Гісторыя Замбіі — апісанне гісторыі Замбіі са старажытных часоў.
У канцы I-га тыс. да н.э. — пачатку I ст. н.э. мясцовыя плямёны збіральнікаў і паляўнічых былі рассеяны некалькімі патокамі масавых міграцый бантумоўных плямёнаў, якія прыйшлі з тэрыторыі сучасных Дэмакратычнай Рэспублікі Конга і Анголы, а таксама паўднёвых плямёнаў нгоні. Замбія лічыцца адным з самых старажытных цэнтраў ўзнікнення металургіі жалеза ў Трапічнай Афрыцы. На яе тэрыторыі да прыходу еўрапейцаў існаваў шэраг невялікіх раннедзяржаўных і племянных аб'яднанняў (Бемба, Усходняя Лунда і Біса) з высокім узроўнем развіцця матэрыяльнай культуры. У канцы XVII ст. на паўночным усходзе Замбіі паўстала моцнае незалежнае раннедзяржаўнае ўтварэнне Казембэ. Іншым вельмі ўплывовым палітычным утварэннем была дзяржава Лози (Баротсе), якое ўзнікла ў сярэдзіне XVIII ст. у паўднёва-заходніх раёнах Замбіі і праіснавала да еўрапейскай каланізацыі.
У канцы XVIII ст. на тэрыторыю сучаснай Замбіі праніклі партугальцы (экспедыцыі М. К. Перэйры — 1796 г., Ф. Ж. ды Ласерда-і-Алмейды і Ф. Ж. Пінту — 1798—1799 гг.). Маёр Ф. Ж. Пінту пабываў у краіне Баротсэ. Гэтыя даследаванні павінны былі падрыхтаваць далейшую экспансію Партугаліі на поўдні Афрыкі, але планы Лісабона сутыкнуліся з канкурэнцыяй такіх каланіяльных дзяржаў, як Англія і Бельгія. У сярэдзіне XIX ст. пачалі пранікаць еўрапейскія даследчыкі, місіянtры і гандляры. Выбітны навуковец, падарожнік і гуманіст, шатландскі лекар Давід Лівінгстан па даручэнні Лонданскага місіянерскага таварыства здзейсніў тры працяглых экспедыцыі ў Афрыку (пабываўшы і ў Замбіі), зрабіў шэраг каштоўных этнаграфічных назіранняў. У 1890 г. эмісары Брытанскай Паўднёва-Афрыканскай кампаніі, навязалі правадырам мясцовых афрыканскіх плямёнаў шэраг дамоў аб канцэсіі на распрацоўку мінеральных рэсурсаў. У тым жа годзе Вялікабрытанія абвясціла гэты рэгіён (цяпер Замбія і Зімбабвэ) сферай сваіх інтарэсаў. Імкнучыся ахаваць рэгіён ад пранікнення туды Германскай імперыі і Партугаліі, Вялікабрытанія акупавала ўсходнія раёны вярхоўя ракі Замбезі, даўшы ім назву Паўднёвая Радэзія (цяпер гэта Зімбабвэ). Услед за гэтым яна заключыла шэраг пагадненняў з правадырамі афрыканскіх плямёнаў, якія займалі тэрыторыю на поўнач ад Замбезі (у 1891 г. Баротсэленд быў абвешчаны пратэктаратам Вялікабрытаніі), ператварыўшы і гэты рэгіён у сферу свайго ўплыву. Афіцыйна гэтая тэрыторыя атрымала назву Паўночнай Радэзіі ў 1911 г.
У 1923—1924 гг. англійскія горныя інжынеры знайшлі ў нетрах Паўночнай Радэзіі багатыя радовішча медных руд, што ператварыла яе ў адно з самых багатых уладанняў Вялікабрытаніі ў Афрыке. У 1946 г. была створана першая палітычная арганізацыя карэннага насельніцтва Паўночнай Радэзіі — Федэрацыя асацыяцый дабрабыту. У 1948 г. на базе гэтай арганізацыі была створана першая палітычная партыя афрыканцаў — Кангрэс Паўночнай Радэзіі, які ў 1951 г. пераіменаваны ў Афрыканскі нацыянальны кангрэс Паўночнай Радэзіі. Праграма кангрэса асуджала расавы бар'ер, патрабавала прадстаўніцтва афрыканцаў у органах кіравання, увядзення ўсеагульнага выбарчага права па прынцыпе «адзін чалавек—адзін голас». Першапачаткова кіраўніцтва аддавала перавагу мірным метадам узаемадзеяння з каланіяльнымі ўладамі. У 1953 г. Паўночная Радэзія стала складовай часткай Цэнтральна-Афрыканскай Федэрацыі, у якую таксама ўвайшлі Паўднёвая Радэзія і Ньясаленда (цяпер Малаві). У 1958 г. на базе адной з фракцый АНК створаны Нацыянальны кангрэс Замбіі на чале з Кенетам Каундай. Урад забараніў яе дзейнасць. У 1960 г. замест Нацыянальнага кангрэса Замбіі створана Аб'яднаная партыя нацыянальнай незалежнасці (АПНН) на чале К. Каундай.
