Гісторыя яўрэяў Польшчы

Гісторыя яўрэяў на польскіх землях налічвае каля 800 гадоў. На працягу гэтага часу былі доўгія перыяды рэлігійнай талерантнасці з боку дзяржавы і спрыяльных абставін для польскай яўрэйскай абшчыны, але было і амаль поўнае знішчэнне (Халакост), якое праводзілася нацысцкай Германіяй падчас акупацыі  (руск.).

Прыняцце яўрэяў у Польшчы ў 1096 годзе. Карціна Яна Матэйкі.

Святы Войцех абвінавачвае яўрэяў у гандлі рабамі-хрысціянамі перад князем Чэхіі Баляславам Набожным. Рэльеф з Гнезненскіх варотаў.

Першыя невялікія групы яўрэяў пасяліліся ў Польшчы ўжо з XIII стагоддзя, а на працягу наступнага часу іх колькасць павялічвалася. Сюды пераходзілі выгнаныя яўрэі  (руск.) з усёй Еўропы, у прыватнасці з Германіі (1346), Венгрыі (1349—1526 і 1686—1740), Францыі (1394), Аўстрыі (1420), Іспаніі (1492), Партугаліі (1497), Кіева (1886), Масквы (1891). Кароль Казімір III Вялікі лічыцца пратэктарам яўрэяў у Польшчы. У 1334 годзе ён вызваліў яўрэяў з-пад юрысдыкцыі магдэбургскага права і з тых часоў яўрэйскія абшчыны  (руск.) пачалі падвяргацца юрысдыкцыі каралеўскіх судоў. Дзякуючы гэтаму рашэнню Казіміра Вялікага, якім аберагалася фізічная бяспека і маёмасць яўрэяў, Каралеўства Польскае стала аазісам бяспекі іўдэяў, выгнаных з усёй Еўропы. З моманту ўзнікнення Каралеўства Польскага і далей — у Рэчы Паспалітай, да ваенных бедстваў паўстання Хмяльніцкага і Шведскага патопу ў XVII стагоддзі Польшча была адной з самых талерантных дзяржаў Еўропы. Як следства, яна стала домам для адной з найбуйнейшых і дынамічнейшых у развіцці яўрэйскіх абшчын. Невыпадкова тагачасныя людзі называлі сучасную ім Польшчу раем для яўрэяў (лац.: paradisus Iudaeorum)^{[заўв. 1]}, а кракаўскі рабін з шаснаццатага стагоддзя Мошэ Ісерлес  (руск.) адзначаў, што калі б Бог не даў яўрэям Польшчы, то лёс Ізраіля быў бы на самой справе невыносным^[1]. Аднак калі польска-літоўская унія пачала слабець з прычыны войнаў і рэлігійных канфліктаў (паміж пратэстантамі і каталіцкай контррэфармацыяй, а таксама паміж праваслаўнымі і ўніятамі), стала прыходзіць у заняпад і традыцыя польскай талерантнасці. Як следства, з другой паловы XVII стагоддзя сітуацыя яўрэяў у Польшчы пагоршылася.

Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе яўрэі, якія тут жылі (гэтак жа, як і хрысціяне) сталі падданымі дзяржаў, у якіх адышла тэрыторыя. Умовы жыцця яўрэйскай абшчыны істотна адрозніваліся ў залежнасці ад дзяржавы. Асабліва цяжка яўрэям было ў Расійскай імперыі, у якой узмацняўся антысемітызм, а для іўдзеяў было вызначана абмежаваныя зоны для пражывання. У XIX стагоддзі адбыліся істотныя змены — узмацнілася міграцыя яўрэяў у буйныя гарады, дзе паўставаў яўрэйскі пралетарыят, а таксама эміграцыя за межы Еўропы^[2]. Сталі ўзнікаць арганізаваныя рухі за культурную асіміляцыю і рэлігійную рэформу іўдаізму  (руск.). У 1812 годзе ў Прусіі, а ў 1822 — у Расійскай імперыі яўрэям прадастаўлена грамадзянскія правы  (руск.). Узнікалі яўрэйскія палітычныя групы — кансерватыўныя, сацыялістычныя і сіяністычныя, частка яўрэйскага пралетарыяту падтрымлівала камунізм. Пасля атрымання Польшчай незалежнасці  (польск.) на яе тэрыторыі пражывалі больш за 3 мільёны яўрэяў — адна з найбуйнейшых дыяспар на свеце. Істотнай праблемай было павелічэнне ўзроўню антысемітызму.

