Гісторыя астраноміі

Гісторыя навукі
Паводле тэматыкі
Матэматыка
Прыродазнаўчыя навукі
Астраномія
Біялогія
Батаніка
Геаграфія
Геалогія
Фізіка
Хімія
Экалогія
Грамадскія навукі
Лінгвістыка
Псіхалогія
Сацыялогія
Філасофія
Эканоміка
Тэхналогія
Вылічальная тэхніка
Медыцына
Сельская гаспадарка
Навігацыя
Партал
Катэгорыі

Астраномія — навука аб руху і ўласцівасцях нябесных цел, адна з найстаражытнейшых прыродазнаўчых навук. На ранніх этапах свайго развіцця складала адзінае цэлае з астралогіяй; канчатковае раздзяленне навуковай астраноміі і астралогіі адбылося ў Еўропе эпохі Адраджэння. Іншыя тэорыі, якія даследуюць пазаземныя аб’екты (астрафізіка, касмалогія і інш.) таксама раней разглядаліся як частка астраноміі, але ў XX стагоддзі яны вылучыліся як асобныя навукі.

Старажытны перыяд

Нябесны дыск з Небры (Германія, XVII ст. да н.э.)

Астранамічная дзейнасць прасочваецца ў крыніцах прынамсі з VI—IV тыс. да н.э., а найбольш раннія ўпамінанні назваў свяціл сустракаюцца ў «Тэкстах пірамід», датаваных XXV—XXIII ст. да н.э., — рэлігійным помніку. Некаторыя асаблівасці мегалітычных збудаванняў і нават наскальных малюнкаў першабытных людзей тлумачацца як астранамічныя. У фальклоры таксама мноства падобных матываў.

Перыядычныя змяненні на небе вядомыя са старажытных часоў:

• Змена дня і ночы.
• Змена фаз месяца.
• Змена пор года.

У адпаведнасці з гэтымі ўстойлівымі цыкламі з’явіліся адзінкі вымярэння часу: суткі, месяц, год. Хоць узаемнае размяшчэнне зорак выглядае нязменным, было заўважана, што некалькі свяціл (планеты) з’яўляюцца выключэннем з гэтага правіла. Назіраючы змяненні на нябеснай сферы, людзі заўважылі іх сувязь са зменай сезонаў на Зямлі. Гэта навяло на думку, што нябесныя рухі звязаныя і з іншымі зямнымі з’явамі — уплываюць на зямную гісторыю або прадказваюць найважнейшыя падзеі — нараджэнне цароў, войны, голад, эпідэміі і інш. Давер астралагічным фантазіям значна садзейнічаў развіццю навуковай астраноміі, бо іначай абгрунтаваць уладам практычную карысць ад назіранняў за небам было б нялёгка. Па гэтых прычынах асаблівую ўвагу старажытныя астраномы надавалі такім рэдкім і неперыядычныя з’явам, як зацьменні, з’яўленне камет, падзенне метэарытаў і пад.

Найстаражытнейшымі астранамічнымі вынаходствамі былі гноман (шост для вымярэння вышыні Сонца па даўжыні цені) і каляндар. Пазней з’явіліся вугламерныя інструменты розных сістэм.

Шумер і Вавілон

Шумера-акадская дзяржава Вавілон існавала з II тыс. да н.э. па 6 стагоддзе да н.э. (у апошнія дзесяцігоддзі ёю кіравалі халдзеі, а ў VI стагоддзі да н.э. краінай завалодала Персія).

Жрацы-вавіланяне пакінулі мноства астранамічных табліц. Яны ж вылучылі асноўныя сузор’і і Задыяк, увялі дзяленне поўнага вугла на 360°, развілі трыганаметрыю.

У II тыс. да н.э. у шумераў з’явіўся месячны каляндар, удасканалены ў I тыс. да н.э. Год складаўся з 12 сінадычных месяцаў — шэсць па 29 дзён і шэсць па 30 дзён, усяго 354 дні. Спачатку для ўзгаднення з сонечным годам (працягласць якога яны вызначылі ў ${\displaystyle 365{\frac {1}{4}}}$ дзён) рабілі ўстаўку 13-га месяца, але потым перасталі гэта рабіць.

