Дэзінфармацыя, звязаная з пандэміяй COVID-19 у 2019—2020 гадах

Пасля пачатку пандэміі каранавіруса 2019 года (COVID-19) сталі распаўсюджвацца канспіралагічныя версіі адносна паходжання, маштабу і розных іншых аспектаў гэтага захворвання^[1][2]. У ліку найбольш распаўсюджаных версій такога роду — сцвярджэнні, што вірус з’яўляецца біялагічнай зброяй з запатэнтаванай вакцынай, інструментам рэгулявання колькасці насельніцтва ці вынікам шпіёнскай аперацыі^[3][4][5].

Меры па барацьбе з дэзінфармацыяй

2 лютага 2020 года Сусветная арганізацыя аховы здароўя (СААЗ) заявіла пра «масавую інфадэмію» (гэта значыць «эпідэмія дэзінфармацыі»), паказаўшы на багацце распаўсюджваемай недакладнай інфармацыі пра вірус, якая «перашкаджае людзям знаходзіць надзейныя крыніцы і надзейныя рэкамендацыі». СААЗ заявіла, што створана прамая кругласутачная «гарачая лінія», дзе спецыялісты па камунікацыях і сацыяльных сетак адсочваюць дэзінфармацыю пра вірус і рэагуюць на яе праз вэб-сайт арганізацыі і старонках у сацыяльных сетках^[6][7].

Прадстаўнікі Facebook, Твітэр і Google заявілі, што іх кампаніі супрацоўнічаюць з СААЗ у барацьбе з «дэзінфармацыяй». У сваім блогу Facebook заявіў, што яны будуць выдаляць кантэнт, які парушае палітыку арганізацый аховы здароўя і мясцовых уладаў у дачыненні да дэзінфармацыі^[8]. Facebook таксама прадастаўляў бясплатную рэкламу СААЗ^[9].

У канцы лютага 2020 года інтэрнэт-крама Amazon выдаліла са свайго каталога больш за мільён прадуктаў, якія характарызаваліся як здольныя вылечыць або абараніць ад каранавіруса, а таксама дзесяткі тысяч прадуктаў медыцынскага прызначэння з завышанай цаной^[10].

Канспіралагічныя тэорыі пандэміі

Кітайская біялагічная зброя

Асноўныя артыкулы: Ваенна-кібернетычныя аперацыі ЗША і Прапаганда ў ЗША

У студзені 2020 года Бі-бі-сі апублікавала паведамленне са спасылкай на два артыкулы ад 24 студзеня з The Washington Times, у якіх сцвярджалася, што вірус COVID-19 з’яўляецца часткай кітайскай праграмы па распрацоўцы біялагічнай зброі, заснаванай ва Уханьскім інстытуце вірусалогіі (WIV)^[1][11]. Пазней газета Washington Post апублікавала артыкул-абвяржэнне тэорыі змовы са спасылкай на амерыканскіх экспертаў, якія патлумачылі, што гэты інстытут не падыходзіць для даследаванняў у галіне біялагічнай зброі і што большасць краін адмовіліся ад біялагічнай зброі як бескарыснай; акрамя таго, няма ніякіх доказаў, што вірус быў генетычна мадыфікаваны^[12].

Тым не менш размовы аб распрацоўках Кітаем біязброі не скончыліся. Амерыканскі сенатар Том Котан, прафесар Фрэнсіс Бойл^[13], кансерватыўны палітычны аглядальнік Раш Лімбах^[14][15], старшыня камітэта па абароне Палаты абшчын Вялікабрытаніі Тобіас Элвуд^[16] і ультраправы амерыканскі каментатар з Нью-Джэрсі Джош Бернштэйн^[17] заяўлялі, што COVID-2019 ёсць нішто іншае як вынік дзейнасці кітайскіх лабараторый.