Неўзабаве пасля ўварвання нацыстаў у Польшчу акупанты пачалі арганізаваную акцыю знішчэння яўрэйскага насельніцтва, вядомую пад назвай Халакост. У выніку генацыду загінулі больш за 90 % польскіх яўрэяў. Многія яўрэі ваявалі як салдаты і афіцэры ў шэрагах Войска Польскага ў кампаніі 1939 года і ў іншых бітвах, напрыклад, пры Монтэ-Касіна  (бел. (тар.)). Іх хавалі на агульных могілках разам з польскімі хрысціянамі і мусульманамі.

Пасля вайны значная частка з 180—240 тысяч яўрэяў, якія перажылі Халакост, вырашыла эміграваць з камуністычнай Польшчы да новай дзяржавы Ізраіль, ЗША ці Паўднёвай Амерыкі. Большасць з тых, хто застаўся, былі вымушаныя з’ехаць у канцы 1960-х у выніку арганізаванай кампартыяй антысеміцкай кампаніі  (руск.) (чэрвень 1967, сакавік 1968). Пасля краху камунізму ў Польшчы ў 1989 годзе становішча яўрэяў нармалізавалася, а тыя з іх, хто меў грамадзянства Польшчы да Другой сусветнай, атрымалі магчымасць яго вяртання. Колькасць яўрэяў у сучаснай Польшчы ацэньваецца ў каля 8-12 тысяч чалавек. Разам з тым, колькасць людзей, якія маюць яўрэйскія карані, але не звязаныя з іўдаізмам або яўрэйскай культурай, можа быць большай у некалькі разоў.

Каментарыі

1. Гэта вызначэнне паходзіць ад фразы, гучала як «Польшча была небам для шляхты, чысцам для гараджан, пеклам для мужыкоў і раем для яўрэяў» і паходзіла з пачатку XVII ст.: Самуэль Адальберг: Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich. 1889—1894, s. 419.. Паводле Станіслава Ката, гэтая фраза ўпершыню з’явілася ў пасквілі 1606 года ананімнага аўтара пад загалоўкам Paskwiliusze na królewskim weselu podrzucone. Аўтар гэтага тэксту, магчыма, мешчанін або прадстаўнік каталіцкага духавенства, крытыкуе прывілеі шляхты і эканамічна звязаных з ёй яўрэяў. Stanisław Kot: Polska rajem dla Żydów, piekłem dla chłopów, niebem dla szlachty. Warszawa: 1937.

Заўвагі

1. B. Weinryb: The Jews of Poland. A Social Economic History of the Jewish Community in Poland from 1100 to 1800, Philadelphia, The Jewish Publication Society of America, 1972, s. 166.
2. Norman Davies: Boże Igrzysko. Kraków: Wydawnictwo ZNAK, 2006. ISBN 83-240-0654-0. 

Літаратура

• Almanach i leksykon żydostwa polskiego. T. 1. Lwów: 1937. 
• Almanach i leksykon żydostwa polskiego. T. 2-3. Lwów: 1938. 
• Maria Ambroży: Ludność żydowska w okresie powstania Chmielnickiego. Opole: 2003. 
• Majer Bałaban: Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem historii żydów w Polsce. T. 1. Lwów: 1929. 
• Majer Bałaban: Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1655. 1936. 
• Majer Bałaban: Dzieje Żydów w Galicyi i w Rzeczypospolitej Krakowskiej 1772–1868. Lwów: 1916. 
• Majer Bałaban: Kiedy i skąd przybyli Żydzi do Polski. Warszawa: Menora, 1931. 
• Majer Bałaban: Przegląd literatury historii Żydów w Polsce. Lwów: 1903. 
• Majer Bałaban: Z historii Żydów w Polsce. 1920. 
• Majer Bałaban: Z zagadnień ustrojowych żydostwa polskiego. Lwów: 1932. 
• Majer Bałaban: Żydzi lwowscy na przełomie XVI i XVII wieku. Lwów: 1909. 
• Majer Bałaban: Żydzi w Polsce. 1930. 
• Majer Bałaban (1938). "Żydzi w powstaniu 1863". Przegląd Historyczny. XXXIV. Warszawa.
• Stefan Bratkowski: Pod wspólnym niebem. Krótka historia Żydów w Polsce i stosunków polsko-żydowskich. Warszawa: 2001. ISBN 83-88072-51-X. 
• Władysław Bruliński: Czerwone plamy historii. Warszawa: Unia Nowoczesnego Humanizmu, 1981. 
• Zofia Borzymińska: Studia z dziejów Żydów w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 1995. ISBN 83-85888-79-9. 
• Marek Jan Chodakiewicz: Po zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie 1944–1947. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2008. ISBN 978-83-60-46464-9. 
• Ludwik Gumplowicz: Prawodawstwo polskie względem Żydów. Kraków: 1867. 
• Norman Davies: Boże Igrzysko. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 2006. ISBN 83-24-00654-0. 
• Szymon Dubnow: Historia Żydów. Kraków: 1939. 
• Artur Eisenbach: Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785—1870 na tle europejskim, Warszawa 1988
• Marian Fuks (historyk)|Marian Fuks: Żydzi polscy. Dzieje i kultura, Warszawa 1982
• August Grabski, Maciej Pisarski, Albert Stankowski: Studia z dziejów i kultury Żydów w Polsce po 1945, Warszawa 1997, ISBN 83-85660-74-7
• August Grabski: Działalność komunistów wśród Żydów w Polsce (1944—1949), Warszawa: Trio, 2004. ISBN 83-88542-87-7.
• Aleksander Hertz: Żydzi w kulturze polskiej, Warszawa 2003, ISBN 83-88032-56-9
• Maurycy Horn: Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce (1697—1795), t. 1-2, Wrocław 1984,1988
• Gershon David Hundert: Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Genealogia nowoczesności. Warszawa 2007
• Łukasz Jasina: Polacy i Żydzi w czasie II wojny światowej w: «Polin. Studies in Polish Jewry», Lublin 2006, ISBN 83-60695-05-9
• Anna Jaskóła: Sytuacja prawna mniejszości żydowskiej w Drugiej Rzeczypospolitej. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 2010. 
• Paul Johnson: Historia Żydów. Kraków: Platan, 1996. ISBN 33-85222-25-1. 
• Adam Kaźmierczyk: Żydzi polscy 1648—1772. Źródła. Kraków 2001
• Krystyna Kersten: Polacy, Żydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939-68. Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza, 1992. ISBN 83-70-54026-0. 
• Wanda Kochowska, Mieczysław Wojecki: Żydzi w Polsce, Zielona Góra 1994, ISBN 83-86335-04-1
• Gerard Labuda: Słowiańszczyzna pierwotna: wybór tekstów. Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1954. 
• Wacław Aleksander Maciejowski: Żydzi w Polsce, na Rusi i Litwie. Warszawa: 1878. 
• Bertold Merwin: Żydzi w powstaniu 1863 r. Lwów: 1910. 
• Mniejszość żydowska w Polsce — mity i rzeczywistość Materiały z konferencji Sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Warszawa, 20 maja 2010.
• Najazd żydowski na Polskę – ulotka Katolicko-Narodowego Komitetu Wyborczego nawołujaca do głosowania w wyborach do Sejmu i Senatu na listę nr 24 w dn. 4 i 11 marca 1928. 
• Iwo Cyprian Pogonowski: Jews in Poland. A documentary history. Nowy Jork: Hippocrene Books, 1998. ISBN 0-7818-0116-8. 
• Moshe Rosman Stosunki magnacko-żydowskie w Rzeczypospolitej XVIII wieku, Warszawa 2005
• Ignacy Schiper: Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937
• Stefania Sempołowska: Żydzi w Polsce. Warszawa: 1906. 
• Władysław Smoleński: Stan i sprawa Żydów polskich w XVIII wieku Архівавана 1 лютага 2009., Warszawa 1876
• Maria Stecka: Żydzi w Polsce. Warszawa: Menora, 1921. 
• Izrael Szahak: Żydowskie dzieje i religia. Żydzi i goje. XXX wieków historii. Warszawa-Chicago: Fijorr Publishing, 1997. ISBN 83-907621-5-3. 
• Janusz Tazbir: Świat Panów Pasków, Łódź 1986
• Bernard Dov Weinryb: The Jews of Poland: a social and economic history of the Jewish community in Poland from 1100 to 1800. Jewish Publication Society, 1973. ISBN 082760016X. 
• Andrzej Żbikowski: Żydzi, Wrocław 2005, ISBN 83-7384-193-8
• Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon. Warszawa: Cyklady, 2001. ISBN 83-86-85958-X. 

Спасылкі

• Muzeum Historii Żydów Polskich Архівавана 13 верасня 2017.
• Wirtualny Sztetl — portal żydowskiej historii lokalnej