Апрацаваўшы свае табліцы назіранняў, жрацы адкрылі многія законы руху планет, Месяца і Сонца, змаглі прадказваць зацьменні. У 450 годзе да н.э. вавіланяне ўжо ведалі «метонаў цыкл» (235 месяцаў з вялікай дакладнасцю супадаюць з 19 сонечнымі гадамі). Зрэшты, кітайцы адкрылі яго яшчэ раней.

Старажытны Егіпет

Старажытнаегіпецкі каляндар з грабніцы Сенмута

Дэндэрскі задыяк

Разлівы Ніла адбываюцца ў пачатку лета, і як раз на гэты час прыпадае першы ўзыход найярчэйшай зоркі неба — Сірыуса, які па-егіпецку называўся «Саціс». Да гэтага моманту Сірыўс не бачны. Напэўна, таму «сацічны» каляндар ужываўся ў Егіпце нараўне з грамадзянскім. Сацічны год — гэта перыяд паміж дзвюма геліякічнымі ўзыходамі Сірыуса, гэта значыць ён супадаў з Сідэрычны годам, а грамадзянскі год складаўся з 12 месяцаў па 30 дзён плюс пяць дадатковых сутак, усяго 365 дзён.

Тыдняў спачатку не было, месяц дзяліўся на 3 дэкады. Ужываўся ў Егіпце і месячны каляндар з метонавым цыклам, узгоднены з грамадзянскім. Пазней пад уплывам Вавілона з’явіўся сямідзённы тыдзень. Суткі дзяліліся на 24 гадзіны, якія спачатку былі няроўнымі (асобна для светлага і цёмнага часу сутак), але ў канцы IV стагоддзя да н.э. набылі сучасны выгляд. У Егіпце, у адрозненне ад Вавілона, выкарыстоўвалася дзесятковая сістэма, але ў сутках, акрамя 10 светлых гадзін, яны вылучалі яшчэ па гадзіне на пераходныя перыяды, таму і атрымалася 12 гадзін; тое ж для цёмнага часу сутак.

Ступень развіцця егіпецкай матэматыкі і астраноміі няясная. Дакументаў на гэтую тэму амаль няма, але эліны высока цанілі егіпецкіх астраномаў і вучыліся ў іх.

Астралогія з’явілася не ў Егіпце (па агульнаму меркаванню гісторыкаў, у Месапатаміі), але варажба па Месяцу і планетах выкарыстоўвалася там вельмі шырока.

Егіпецкая сістэма свету, па апісанню Геракліда Пантыйскага (IV стагоддзе да н.э.), была геацэнтрычнаю, але Меркурый і Венера абарачаюцца вакол Сонца (хоць разам з ім — і вакол Зямлі). Верхнія планеты (якія можна назіраць у процістаянні Сонцу) лічыліся ў Старажытным Егіпце ўвасабленнямі бога Хора, ніжнія ж планеты егіпцяне лічылі адною, не адрозніваючы іх. Егіпцяне дзялілі неба на сузор’і. Сведчаннем гэтага могуць служыць упамінанні ў тэкстах, а таксама малюнкі на столях храмаў і грабніц. Усяго сузор’яў у Старажытным Егіпце было вядома 45. Да прыкладу, упамінаецца сузор’е Мес (мабыць, Вялікая Мядзведзіца); сузор’е АН ў выглядзе фігуры з галавой сокала, якая пранізвае дзідай сузор’е Мес.

Старажытны Кітай

Старажытнакітайская зорная карта

Кітайскі атлас зорнага неба ў цыліндрычнай праекцыі, XI ст. Найстаражытнейшы вядомы друкаваны зорны атлас.

Сярод краін Усходняй Азіі найбольшае развіццё старажытная астраномія ў атрымала ў Кітаі. Ужо падчас легендарнай дынастыі Ся (канец III — пачатак II тыс. да н.э.) у Кітаі было дзве пасады прыдворных астраномаў. Паводле легенды, у 2137 г. да н.э. былі пакараны астраномы Хо і Хі, якія не здолелі прадказаць зацьменне. Шмат астранамічных звестак змяшчаецца ў помніку кітайскай літаратуры «Шы цзін» («Кніга песень») (~ VI стагоддзе да н.э.). Прыкладна ў гэты ж час кітайцы ўдакладнілі працягласць сонечнага года (365,25 дзён). Адпаведна нябесны круг дзялілі на 365,25 градусаў ці на 28 сузор’яў (па руху Месяца).

Абсерваторыі з’явіліся ў XII стагоддзі да н.э. Але значна раней кітайскія астролагі рупліва рэгістравалі ўсе незвычайныя падзеі на небе (зацьменні, каметы — «зоркі-венікі», метэорныя патокі, новыя зоркі). Першая запіс аб з’яўленні каметы адносіцца да 631 да н.э., аб месячным зацьменні — да 1137 г. да н.э., аб сонечным — да 1328 г. да н.э., першы метэорны паток апісаны ў 687 г. да н.э. Самае ранняе адназначна ідэнтыфікаванае паведамленне аб камеце Галея датуецца 240 г. да н.э. Магчыма, што камета, якая назіралася ў 466 г. да н.э., тоесная з каметаю Галея. Пачынаючы з 87 года да н.э. адзначаны ўсе наступныя з’яўленні. У 301 г. ўпершыню заўважаны плямы на Сонцы; пазней яны рэгістраваліся неаднаразова.

З іншых дасягненняў кітайскай астраноміі адзначым правільнае тлумачэнне прычыны сонечных і месячных зацьменняў, адкрыццё нераўнамернасці руху Месяца, вымярэнне сідэрычнага перыяду спачатку для Юпітэра (12 гадоў, дакладнае значэнне: 11,86), а з III стагоддзя да н.э. — і для ўсіх іншых планет, як сідэрычныя, так і сінадычныя, з добрай дакладнасцю.

Календароў у Кітаі было мноства. Да VI стагоддзя да н.э. быў адкрыты метонаў цыкл і ўмацаваўся месячна-сонечны каляндар. Пачатак года — дзень зімовага сонцастаяння, пачатак месяца — маладзік. Суткі дзяліліся на 12 гадзін (назвы якіх выкарыстоўваліся і як назвы месяцаў) або на 100 частак.

Каляндарныя рэформы ў Кітаі праводзіліся пастаянна. Гады аб’ядноўваліся ў 60-гадовы цыкл: кожны год прысвячаўся адной з 12 жывёл (Задыяка) і адной з 5 стыхій: вадзе, агню, металу, дрэву, зямлі. Кожнай стыхіі адпавядала адна з планет; мелася і шостая — першасная — стыхія «ці» (эфір). Пазней ці дзялілі на некалькі відаў: інь-ці і ян-ці, і іншыя, узгадняючы з вучэннем Лаа-Цзы (VI стагоддзе да н.э.).

Індыя

Старажытная Грэцыя

Імперыя інкаў

Цэнтральная Амерыка

Камень Сонца — сімвалічнае адлюстраванне календара ацтэкаў

Іншыя краіны

Сярэдневечча

Ісламскія краіны

Еўропа

Эпоха Адраджэння і ранні Новы Час

Ранняе Адраджэнне

Сістэма Каперніка

Вынаходніцтва тэлескопа

Законы Кеплера

Адкрыцці 17 стагоддзя

18 стагоддзе

19 стагоддзе

20 стагоддзе

Літаратура

• Лаўрэш Л. «I зорнае неба над галавой…»: Нарысы з гiсторыi астраномii / Леанiд Лаўрэш. — Мн., 2013.
• Авілін Ц. Паміж небам і зямлёй: этнаастраномія / Цімафей Авілін. — Вільня: Тэхналогія, 2015. 260 с.