29 студзеня англамоўны эканамічны Інтэрнэт-блог Zero Hedge без якіх-небудзь доказаў выказаў здагадку, што штамп COVID-19, адказны за выбліск каранавіруса, стварылі навукоўцы Уханьскага інстытута. Zero Hedge, выкарыстоўваючы доксінг, апублікаваў поўныя кантактныя даныя навукоўца, як мяркуецца, адказнага за гэта, у тым ліку яго імя, фота і нумар тэлефона, прапаноўваючы чытачам «нанесці [кітайскаму навукоўцу] візіт, калі яны хочуць ведаць, што сапраўды выклікала пандэмію каранавіруса»^[18]. Пазней Twitter назаўжды заблакаваў рахунак блога за палітыку маніпулявання платформай^[19].

У студзені амерыканскі навінавы сайт Buzzfeed News апублікаваў канспіралагічныя тэорыю пра сувязь паміж лагатыпам Уханьскага інстытута WIV і «Umbrella Corporation» — агенцтвам, якое стварыла вірус, што запускае Зомбі-апакаліпсіс у серыі камп’ютэрных гульняў Resident Evil. Гэтая тэорыя таксама бачыла сувязь паміж «Racoon» (галоўны горад у Resident Evil) і анаграмы «Corona» (назва віруса)^[20]. Папулярнасць гэтай тэорыі прыцягнула ўвагу вэб-сайта Snopes, які спецыялізуецца на крытычным вывучэнні гарадскіх легенд, чутак і сумніўных гісторый, які даказаў, што лагатып быў не Уханьскага інстытута, а шанхайскай кампаніі Shanghai Ruilan Bao Hu San Biotech Limited, размешчанай прыкладна ў 500 мілях (800 км) ад Шанхая, і дадаткова ўказаў, што правільная назва горада ў Resident Evil — Raccoon City^[20]. Вэб-сайт Inverse паведаміў, што «Крыстафер Бузі, заснавальнік Bot Sentinel, правёў у Твітэры аналіз для Inverse і выявіў, што [анлайн]-боты і тролі вылучаюць мноства ілжывых сцвярджэнняў. Гэтыя боты сцвярджаюць, што Кітай наўмысна стварыў вірус, які з’яўляецца біялагічнай зброяй, а дэмакраты перабольшваюць пагрозу нанясення шкоды Дональду Трампу і г. д. Хоць мы не можам пацвердзіць паходжанне гэтых ботаў, яны рашуча выступаюць за Трампа»^[21].

Газета South China Morning Post паведаміла, што адна з вядучых даследчыкаў Уханьскага інстытута, Шы Чжэнлі, была мішэнню нападаў у кітайскіх сацыяльных сетках, якія сцвярджалі, што яе праца над вірусамі кажаноў з’яўляецца крыніцай віруса COVID-19, на што Шы адрэагавала так: «Я клянуся маім жыццём, [вірус] не мае нічога агульнага з лабараторыяй», і калі газета папрасіла даследчыка пракаментаваць атакі, Шы адказала: «Мой час павінен быць выдаткаваны на больш важныя пытанні»^[22]. Кітайская медыягрупа Caixin паведаміла, што Шы выступіла з публічнымі заявамі супраць «меркаваных тэорый» капялюшыкаў з фальгі «як крыніцы новага віруса»^[23].

Біялагічная зброя ЗША

22 лютага 2020 года шэраг афіцыйных прадстаўнікоў ЗША заявіў, што Расія стаіць за кампаніяй дэзінфармацыі, выкарыстоўваючы тысячы рахункаў у сацыяльных сетках у Twitter, Facebook і Instagram для наўмыснага прасоўвання «тэорый змовы», якія сцвярджаюць, што вірус з’яўляецца біялагічным зброяй, распрацаванай ЦРУ, а ЗША вядзе эканамічную вайну з Кітаем, выкарыстоўваючы вірус^[24][25][26]. Выконваючы абавязкі памочніка дзяржсакратара па Еўропе і Еўразіі Філіп Рыкер заявіў, што «намер Расіі складаецца ў тым, каб сеяць разлад і падрываць інстытуты і альянсы ЗША знутры» і «распаўсюджваючы дэзінфармацыю аб каранавірусе, расійскія зламыснікі зноў вырашылі пагражаць грамадскай бяспецы, адцягваючы ад глабальных дзеянняў у адказ у галіне аховы здароўя»^[24]. Афіцыйныя прадстаўнікі Расіі адмаўлялі гэтыя абвінавачванні, адзначаючы, што «гэта загадзя ілжывая гісторыя»^[27].

