Гуляўнік

Гуляўнік
Гуляўнік высокі (Sisymbrium altissimum)
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя[1] Клас:  Двухдольныя[2] Парадак:  Капустакветныя Сямейства:  Капуставыя Трыба:  Sisymbrieae Род:  Гуляўнік
Міжнародная навуковая назва
Sisymbrium L., 1753
Тыпавы від
Sisymbrium altissimum L. [3]
Віды
гл. тэкст
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   23311 NCBI   3729 EOL   60788 GRIN   g:11223 IPNI   13052-1

Гуля́ўнік^[4][5] (Sisymbrium) — род кветкавых раслін сямейства Капуставыя (Brassicaceae).

Распаўсюджанне

Каля 90 відаў, распаўсюджаных ва ўмеранай паласе Паўночнага паўшар’я, а таксама ў Паўднёвай Амерыцы (Анды) і Паўднёвай Афрыцы. На тэрыторыі былога СССР расце 25 відаў. На Алтаі сустракаецца 4 віды^[6].

Расце па камяністых схілах, у стэпах і як пустазелле на палях, агародах і ў садах, уздоўж дарог, пераважна на пясчаных глебах, багатых мергелем.

Шырока распаўсюджаны ва ўмераным поясе аднагадовыя і зімуючыя пустазеллі Sisymbrium loeselii, гуляўнік лекавы (Sisymbrium officinale); на поўдні еўрапейскай часткі і ў Сярэдняй Азіі ― зімуючае пустазелле Sisymbrium altissimum; на ніжняй Волзе, Доне і Паўночным Каўказе ― Sisymbrium volgense, які размножваецца каранёвымі атожылкамі.

Батанічнае апісанне

гуляўнік лекавы (Sisymbrium officinale) Батанічная ілюстрацыя Якаба Штурма з кнігі «Deutschlands Flora in Abbildungen», 1796

Аднагадовыя, двухгадовыя, радзей шматгадовыя травы.

Лісце перыстараздзельнае або перыстанадрэзанае, голае або апушанае простымі валасінкамі. Кветкі жоўтыя ў доўгіх гронках. Чашалісцікі прамыя або адтапыраныя. Пялёсткі з кіпцікаў, даўгавата-авальныя. Плод — струк.

Хімічны склад

Пустазельныя віды ўтвараюць шмат дробнага насення, якое ўтрымлівае да 30 % тлустага алею. Многія віды — шкодныя або атрутныя расліны, паколькі ўтрымліваюць у насенні гліказіды тыпу сінігрыну, якія ўтвараюць пры расшчапленні гарчычныя алеі з вострым пахам і пякучым смакам.

Практычнае выкарыстанне

На пашах і пакладах гуляўнік высокі (Sisymbrium altissimum) і гуляўнік Лёзеля (Sisymbrium loeselii) у маладым стане з’ядаюцца вярблюдамі, авечкамі, даюць добры сілас.

Насенне некаторых відаў у Азіі ўжываюць замест гарчыцы.

Некаторыя віды служаць у народзе ў якасці лекавых раслін; напрыклад, гуляўнік лекавы (Sisymbrium officinale) ужываўся для лячэння лёгачных хвароб у Еўропе, Паўночнай Афрыцы, Заходняй Сібіры, на Алтаі і ў Паволжы.

Віды

Існуе больш за 50 відаў роду^[7].

Некаторыя віды:

• Sisymbrium altissimum L. typus^[3] — Гуляўнік высокі
• Sisymbrium erysimoides Desf.
• Sisymbrium glaucescens Phil.
• Sisymbrium irio L. — Гуляўнік ірыо
• Sisymbrium linifolium (Nutt.) Nutt. ex Torr. & A.Gray
• Sisymbrium loeselii L. — Гуляўнік Лёзеля, ці Крывавец, ці Кудзер, ці Палявая рута, ці Гуляўнік Лёзеліеў
• Sisymbrium luteum (Maxim.) O.E.Schulz
• Sisymbrium officinale (L.) Scop. — Гуляўнік лекавы, ці Кудзер лекавы
• Sisymbrium orientale L. — Гуляўнік усходні
• Sisymbrium polymorphum (Murray) Roth — Гуляўнік зменлівы
• Sisymbrium volgense M.Bieb. ex E.Fourn. — Гуляўнік волжскі

Зноскі

1. Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
2. Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
3. Звесткі пра род Sisymbrium у базе даных Index Nominum Genericorum Міжнароднай асацыяцыі па таксанаміі раслін (IATP). (англ.)
4. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 123. — 160 с. — 2 350 экз.
5. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5.
6. Никифоров Ю.В. Алтайские травы-целители. — Горно-Алтайск: Юч-Сумер – Белуха, 1992. (Праверана 24 лістапада 2009)
7. Віды роду Sisymbrium паводле The Plant List.

Літаратура

• Вынаеў Г. У. Гуля́ўнік // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — С. 529. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5).
• Пашына Г. В. Гуля́ўнік // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 2. Гатня — Катынь / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — С. 145. — 522 с. — 10 000 экз.
• 2. Sisymbrium — Гулявник // Определитель высших растений Беларуси (руск.) / Под ред. В. И. Парфёнова. — Мн.: Дизайн Про, 1999. — С. 103, 106—107. — 472 с. — 1 000 экз. — ISBN 985-6182-78-6.
• Гулявник, желтяк // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

Спасылкі

• Гулявник — род Sisymbrium: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
• Гулявник Архівавана 24 студзеня 2010. на agbina.com (Праверана 24 лістапада 2009)