29 сакавіка 1963 урад Паўночнай Радэзіі атрымала афіцыйную згоду Вялікабрытаніі на выхад з федэрацыі. Была прынята канстытуцыя, распрацаваная для паскарэння працэсу перадачы ўлады афрыканскай большасці, і якая сустрэла супраціў з боку белых пасяленцаў. У пачатку 1963 г. К. Каунда ўзначаліў першы афрыканскі ўрад Паўночнай Радэзіі.
24 кастрычніка 1964 г. Паўночная Радэзія была абвешчана незалежнай дзяржавай — Рэспублікай Замбія. Яе першым прэзідэнтам стаў лідар АПНН К. Каунда. У 1973 г. прынята новая канстытуцыя, паводле якой у краіне ўсталёўвалася аднапартыйная сістэма. Партыя абвяшчала сваёй мэтай пераход ад капіталізму да сацыялізму і гуманізму, якія павінны былі спрыяць ліквідацыі імперыялізму, каланіялізму, неакаланіялізму, фашызму і расізму. Філасофская і сацыяльна-эканамічная дактрына кіруючай партыі АПНН была выкладзена ў дакуменце «Гуманізм у Замбіі». Асноўная ідэя «замбійскага гуманізму» заключалася ў пабудове ў Замбіі грамадства сацыяльнай справядлівасці, які пераняў лепшыя рысы традыцыйнага афрыканскага грамадства узаемадапамогі ў новых умовах таварна-грашовых адносін.
Нягледзячы на складанасці, якія ўзніклі з-за разрыву гаспадарчых сувязяў з Паўднёвай Радэзіяй, на працягу першага дзесяцігоддзя незалежнага развіцця адбываецца хуткі рост эканомікі. Гэтаму спрыялі захаванне высокіх коштаў на медзь і значная замежная дапамога. Падзенне коштаў на медзь на сусветным рынку прывяло да глыбокага спаду ў эканоміцы краіны. Эканамічны крызіс 1980-х гадоў, страйкавы рух, рэзкае падаўленне ўрадам любых апазіцыйных поглядаў выклікалі нарастанне незадаволенасці рэжымам К. Каунды. Кангрэс прафсаюзаў Замбіі (КПЗ), які быў у апазіцыі да аднапартыйнага панавання, спрабаваў процідзейнічаць наступу на сацыяльныя правы працоўных. У канцы 1980-х урад зрабіў спробы зрэзаць рэальную заработную плату, скараціць колькасць працоўных месцаў у дзяржаўным сектары і паменшыць субсідыі на падтрыманне цвёрдых цэн на тавары першай неабходнасці. Гэта выклікала масавыя пратэсты.
У пачатку 1990-х у Замбіі, як і ў шэрагу іншых краін Афрыкі, шырокі размах набыў рух за дэмакратызацыю і адмову ад аднапартыйнай мадэлі палітычнай сістэмы. 30 лістапада 1990 г. парламент краіны адмяніў арт. 4 дзеючай канстытуцыі, якая на працягу 17 гадоў замацоўвала існаванне аднапартыйнай сістэмы. Быў прыняты закон аб шматпартыйнасці. У снежні таго ж года ў Замбіі была зарэгістравана першая апазіцыйная партыя — Рух за шматпартыйную дэмакратыю (РШД). У наступныя месяцы былі афіцыйна прызнаныя яшчэ 11 апазіцыйных партый.
На прэзідэнцкіх і парламенцкіх выбарах, якія прайшлі 31 кастрычніка—1 лістапада 1991 г., пераканаўчую перамогу атрымаў Рух за шматпартыйную дэмакратыю (74,01% галасоў) і яго кандыдат Фрэдэрык Чылуба (75.76%). Дзеючы прэзідэнт К. Каунда атрымаў толькі 24.24%, а яго Аб'яднаная партыя нацыянальнай незалежнасці — 24.99%. Ф. Чылуба з РШД атрымалі пераканаўчую перамогу дзякуючы сваім лозунгам: замена аўтарытарнага рэжыму дэмакратычным, стварэнне адказнага, падкантрольнага і падсправаздачнага ўрада, прыпыненне эканамічнага крызісу ў краіне, паляпшэнне ўмоў жыцця насельніцтва, барацьба з карупцыяй і інш. У снежні 1991 г., не параіўшыся ні з членамі кабінета міністраў, ні з партыяй, ні з нацыянальным парламентам, Ф. Чылуба «ад імя ўсёй нацыі» абвясціў сваю краіну «хрысціянскай нацыяй», ігнаруючы той факт, што з самага моманту прыняцця незалежнасці Замбія была свецкай дзяржавай[1].
У сакавіку 1993 г. кіраўніцтва АПНН апублікавала два дакументы пад назвамі «Нулявы варыянт» і «Радыкальная праграма дзеянняў», у якіх адкрыта ставіла задачу ўзяць уладу. Урад расцаніў гэтыя дакументы як рэвалюцыйныя, а дзейнасць партыі як незаконную — былі арыштаваныя некалькі яе вядомых дзеячаў, у тым ліку тры сыны К. Каунды. Пачала працу ўрадавая камісія па расследаванні дзейнасці экс-прэзідэнта. Улады абвясцілі ў краіне надзвычайнае становішча тэрмінам на 3 месяцы.
Да канца першага тэрміну знаходжання Ф. Чылубы на пасадзе прэзідэнта вынікі палітычных і эканамічных рэформаў, якія праводзіў яго РШД, аказаліся вельмі сціплымі. Жорсткае ажыццяўленне праграм структурнай перабудовы пацягнула за сабой рост беспрацоўя і новы віток інфляцыі (180%). Апазіцыя абвінавачвала ўрад Ф. Чылубы ў карупцыі, паўсталі рознагалоссі ў вышэйшых эшалонах улады. Новая канстытуцыя Замбіі, прынятая ў маі 1996 г. (яна была ўхвалена не нацыянальным рэферэндумам, а толькі парламентам), ўтрымоўвала артыкул, згодна з якім замбійцы менш чым у трэцім пакаленні не маглі вылучаць сваю кандыдатуру на прэзідэнцкі пост. Такім чынам, галоўны палітычны супернік Ф. Чылубы на прэзідэнцкіх выбарах 1996 г. К. Каунда пазбаўляўся магчымасці балатавацца на пасаду прэзідэнта, паколькі яго бацька быў выхадцам з суседняга Малаві. АПНН і яшчэ 6 партый апазіцыі, пратэстуючы супраць дыскрымінацыйнай папраўкі да канстытуцыі, байкатавалі выбары, якія ўсё ж адбыліся 18 лістапада 1996 г. Перамогу атрымала кіруючая партыя, Ф. Чылуба пераважнай большасцю галасоў выбаршчыкаў быў пераабраны на другі тэрмін, а РШД атрымала 131 з 150 мандатаў у парламенце.
У 1997 г. актывізавалася дзейнасць апазіцыі, якую ўзначальвалі К. Каунда і лідар Ліберальна-прагрэсіўнага фронту Роджэр Чонгвэ. Апазіцыя, незадаволеная вынікамі выбараў, звярнулася да Вярхоўнага суда, а таксама заклікала да масавых пратэстаў і дэманстрацый. Забарона ўрада Ф. Чылубы на стварэнне ісламскіх партый таксама спрыяла ўзмацненню палітычнай напружанасці ў краіне (мусульманская моладзь і студэнты па гэтай прычыне байкатавалі прэзідэнцкія і парламенцкія выбары). Кульмінацыяй росту напружанасці ў краіне стала няўдалая спроба дзяржаўнага перавароту 28 кастрычніка 1997 г.: група афіцэраў малодшых чыноў на чале з капітанам Сола захапіла радыёстанцыю і абвясціла аб пераходзе ўлады да ваенных, праз некалькі гадзін мяцежнікі былі арыштаваныя. Урад увёў рэжым надзвычайнага становішча, які захоўваўся да лютага 1998 г. Напярэдадні Нараджэнне Хрыстова 1997 г. па абвінавачванні ў фінансаванні ваеннага перавароту быў арыштаваны К. Каунда. Палітычныя махінацыі ўрада Ф. Чылубы пацягнулі за сабой прыпыненне фінансавання большасці (акрамя мэтавых) праграм дапамогі МВФ і Сусветнага банка, а таксама ізаляцыю Замбіі на міжафрыканскім узроўні. Ва ўмовах палітычнага плюралізму ўзмацніліся сепаратысцкія тэндэнцыі ў Баротсэлендзе (РШД перад выбарамі абяцала вырашыць пытанне яго аўтаноміі).
На фоне складанага сацыяльна-эканамічнага становішча краіны з новай сілай разгарэліся ўнутрыпартыйныя дыскусіі ў кіруючым РШД. Адным з самых балючых было пытанне пра пераемніка Ф. Чылубы на пасадзе прэзідэнта. У лютым 1999 г. у выніку масавага выхаду з партыі не толькі радавых, але і высокапастаўленых функцыянераў і актывістаў, у РШД адбыўся чарговы раскол. Памылковы курс на байкот выбараў 1996 г. паставіў АПНН па-за парламентам. Унутрыпартыйны крызіс, нечаканая гібель Уэзі Каунды (сына К. Каунды) пагоршылі раздоры ўнутры партыі. Спробы стварэння кааліцыі апазіцыйных партый не ўвянчаліся сур'ёзным поспехам. Пасля доўгіх узгадненняў пераемнікам Ф. Чылубы стаў Леві Мванаваса. У 2000 г. ён быў аднагалосна абраны афіцыйным кандыдатам ад РШД на выбарах 2001 г.
На выбарах, якія адбыліся 27 снежня 2001 г., перамог Л. Мванаваса. Прыйшоўшы да ўлады, ён абвясціў «крыжовы паход» супраць карупцыі, абвінаваціўшы былога прэзідэнта Ф. Чылубу і яго асяроддзе ў карупцыі і няправільным выкарыстанні дзяржаўных сродкаў за перыяд знаходжання ва ўладзе. У 2003 г. па ўзроўні карупцыі Замбія займала 7 месца сярод афрыканскіх дзяржаў. Л. Мванаваса ўключыў у склад урада краіны прадстаўнікоў апазіцыйных партый. Зроблена гэта, па яго заяве, з мэтай садзейнічаць нацыянальнаму адзінству і прымірэнню. Дзеянні апазіцыі (пазовы ў Вярхоўны суд з нагоды вынікаў выбараў 2001 г., патрабаванні аб'явіць імпічмент прэзідэнту і інш.) абвастралі палітычную абстаноўку ў краіне. Адзін з былых лідараў апазіцыі А. Мбікусіта-Леваніка па заканчэнні першага года знаходжання ва ўладзе Л. Мванавасы адзначыў, што адміністрацыя новага прэзідэнта даказвае, што яе слова не разыходзяцца са справай, а перадвыбарчая праграма паступова ажыццяўляецца ў жыццё.
Урад Мванаваса імкнулася кантраляваць працу СМІ, часам прама пагражаючы журналістам, якія крытыкуюць уладу. Л. Мванаваса адмяніў шэраг заканадаўчых актаў Чылубы, якія абмяжоўваюць ўмяшанне дзяржавы ў эканоміку, і паспрабаваў увесці элементы дзяржаўнага рэгулявання коштаў. У выніку Замбія выпрабавала асноўнае наступства любога дзяржрэгулявання — дэфіцыт (маіс, 2006 г. і паліва, 2007 г.). У здабыўной галіне ўрад ануляваў ранейшыя дамовы з інвестарамі, што прывяло да іх сыходу з рынку, у выніку чаго краіна не змагла дасягнуць запланаваных аб'ёмаў здабычы.
Пасля інсульту, перанесенага прэзідэнтам краіны Л. Мванаваса 29 чэрвеня 2008 г., абавязкі прэзідэнта краіны стаў выконваць віцэ-прэзідэнт Рупія Банда. На прэзідэнцкіх выбарах 2008 г. Р. Банда, з невялікай перавагай (40,09%) перамог кандыдата ад Патрыятычнага фронту Майкла Сата (38,13%).
Банда фактычна спыніў антыкарупцыйную кампанію прэзідэнта Л. Мванаваса, зняў абвінавачванні з былога прэзідэнта Чылубы. Пазней сам абвінавачваўся ў розных карупцыйных эпізодах. Разам з тым, змог наладзіць знешнеэканамічныя сувязі, у прыватнасці, з Кітаем, што паслужыла пачаткам экспансіі кітайскага бізнесу ў Замбію. У той жа час, урад Банды крытыкаваўся апазіцыяй за недастатковы кантроль над дзейнасцю кітайскіх фірмаў.
На чарговых прэзідэнцкіх выбарах 2011 г. прэзідэнт Р. Банда прайграў кандыдату ад Патрыятычнага фронта М. Сата, за якога прагаласавала 41,98% выбаршчыкаў. Сам Р. Банда, вясной 2013 г. быў арыштаваны па абвінавачванні ў перавышэнні службовых паўнамоцтваў, аднак пасля быў адноўлены яго імунітэт як кіраўніка дзяржавы і судовы пераслед спынены.
На чале дзяржавы звальняў з пасад няўгодных суддзяў і праводзіў палітыку запалохвання палітычных праціўнікаў. Падтрымліваў добрыя адносіны з прэзідэнтам суседняй Зімбабвэ Робертам Мугабэ. Многія ключавыя пасады ва ўрадзе былі занятыя прэзідэнцкімі сваякамі. Разам з тым, у дачыненні да кітайскіх і іншых замежных кампаній ўрад стаў праводзіць больш строгую палітыку, патрабуючы паляпшэння ўмоў працы і большае ўцягванне мясцовага насельніцтва ў дзейнасць (напрыклад, наём працоўных, больш субпадрадаў замбійскім кампаніям). У эканоміцы праводзіў палітыку дыверсіфікацыі, развіваючы сельскагаспадарчы экспарт. Пачынаючы з 2013 г. здароўе прэзідэнта рэзка пагоршыласяя, ён часта адсутнічаў у краіне, знаходзячыся на лячэнні за мяжой, мог падоўгу не з'яўляцца на публіцы. Публічна, аднак, заўсёды адмаўляў праблемы са здароўем, пакуль не памёр у Вялікабрытаніі, дзе знаходзіўся на лячэнні.
Пасля смерці Сата, у краіне пачаўся канстытуцыйны крызіс, бо згодна з Канстытуцыяй калі дзеючы прэзідэнт памірае, то віцэ-прэзідэнт аўтаматычна становіцца выконваючым абавязкі прэзідэнта. З аднаго боку, ужо быў выконваючы абавязкі прэзідэнта — Эдгар Лунгу, прызначаны самім Сатай. Э. Лунгу лічыў, што пазбавіць яго статусу в. а. мог толькі сам прэзідэнт Сата, ці зноў абраны кіраўнік дзяржавы. Адпаведна, ён разлічваў заставацца в. а. аж да выбараў новага прэзідэнта. З іншага боку, у канстытуцыі была норма аб выкананні абавязкаў прэзідэнта яго віцэ-прэзідэнтам, у выпадку «яго адсутнасці», без згадкі сітуацыі, калі в. а. прэзідэнта ўжо прызначаны. Сам віцэ-прэзідэнт Гай Скот, які не мог балатавацца, спрабаваў змагацца з Лунгу і прасоўваць ўласнага кандыдата на прэзідэнцкіх выбарах.
У 2015 г. Нацыянальная асамблея ўхваліла папраўку да Канстытуцыі, згодна з якой прэзідэнцкія выбары праводзяцца па сістэме абсалютнай большасці ў 2 тура. Акрамя гэтага, было ўведзена палажэнне аб выбарах віцэ-прэзідэнта, які раней прызначаўся пасля выбараў. Як выбраны віцэ-прэзідэнт ён зараз мог аўтаматычна стаць прэзідэнтам у выпадку немагчымасці апошняга ажыццяўляць свае функцыі. Таксама з 2015 г. галасаваць могуць грамадзяне старэйшыя за 18 гадоў, кандыдат у дэпутаты павінен дасягнуць 21 гады. У 2015 г. прайшлі прэзідэнцкія выбары, на якіх перамогу з невялікім адрывам атрымаў Эдгар Лунгу.