Паводле публікацыі ў амерыканскім кансерватыўнай часопісе The National Interest, хоць афіцыйныя расійскія каналы не вылучаюць тэорыю змовы аб біялагічнай зброі ў ЗША, іншыя расійскія СМІ не падзяляюць стрыманасць Крамля ў гэтым пытанні. Газета «Красная звезда», створаная міністэрствам абароны Расіі, апублікавала артыкул пад назвай «Каранавірус: амерыканская біялагічная вайна супраць Расіі і Кітая», у якой сцвярджаецца, што вірус закліканы нанесці шкоду эканоміцы Кітая, прыслабіўшы яе на наступным раўндзе гандлёвых перамоваў. Лідар ЛДПР Уладзімір Жырыноўскі заявіў у радыёінтэрв’ю, што вірус быў эксперыментам Пентагона і фармацэўтычных кампаній. Дыпламат Ігар Нікулін, былы саветнік генеральнага сакратара ААН, заявіў на расійскім тэлебачанне і ў іншых СМІ, што Ухань быў абраны для нападу, таму што наяўнасць там вірусалагічнай лабараторыі прадаставіла Пентагону і ЦРУ магчымасць прыкрыцця інфармацыі аб уцечцы вынікаў кітайскай біялагічнай эксперыменту^[28].

Па паведамленні радыёстанцыі Farda, іранскі святар Саед Махамад Саід абвінаваціў прэзідэнта ЗША Дональда Трампа ў тым, што ён нацэліўся на горад Кум з дапамогай каранавіруса, «каб нанесці шкоду яго культуры і гонару». Саід заявіў, што Трамп выконвае сваё абяцанне ўразіць іранскія культурныя аб’екты, калі іранцы адпомсцяць за авіяўдар ЗША па аэрапорце Багдада, ахвярай якога стаў камандуючы сіламі «Кодс» Касем Сулеймані^[29].

Прадстаўнік іранскага тэлебачання Алі Акбар Рафіпур заявіў, што каранавірус з’яўляецца часткай праграмы «гібрыднай вайны», якую ЗША вядуць супраць Ірана і Кітая^[30].

Брыгадны генерал Галям Рэза Джалал, кіраўнік Іранскай арганізацыі грамадзянскай абароны, заявіў, што каранавірус, верагодна, з’яўляецца біялагічнай атакай на Кітай і Іран з эканамічнымі мэтамі^[31][32].

Хасейн Саламі, кіраўнік Корпуса Вартавых Ісламскай рэвалюцыі, заявіў, што ўспышка хваробы ў Іране можа быць выкліканая «біялагічнай атакай» ЗША^[33]. Некалькі іранскіх палітыкаў таксама зрабілі падобныя заявы^[34]. Аднак намеснік міністра аховы здароўя Ірана Рэза Малехзадэ адхіліў тэорыю біялагічнай вайны^[35].

Былы прэзідэнт Ірана Махмуд Ахмадзінежад 9 сакавіка 2020 году накіраваў ліст у ААН, дзе сцвярджаў, што «міру ясна, што каранавірус быў выраблены ў лабараторыі» і што COVID-19 з’яўляецца «новай зброяй для стварэння і/або падтрымання палітычнага і эканамічнага вяршэнства на сусветнай арэне»^[36].

Па паведамленнях лонданскага часопіса The Economist, у кітайскіх інтэрнэт-рэсурсах шырока абмяркоўвалася канспіралагічныя тэорыі пра тое, што вірус COVID-19 створаны ЦРУ для падаўлення Кітая^[37]. Хоць у ЗША факт вядзення бактэрыялагічнай вайны супраць кітайскіх войскаў падчас Карэйскай вайны адмаўляецца, у Кітаі гэта лічыцца дакладным, што спрыяе распаўсюджванню гэтых канспіралагічных тэорый.

Некалькі кітайскіх канспіралагічных артыкулаў, якія адносяцца да эпохі атыповай пнеўманіі, усплылі ў час пандэміі са змененымі дэталямі (атыповая пнеўманія таксама аб’яўлена актам біялагічнай вайны ЗША супраць Кітая). У некаторых з гэтых артыкулаў сцвярджаецца, што кітайская кампанія BGI Group, якая спецыялізуецца на даследаваннях геному, прадала ЗША базу дадзеных аб генетычнай інфармацыі кітайцаў у ЗША, што дапамагло ЗША распрацаваць вірус, арыентаваны на геном этнічных кітайцаў^[38].

26 студзеня 2020 года кітайскі навінавы сайт абароннай тэматыкі Xilu апублікаваў артыкул, у якім падрабязна распавядалася пра тое, як ЗША штучна стварылі вірус для «дакладнага нацэльвання на кітайцаў»^[39]. Гэты артыкул была выдалены з сайта ў пачатку лютага.

Некаторыя артыкулы на папулярных кітайскіх сайтах намякалі, што вірус COVID-19 у Кітай занеслі амерыканскія вайскоўцы — удзельнікі Сусветных ваенных гульняў ва Ухане ў 2019 годзе, якія працягваліся да канца кастрычніка 2019 года. На думку аўтараў гэтых артыкулаў, няўважлівае стаўленне і непрапарцыйна нізкія вынікі амерыканскіх спартсменаў у гульнях паказваюць на тое, што яны маглі знаходзіцца там для іншых мэтаў, і маглі на самай справе быць «баевікамі» біялагічнай вайны. Таксама паказвалася, што месца жыхарства амерыканскіх вайскоўцаў у горадзе было размешчана блізка да аптоваму рынку морапрадуктаў, дзе адзначаны першыя выпадкі заражэння^[40][41].

Многія аўтары арабскіх СМІ падтрымлівалі канспіралагічную тэорыю пра тое, што COVID-19, а таксама SARS і вірус свінога грыпу былі адмыслова створаны і распаўсюджаны ЗША, і гэта «частка эканамічнай і псіхалагічнай вайны, якую ЗША вядуць супраць Кітая з мэтай аслабіць яго і прадставіць як адсталую краіну і крыніца хвароб». Гэтую пазіцыю выказалі іракскі палітолаг Сабах аль-Акілі на тэлеканале Al-Etejah, аглядальнік саудаўскай газеты «Аль-Ватан» Сауд аль-Шэры, аглядальнік сірыйскай газеты «Аль-Тауро» Хусейн Сакер і егіпецкі журналіст Ахмад Рыфат на егіпецкім навінавым сайце Vetogate^[42].

Філіпінскі сенатар Ціта Сота прадэманстраваў на слуханнях у Сенаце Філіпін ў лютым 2020 года відэаролік, у якім выказваў версію, што каранавірус — гэта біялагічная вайна супраць Кітая^[43][44].

Член Канстытуцыйнай асамблеі Венесуэлы Элвіс Мэндэс заявіў, што каронавірус з’яўляецца «бактэрыялагічных зброяй, створанай у 89-м, 90-м і далей», і гэта была хвароба, «прышчэпленая грынга». Мэндэс выказаў здагадку, што вірус быў зброяй супраць Лацінскай Амерыкі і Кітая і яго мэта складалася ў тым, каб дэмаралізаваць людзей, каб «стварыць сваю сістэму». Мэндэс таксама запэўніў, што Венесуэла гатовая супрацьстаяць вірусу і што ў краіне ёсць такія ж медыцынскія прэпараты, як і на Кубе^[45].

Сіянісцкая біялагічная зброя

Англамоўны міжнародны навінавы тэлеканал Press TV, які фінансуецца ўрадам Ірана, распаўсюджваў заявы, што «сіянісцкія элементы распрацавалі смяротны штам каранавіруса супраць Ірана»^[46]. Аналагічным чынам розныя арабскія СМІ абвінавачвалі Ізраіль і ЗША ў стварэнні і распаўсюдзе вірусаў птушынага грыпу і атыповай пнеўманіі^[47]. У сацыяльных сетках распаўсюджвалася мноства канспіралагічных тэорый, у тым ліку здагадка, што яўрэі вырабілі вірус COVID-19, каб справакаваць абвал сусветнага фондавага рынку і тым самым атрымаць прыбытак ад інсайдэрскага гандлю; у адным ток-шоу на турэцкім тэлебачанні абмяркоўваўся нават сцэнар, у якім яўрэі і сіяністы стварылі COVID-19, птушыны грып і гемарагічную ліхаманку Крым-Конга, каб «перафарматаваць свет, захапіць краіны [і] нейтралізаваць насельніцтва свету»^[48].

Шпіёнская аперацыя

У некаторых Інтэрнэт-публікацыях са спасылкай на паведамленне Канадскую радыёвяшчальную карпарацыі (CBC) ад ліпеня 2019 года сцвярджаецца, што каранавірус нібыта быў скрадзены з канадскай вірусалагічнай лабараторыі кітайскімі навукоўцамі^[49]. CBC у сувязі з гэтым заявіла, што іх паведамленне было перароблена дэзінфармацыяй, а Эрык Марысет, начальнік аддзела па сувязях са СМІ Міністэрства аховы здароўя Канады і Агенцтва грамадскага аховы здароўя Канады, заявіў, што шпіёнская версія «не мае фактычнай асновы». Вядома, што ні адзін з узораў, адпраўленых кітайскімі спецыялістамі 31 сакавіка 2019 года з Вініпегу ў Пекін, не быў каранавірусам COVID-19. Бягучае месцазнаходжанне зніклых кітайскіх даследчыкаў невядома, вялося расследавання Каралеўскай канадскай коннай паліцыі. Няма доказаў таго, што зніклыя кітайскія навукоўцы былі адказныя за адпраўку патагенаў у Кітай^[50][51][52]. У разгар эпідэміі каранавіруса эксперт па біялагічнай вайне з ізраільскага Цэнтра стратэгічных даследаванняў «Бегін-Садат», спасылаючыся на прэс-канферэнцыю НАТА, дапусціў шпіянаж як прычыну ўцечкі віруса, але няма ніякіх пацверджанняў таго, што каранавірус быў выкрадзены з канадскай лабараторыі або з’яўляецца вынікам кітайскіх даследаванняў у галіне абароны ад біялагічнай зброі^[53].

Інструмент кантролю колькасці насельніцтва

Па паведамленні Бі-бі-сі, Джордан Сатэра, вядомая YouTuber, прыхільніца ультраправай тэорыі змовы QAnon, заяўляла, што ўспышка каранавіруса з’яўляецца інструментам кантролю колькасці насельніцтва, створаным брытанскім інстытутам Пірбрайта і былым кіраўніком Microsoft Білам Гейтсам^[1][54].

Маштабы

20 сакавіка радыё «Эхо Москвы» па патрабаванні Раскамнагляда выдаліла са свайго сайта відэа і расшыфроўку перадачы «Асаблівае меркаванне» ад 16 сакавіка 2020 года, у якой палітолаг Валерый Салавей, у прыватнасці, заявіў, што, па яго даных, улады хаваюць сапраўдныя лічбы аб смяротнасці. Салавей сцвярджаў, што ў Расіі ад захворвання памерлі за 1600 чалавек, а колькасць інфіцыраваных ацэньваецца ў 130—180 тысяч. Па словах галоўнага рэдактара сайта радыёстанцыі Віталя Рувінскага, Раскамнагляд не паведаміў, якія менавіта словы ў перадачы выклікалі прэтэнзію. У той жа дзень Генпракуратура заявіла, што бачыць у словах Салаўя адміністрацыйнае правапарушэнне, якое прадугледжвае штраф да 100 тыс. рублёў^{[55][56][57][58][59]}.

Разам з тым, спецыялісты па інфекцыйных захворваннях Універсітэта Таронта, якія вывучалі неадпаведнасць паміж афіцыйнымі і верагоднымі паказчыкамі заражэння ў Егіпце, ацанілі, што па стане на 15 сакавіка гэтага года памер успышкі ў Егіпце склаў ад 6270 да 45070 выпадкаў заражэння. Урад Егіпта абверг гэтыя лічбы і пачаў арыштоўваць людзей, што распаўсюджвалі дэзінфармацыю аб большым распаўсюдзе пандэміі, чым асвятлялася ў афіцыйных крыніцах^[60].

Дэзінфармацыя з боку крымінальных структур

СААЗ папярэдзіла аб з’яўленні новага выгляду махлярства, калі злачынцы, пад выглядам прадстаўніка СААЗ, запытваюць у ахвяр персанальныя даныя па электроннай пошце ці тэлефоне^[61].

Прадстаўнікі кампаніі Check Point, якая працуе ў сферы кібербяспекі, паведамлілі пра рост колькасці фішынгавых нападаў шляхам рассылкі лістоў на тэму каранавіруса, якія змяшчаюць укладанні з шкоднасным праграмным забеспячэннем. Зламыснікі часцяком выкарыстоўвалі падробленыя дамены, такія як «cdc-gov.org» замест правільнага «cdc.gov», або нават падраблялі дамен, каб ён выглядаў рэальным. Было зарэгістравана больш за 4000 даменаў, звязаных з каранавірусам^[62].

Паліцыя штата Нью-Джэрсі (ЗША) паведаміла пра выпадкі, калі злачынцы абыходзілі дамы і, сцвярджаючы, што яны з CDC, спрабавалі прадаваць тавары па завышаных цэнах ці іншым чынам падманваць ахвяр пад выглядам асветы і абароны насельніцтва ад хваробы^[63].

У сацыяльных сетках зламыснікамі распаўсюджвалі спасылкі, прызначаныя нібыта для пераходу на карту распаўсюджвання каранавіруса Універсітэта Джона Хопкінса, але замест гэтага вядучыя на падроблены сайт, які змяшчаў шкоднаснае праграмнае забеспячэнне^[64].

Крыніцы

1. "China coronavirus: Misinformation spreads online about origin and scale". BBC News. 2020-01-30. Архівавана з арыгінала 2020-02-04. Праверана 2020-02-08.
2. Josh Taylor. Bat soup, dodgy cures and 'diseasology': the spread of coronavirus misinformation (англ.). The Guardian (3 лютага 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
3. Jessica McDonald. Social Media Posts Spread Bogus Coronavirus Conspiracy Theory (нявызн.). factcheck.org (24 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 6 лютага 2020. Праверана 8 лютага 2020.
4. Here's A Running List Of Disinformation Spreading About The Coronavirus (нявызн.). Buzzfeed News. Архівавана з першакрыніцы 6 лютага 2020. Праверана 8 лютага 2020.
5. Ghaffary, Shirin. How tech companies are scrambling to deal with coronavirus hoaxes (нявызн.). Vox (31 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2020. Праверана 8 лютага 2020.
6. Coronavirus: UN health agency moves fast to tackle 'infodemic'; Guterres warns against stigmatization (нявызн.). UN News (4 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 5 лютага 2020. Праверана 5 лютага 2020.
7. WHO Says There's No Effective Coronavirus Treatment Yet (нявызн.). Yahoo! Finance. Архівавана з першакрыніцы 6 лютага 2020. Праверана 6 лютага 2020.
8. Richtel, Matt (2020-02-06). "W.H.O. Fights a Pandemic Besides Coronavirus: an 'Infodemic'". The New York Times. ISSN 0362-4331. Архівавана з арыгінала 2020-02-06. Праверана 2020-02-07.
9. "As coronavirus misinformation spreads on social media, Facebook removes posts". Reuters. 2020-02-01. Архівавана з арыгінала 2020-02-06. Праверана 2020-02-07.
10. "Amazon culls one million fake coronavirus products". BBC News. 2020-02-28. Архівавана з арыгінала 2020-03-01. Праверана 2020-03-01.
11. "China coronavirus: Misinformation spreads online". BBC News. 2020-01-30. Архівавана з арыгінала 2020-02-04. Праверана 2020-02-03.
12. Experts debunk fringe theory linking China's coronavirus to weapons research (нявызн.). The Washington Post (29 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 31 студзеня 2020. Праверана 2 лютага 2020.
13. