 1995, pp. 9–13, 212–217, Saarikoski 2008, pp. 115–131, Siltala 2014, pp. 51–89
115. Upton 1981, pp. 447–481, Keränen et al. 1992, pp. 67, 73, 154, 171, Jyränki 2014, pp. 18–38, Hentilä & Hentilä 2016, pp. 11–14, 323–344
116. Keränen et al. 1992, pp. 154, 171, Haapala 1995, pp. 243–256, Kalela 2008c, pp. 95–109, Kuisma 2010, pp. 231–250
117. Haapala 1995, pp. 223–225, 243, 249
118. Hokkanen 1986, Rinta-Tassi 1986, pp. 121–141, Haapala 1995, pp. 223–225, 243, 249, Vares 1998, pp. 58, 96–99, Korppi-Tommola 2016, pp. 99–102
119. Upton 1981, pp. 480–481, Piilonen 1992, pp. 228–249, Haapala 1995, pp. 97–99, 243–256, Haapala 2008, pp. 255–261,Haapala 2009a, pp. 395–404, Haapala 2009b, pp. 17–23, Vares 2009, pp. 376–394, Meinander 2010, pp. 174–182, Haapala 2014, pp. 21–50
120. Piilonen 1992, pp. 228–249, Haapala 1995, pp. 97–99, 243–256, Haapala 2008, pp. 255–261, Saarikoski 2008, pp. 115–131, Haapala 2009a, pp. 395–404, Haapala 2009b, pp. 17–23, Vares 2009, pp. 376–394, Haapala 2014, pp. 21–50
121. Pääkirjoitus: Kansalaissota on arka muistettava (in Finnish)
122. Punaisten ja valkoisten perintöä vaalitaan yhä — Suomalaiset lähettivät yli 400 muistoa vuoden 1918 sisällissodasta (in Finnish)
123. Varpio 2009, pp. 441–463, Tepora 2014, pp. 390–400
124. von Bagh 2007, pp. 15–55, Varpio 2009, pp. 441–463, Tepora 2014, pp. 390–400, Häggman 2017, pp. 157–217
125. von Bagh 2007, pp. 15–55, Varpio 2009, pp. 441–463, Tepora 2014, pp. 390–400, Helsingin Sanomat 2017, p. B6, Häggman 2017, pp. 157–217
126. von Bagh 2007, pp. 15–55, Varpio 2009, pp. 441–463, Tepora 2014, pp. 390–400, Helsingin Sanomat 2017, p. B6
127. "1918", Film Affinity, Праверана 5 May 2020
128. Aro 2007, Raja 1918-elokuva eurooppalaisilla elokuvafestivaaleilla (фін.). Embassy of Finland, Kiev (8 чэрвеня 2010). Архівавана з першакрыніцы 15 сакавіка 2014. Праверана 3 September 2012.
129. "Lehti: Käsky-elokuvassa miesten välistä seksiä", MTV3.fi(фін.), 13 August 2008, Архівавана з арыгінала 2011-09-16, Праверана 23 February 2012
130. Larsen 2020
131. "Dead or Alive 1918 AKA Taistelu Näsilinnasta 1918 AKA The Battle of Näsilinna 1918 (2012)", Rewind DVDCompare, 2019-10-24, Архівавана з арыгінала 25 лістапада 2020, Праверана 30 снежня 2023
132. Laitamo 1997

Літаратура

Па-англійску

• Ahlbäck, Anders (2014), Tepora, T.; Roselius, A. (рэд-ры), "Masculinities and the Ideal Warrior: Images of the Jäger Movement", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, pp. 254–293, ISBN 978-90-04-24366-8
• Alapuro, Risto (1988), State and Revolution in Finland, Berkeley: University of California Press, ISBN 0-520-05813-5
• Gerrard, Craig (2000), "The foreign office and British intervention in the Finnish civil war", Civil Wars, 3 (3): 87–100, doi:10.1080/13698240008402448, S2CID 143499598, Праверана March 14, 2022
• Haapala, Pertti; Tikka, Marko (2013), Gerwarth Robert; Horne John (рэд-ры), "Revolution, Civil War and Terror in Finland in 1918", War in Peace: Paramilitary Violence in Europe after the Great War, Oxford: Oxford University Press, pp. 72–84, ISBN 978-0-19-968605-6
• Haapala, Pertti (2014), Tepora, T.; Roselius, A. (рэд-ры), "The Expected and Non-Expected Roots of Chaos: Preconditions of the Finnish Civil War", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, pp. 21–50, ISBN 978-90-04-24366-8
• Jussila, Osmo; Hentilä, Seppo; Nevakivi, Jukka (1999), From Grand Duchy to a Modern State: A Political History of Finland since 1809, C. Hurst & Co, ISBN 1-85065-528-6
• Hodgson, John (1970), "The Finnish Communist Party", Slavic Review, 29 (1): 70–85, doi:10.2307/2493091, JSTOR 2493091, S2CID 163842405
• Jutikkala, Eino; Pirinen, Kauko (2003), A History of Finland, Werner Söderström Osakeyhtiö (WSOY), ISBN 951-0-27911-0
• Kirby, David (2006), A Concise History of Finland, Cambridge University Press, ISBN 0-521-83225-X
• Larsen, Mads (2020), "Agreeing on History: Adaptation as Restorative Truth in Finnish Reconciliation", Literature/Film Quarterly, 48 (1), ISSN 0090-4260
• Lintunen, Tiina (2014), Tepora, T.; Roselius, A. (рэд-ры), "Women at War", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, pp. 201–229, ISBN 978-90-04-24366-8
• McMeekin, Sean (2017), The Russian Revolution: A New History, London: Profile Books, ISBN 978-1-78125-902-3
• Payne, Stanley G. (2011), Civil War in Europe, 1905–1949, New York: Cambridge University Press, ISBN 978-1-107-64815-9
• Pipes, Richard (1996), A Concise History of the Russian Revolution, New York: Vintage, ISBN 0-679-74544-0
• Roselius, Aapo (2014), Tepora, T.; Roselius, A. (рэд-ры), "Holy War: Finnish Irredentist Campaigns in the aftermath of the Civil War", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, pp. 119–155, ISBN 978-90-04-24366-8
• Saarela, Tauno (2014), Tepora, T.; Roselius, A. (рэд-ры), "To Commemorate or Not: The Finnish Labor Movement and the Memory of the Civil War in the Interwar Period", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, pp. 331–363, ISBN 978-90-04-24366-8
• Siltala, Juha (2014), Tepora, T.; Roselius, A. (рэд-ры), "Being absorded into an Unintended War", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, pp. 51–89, ISBN 978-90-04-24366-8
• Tepora, Tuomas (2014), Tepora, T.; Roselius, A. (рэд-ры), "Changing Perceptions of 1918: World War II and the Post-War Rise of the Left", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, pp. 364–400, ISBN 978-90-04-24366-8
• Tepora, Tuomas; Roselius, Aapo (2014a), The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, ISBN 978-90-04-24366-8
• Tepora, Tuomas; Roselius, Aapo (2014b), Tepora, T.; Roselius, A. (рэд-ры), "The Finnish Civil War, Revolution and Scholarship", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, pp. 1–16, ISBN 978-90-04-24366-8
• Tikka, Marko (2014), Tepora, T.; Roselius, A. (рэд-ры), "Warfare & Terror in 1918", The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy, Leiden: Brill, pp. 90–118, ISBN 978-90-04-24366-8
• Trotsky, Leon (1934), History of the Russian Revolution, London: The Camelot Press ltd
• Upton, Anthony F. (1973), The Communist Parties of Scandinavia and Finland, London: Weidenfeld & Nicolson, ISBN 0-297-99542-1
• Upton, Anthony F. (1980b), The Finnish Revolution 1917–1918, Minneapolis: University of Minnesota Press, ISBN 0-8166-0905-5

Па-фінску

• Aamulehti (30 March 2008), Suomalaisten valinnat vuoden 1918 sodan nimestä, Su Asiat(фін.)
• Ahto, Sampo (1993), Sotaretkillä. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, II Taistelu vallasta, Helsinki: Valtion painatuskeskus, pp. 180–445, ISBN 951-37-0728-8
• Alapuro, Risto (1992), Valta ja valtio – miksi vallasta tuli ongelma 1900-luvun vaihteessa. In: Haapala, P. (ed.): Talous, valta ja valtio. Tutkimuksia 1800-luvun Suomesta, Tampere: Vastapaino, pp. 251–267, ISBN 951-9066-53-5
• Apunen, Osmo (1987), Rajamaasta tasavallaksi. In: Avikainen, P., Hetemäki, I. & Pärssinen, E. (eds.) Suomen historia 6, Sortokaudet ja itsenäistyminen, Espoo: Weilin & Göös, pp. 47–404, ISBN 951-35-2495-7
• Arimo, Reino (1991), Saksalaisten sotilaallinen toiminta Suomessa 1918, Jyväskylä: Gummerus, ISBN 978-951-96-1744-2
• Aro, Tuuve (29 November 2007), "Raja 1918", MTV3.fi(фін.), Bonnier Group, Праверана 3 September 2012
• Aunesluoma, Juhana; Häikiö, Martti (1995), Suomen vapaussota 1918. Kartasto ja tutkimusopas, Porvoo: WSOY, ISBN 951-0-20174-X
• Bremer, Aarne (1934), Ilmavoimien osallistuminen Suomen vapaussotaan vuonna 1918, Otava, pp. 203–226
• Eerola, Jari; Eerola, Jouni (1998), Henkilötappiot Suomen sisällissodassa 1918, Turenki: Jaarli, ISBN 978-952-91-0001-9
• Eerola, Jouni (2010), "Punaisen Suomen panssarijunat. In: Perko, T. (ed.) Sotahistoriallinen Aikakauskirja 29", Sotahistoriallinen Aikakauskirja = Journal of Military History, Helsinki: Suomen Sotahistoriallinen seura: 123–165, ISSN 0357-816X
• Engman, Max (2009), Pitkät jäähyväiset. Suomi Ruotsin ja Venäjän välissä vuoden 1809 jälkeen, Helsinki: WSOY, ISBN 978-951-0-34880-2
• Haapala, Pertti (1992), Työväenluokan synty. In: Haapala, P. (ed.): Talous, valta ja valtio. Tutkimuksia 1800-luvun Suomesta, Tampere: Vastapaino, pp. 227–249, ISBN 951-9066-53-5
• Haapala, Pertti (1993), "Luokkasota", Historiallinen Aikakauskirja (2), Архівавана з арыгінала 2002-11-06
• Haapala, Pertti (1995), Kun yhteiskunta hajosi, Suomi 1914–1920, Helsinki: Edita, ISBN 951-37-1532-9
• Haapala, Pertti (2008), Monta totuutta. In: Hoppu, T., Haapala, P., Antila, K., Honkasalo, M., Lind, M., Liuttunen, A., Saloniemi, M-R. (eds.): Tampere 1918, Tampere: Tampereen museot, pp. 255–261, ISBN 978-951-609-369-0
• Haapala, Pertti (2009a), Yhteiskunnallinen kompromissi. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, pp. 395–404, ISBN 978-951-0-35452-0
• Haapala, Pertti (2009b), Kun kansankirkko hajosi. In: Huhta, I. (ed.) Sisällissota 1918 ja kirkko, Helsinki: Suomen Kirkkohistoriallinen seura, pp. 17–23, ISBN 978-952-5031-55-3
• Helsingin Sanomat (19 October 2017), Kirja-arvostelu: Heidi Köngäs, Sandra, Kulttuuri(фін.)
• Hentilä, Marjaliisa; Hentilä, Seppo (2016), Saksalainen Suomi 1918, Helsinki: Siltala, ISBN 978-952-234-384-0
• Hokkanen, Kari (1986), Kyösti Kallio I (1873–1929), Porvoo: WSOY, ISBN 951-0-13876-2
• Hoppu, Tuomas (2008a), Venäläisten upseerien kohtalo. In: Hoppu, T. et al. (eds.) Tampere 1918, Tampere: Tampereen museot, pp. 188–199, ISBN 978-951-609-369-0
• Hoppu, Tuomas (2008b), Tampere – sodan katkerin taistelu. In: Hoppu, T. et al. (eds.) Tampere 1918, Tampere: Tampereen museot, pp. 96–161, ISBN 978-951-609-369-0
• Hoppu, Tuomas (2009a), Sisällissodan puhkeaminen. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, pp. 92–111, ISBN 978-951-0-35452-0
• Hoppu, Tuomas (2009b), Taistelevat osapuolet ja johtajat. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, pp. 112–143, ISBN 978-951-0-35452-0
• Hoppu, Tuomas (2009c), Valkoisten voitto. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, pp. 199–223, ISBN 978-951-0-35452-0
• Hoppu, Tuomas (2013), Vallatkaa Helsinki. Saksan hyökkäys punaiseen pääkaupunkiin 1918, Juva: Gummerus, ISBN 978-951-20-9130-0
• Hoppu, Tuomas (2017), Sisällissodan naiskaartit. Suomalaiset naiset aseissa 1918, Juva: Gummerus, ISBN 978-951-24-0559-6
• Huhta, Ilkka (2009), Sisällissota 1918 ja kirkko, Helsinki: Suomen Kirkkohistoriallinen seura, ISBN 978-952-5031-55-3
• Häggman, Kai (2017), Kynällä ja kiväärillä. In: Häggman, K., Keskisarja, T., Kuisma, M. & Kukkonen, J. 1917. Suomen ihmisten vuosi, Helsinki: WSOY, pp. 157–217, ISBN 978-951-0-42701-9
• Jussila, Osmo (2007), Suomen historian suuret myytit, Helsinki: WSOY, ISBN 978-951-0-33103-3
• Jutikkala, Eino (1995), Maaliskuun vallankumouksesta toukokuun paraatiin 1918. In: Aunesluoma, J. & Häikiö, M. (eds.) Suomen vapaussota 1918. Kartasto ja tutkimusopas, Porvoo: WSOY, pp. 11–20, ISBN 951-0-20174-X
• Jyränki, Antero (2014), Kansa kahtia, henki halpaa. Oikeus sisällissodan Suomessa?, Helsinki: Art House, ISBN 978-951-884-520-4
• Kalela, Jorma (2008a), Miten Suomi syntyi?. In: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, Helsinki: Edita, pp. 15–30, ISBN 978-951-37-5321-4
• Kalela, Jorma (2008b), Yhteiskunnallinen kysymys ja porvarillinen reformismi. In: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, Helsinki: Edita, pp. 31–44, ISBN 978-951-37-5321-4
• Kalela, Jorma (2008c), Suomi ja eurooppalainen vallankumousvaihe. In: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, Helsinki: Edita, pp. 95–109, ISBN 978-951-37-5321-4
• Kallioinen, Sami (2009), Kestämättömät sopimukset. Muuramen, Savonlinnan ja Teuvan rauhallisuuteen vaikuttaneiden tekijöiden vertailua kesästä 1917 sisällissotaan 1918, Jyväskylä: Jyväskylän yliopisto, Historian ja etnologian laitos, Pro gradu-tutkielma.
• Kekkonen, Jukka (2016), Kun aseet puhuvat. Poliittinen väkivalta Espanjan ja Suomen sisällissodissa, Helsinki: Art House, ISBN 978-951-884-586-0
• Keränen, Jorma; Tiainen, Jorma; Ahola, Matti; Ahola, Veikko; Frey, Stina; Lempinen, Jorma; Ojanen, Eero; Paakkonen, Jari; Talja, Virpi; Väänänen, Juha (1992), Suomen itsenäistymisen kronikka, Jyväskylä: Gummerus, ISBN 951-20-3800-5
• Keskisarja, Teemu (2013), Viipuri 1918, Helsinki: Siltala, ISBN 978-952-234-187-7
• Keskisarja, Teemu (2017), Vapauden ja vihan vuosi. In: Häggman, K., Keskisarja, T., Kuisma, M. & Kukkonen, J. 1917. Suomen ihmisten vuosi, Helsinki: WSOY, pp. 13–74, ISBN 978-951-0-42701-9
• Ketola, Eino (1987), Kansalliseen kansanvaltaan. Suomen itsenäisyys, sosiaalidemokraatit ja Venäjän vallankumous 1917, Helsinki: Tammi, ISBN 978-951-30-6728-1
• Kettunen, Pauli (1986), Poliittinen liike ja sosiaalinen kollektiivisuus: tutkimus sosialidemokratiasta ja ammattiyhdistysliikkeestä Suomessa 1918–1930. Historiallisia tutkimuksia 138, Jyväskylä: Gummerus, ISBN 951-9254-86-2
• Klemettilä, Aimo (1989), Lenin ja Suomen kansalaissota. In: Numminen J., Apunen O., von Gerich-Porkkala C., Jungar S., Paloposki T., Kallio V., Kuusi H., Jokela P. & Veilahti V. (eds.) Lenin ja Suomi II, Helsinki: Valtion painatuskeskus, pp. 163–203, ISBN 951-860-402-9
• Klinge, Matti (1997), Keisarin Suomi, Helsinki: Schildts, ISBN 951-50-0682-1
• Kolbe, Laura; Nyström, Samu (2008), Helsinki 1918. Pääkaupunki ja sota, Helsinki: Minerva, ISBN 978-952-492-138-1
• Korjus, Olli (2014), Kuusi kuolemaantuomittua(фін.), Atena Kustannus Oy, ISBN 978-952-30002-4-7
• Korppi-Tommola, Aura (2016), Miina Sillanpää – edelläkävijä, Helsinki: Suomen kirjallisuuden seura, ISBN 978-952-222-724-9
• Kronlund, Jarl (1986), "Hyvinkää itsenäisyyssodassa", Tiede Ja Ase(фін.), 44, Helsinki: Suomen Sotatieteellinen Seura: 154–205, ISSN 0358-8882
• Kuisma, Markku (2010), Sodasta syntynyt. Itsenäisen Suomen synty Sarajevon laukauksista Tarton rauhaan 1914–1920, Helsinki: WSOY, ISBN 978-951-0-36340-9
• Kuusela, Kari (2015), Jüri Vilmsin mysteeri. In: Nieminen, J. (ed.) Helsinki ensimmäisessä maailmansodassa, Helsinki: Gummerus Kustannus Oy, pp. 42–43, ISBN 978-951-24-0086-7
• Lackman, Matti (2000), Suomen vai Saksan puolesta? Jääkäreiden tuntematon historia, Helsinki: Otava, ISBN 951-1-16158-X
• Lackman, Matti (2009), Jääkäriliike. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, pp. 48–57, ISBN 978-951-0-35452-0
• Lackman, Matti (2014), "Suur-Ruotsi vai itsenäinen Suomi? Puntarointia ja kevään 1918 lopputulos. In: Blomgren, R., Karjalainen, M., Manninen, O., Saloranta, P. & Tuunainen, P. (eds.) Sotahistoriallinen Aikakauskirja 34", Sotahistoriallinen Aikakauskirja = Journal of Military History, Helsinki: Suomen Sotahistoriallinen seura: 216–250, ISSN 0357-816X
• Laitamo, Mikko (1997), "Vuosi 1918 suomalaisessa elokuvassa", Suomi 80(фін.), Historiatieteen laitos, Tampereen yliopisto, Праверана 18 September 2020
• Lappalainen, Jussi T. (1981a), Punakaartin sota I, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-859-071-0
• Lappalainen, Jussi T. (1981b), Punakaartin sota II, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-859-072-9
• Lindqvist, Herman (2003), Ruotsin historia, jääkaudesta tulevaisuuteen, Helsinki: WSOY, ISBN 951-0-28329-0
• Manninen, Ohto (1993a), Sodanjohto ja strategia. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, II Taistelu vallasta, Helsinki: Valtion painatuskeskus, pp. 24–93, ISBN 951-37-0728-8
• Manninen, Ohto (1993b), Taistelevat osapuolet. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, II Taistelu vallasta, Helsinki: Valtion painatuskeskus, pp. 96–177, ISBN 951-37-0728-8
• Manninen, Ohto (1993c), "Vapaussota", Historiallinen Aikakauskirja (2), Архівавана з арыгінала 2002-11-06
• Manninen, Ohto (1995), Vapaussota – osana suursotaa ja Venäjän imperiumin hajoamista. In: Aunesluoma, J. & Häikiö, M. (eds.) Suomen vapaussota 1918. Kartasto ja tutkimusopas, Porvoo: WSOY, pp. 21–32, ISBN 951-0-20174-X
• Manninen*, Turo (1993a), Työväenkaartien kehitys maaliskuusta marraskuuhun 1917. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, I Irti Venäjästä, Helsinki: Valtion painatuskeskus, pp. 324–343, ISBN 951-37-0727-X
• Manninen*, Turo (1993b), Kaartit vastakkain. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, I Irti Venäjästä, Helsinki: Valtion painatuskeskus, pp. 346–395, ISBN 951-37-0727-X
• Manninen*, Turo (1993c), Tie sotaan. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, I Irti Venäjästä, Helsinki: Valtion painatuskeskus, pp. 398–432, ISBN 951-37-0727-X
• Meinander, Henrik (2010), Suomen historia. Linjat, rakenteet, käännekohdat, Helsinki: WSOY, ISBN 978-951-0-37863-2
• Meinander, Henrik (2012), Tasavallan tiellä, Suomi kansalaissodasta 2010-luvulle, Helsinki: Schildts & Söderströms, ISBN 978-951-52-2957-1
• Muilu, Heikki (2010), Venäjän sotilaat valkoisessa Suomessa, Jyväskylä: Atena, ISBN 978-951-796-624-5
• Nygård, Toivo (2003), Uhkan väliaikainen väistyminen. In: Zetterberg, S. (ed.) Suomen historian pikkujättiläinen, Porvoo: WSOY, pp. 553–65, ISBN 951-0-27365-1
• Olkkonen, Tuomo (2003), Modernisoituva suuriruhtinaskunta. In: Zetterberg, S. (ed.) Suomen historian pikkujättiläinen, Porvoo: WSOY, pp. 465–533, ISBN 951-0-27365-1
• Paavolainen, Jaakko (1966), Poliittiset väkivaltaisuudet Suomessa 1918, I Punainen terrori, Helsinki: Tammi
• Paavolainen, Jaakko (1967), Poliittiset väkivaltaisuudet Suomessa 1918, II Valkoinen terrori, Helsinki: Tammi
• Paavolainen, Jaakko (1971), Vankileirit Suomessa 1918, Helsinki: Tammi, ISBN 951-30-1015-5
• Pekkalainen, Tuulikki (2014), Lapset sodasssa 1918, Helsinki: Tammi, ISBN 978-951-31-6939-8
• Peltonen, Ulla-Maija (2003), Muistin paikat. Vuoden 1918 sisällissodan muistamisesta ja unohtamisesta, Helsinki: Suomen Kirjallisuuden seura, ISBN 978-951-74-6468-0
• Pesonen, Mikko (October 4, 2021), "Ruotsalaisen sivistyksen puolesta barbariaa vastaan – ruotsalainen prikaati lähti Suomen sisällissotaan sankariteot mielessä, mutta ne hautautuivat Kalevankankaan veriseen lumeen", YLE(фін.), Праверана October 6, 2021
• Pietiäinen, Jukka-Pekka (1992), Suomen ulkopolitiikan alku. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, III Katse tulevaisuuteen, Helsinki: Valtion painatuskeskus, pp. 252–403, ISBN 951-37-0729-6
• Piilonen, Juhani (1992), Kansallisen eheytyksen ensi askeleet. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, III Katse tulevaisuuteen, Helsinki: Valtion painatuskeskus, pp. 228–249, ISBN 951-37-0729-6
• Piilonen, Juhani (1993), Rintamien selustassa. In: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, II Taistelu vallasta, Helsinki: Valtion painatuskeskus, pp. 486–627, ISBN 951-37-0728-8
• Rautkallio, Hannu (1977), Kaupantekoa Suomen itsenäisyydellä. Saksan sodan päämäärät Suomessa 1917–1918, Helsinki: WSOY, ISBN 978-951-0-08492-2
• Rinta-Tassi, Osmo (1986), Kansanvaltuuskunta Punaisen Suomen hallituksena, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-860-079-1
• Rinta-Tassi, Osmo (1989), Lokakuun vallankumous ja Suomen itsenäistyminen. In: Numminen J. et al. (eds.) Lenin ja Suomi II, Helsinki: Valtion painatuskeskus, pp. 83–161, ISBN 951-860-402-9
• Roselius, Aapo (2004), Saksalaisten henkilötappiot Suomessa vuonna 1918. In: Westerlund, L. (ed.) Sotaoloissa vuosina 1914–1922 surmansa saaneet, Helsinki: VNKJ 10/2004, Edita, pp. 165–176, ISBN 952-5354-52-0
• Roselius, Aapo (2006), Amatöörien sota. Rintamataisteluiden henkilötappiot Suomen sisällissodassa 1918, Helsinki: VNKJ 1/2006, Edita, ISBN 952-5354-92-X
• Saarikoski, Vesa (2008), Yhteiskunnan modernisoituminen. In: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, Helsinki: Edita, pp. 113–131, ISBN 978-951-37-5321-4
• Soikkanen, Timo (2008), Taistelu autonomiasta. In: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, Helsinki: Edita, pp. 45–94, ISBN 978-951-37-5321-4
• Suodenjoki, Sami (2009a), Siviilihallinto. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, pp. 246–269, ISBN 978-951-0-35452-0
• Suodenjoki, Sami (2009b), Vankileirit. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, pp. 335–355, ISBN 978-951-0-35452-0
• Tikka, Marko (2006), Terrorin aika. Suomen levottomat vuodet 1917–1921, Jyväskylä: Gummerus, ISBN 951-20-7051-0
• Tikka, Marko (2009), Kun kansa leikki kuningasta. Suomen suuri lakko 1905, Helsinki: Suomen kirjallisuuden seura, ISBN 978-952-222-141-4
• Uola, Mikko (1998), Seinää vasten vain; poliittisen väkivallan motiivit Suomessa 1917–1918, Helsinki: Otava, ISBN 978-951-11-5440-2
• Upton, Anthony F. (1980), Vallankumous Suomessa 1917–1918, I, Jyväskylä: Gummerus, ISBN 951-26-1828-1
• Upton, Anthony F. (1981), Vallankumous Suomessa 1917–1918, II, Jyväskylä: Gummerus, ISBN 951-26-2022-7
• Vares, Vesa (1998), Kuninkaantekijät. Suomalainen monarkia 1917–1919, myytti ja todellisuus, Juva: WSOY, ISBN 951-0-23228-9
• Vares, Vesa (2009), Kuningashankkeesta tasavallan syntyyn. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, pp. 376–394, ISBN 978-951-0-35452-0
• Varpio, Yrjö (2009), Vuosi 1918 kaunokirjallisuudessa. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, Helsinki: WSOY, pp. 441–463, ISBN 978-951-0-35452-0
• von Bagh, Peter (2007), Sininen laulu. Itsenäisen Suomen taiteen tarina, Helsinki: WSOY, ISBN 978-951-0-32895-8
• Voutilainen, Miikka (2017), Nälän vuodet. Nälänhädän historia, Jyväskylä: Atena, ISBN 978-952-30035-14
• Westerlund, Lars (2004a), Sotaoloissa vuosina 1914–1922 surmansa saaneet, Helsinki: VNKJ 10/2004, Edita, ISBN 952-5354-52-0
• Westerlund, Lars (2004b), Venäläissurmat Suomessa 1914–1922, 2.1. Sotatapahtumat 1918–1922, Helsinki: VNKJ 2/2004, Edita, ISBN 952-5354-44-X
• Westerlund, Lars; Kalleinen, Kristiina (2004), Loppuarvio surmansa saaneista venäläisistä. In: Westerlund, L. (ed.) Venäläissurmat Suomessa 1914–1922, 2.2. Sotatapahtumat 1918–1922, Helsinki: VNKJ 3/2004c, Edita, pp. 267–271, ISBN 952-5354-45-8
• Ylikangas, Heikki (1986), Käännekohdat Suomen historiassa, Juva: WSOY, ISBN 951-0-13745-6
• Ylikangas, Heikki (1993a), Tie Tampereelle, Porvoo: WSOY, ISBN 951-0-18897-2
• Ylikangas, Heikki (1993b), "Sisällissota", Historiallinen Aikakauskirja (2), Архівавана з арыгінала 2003-01-12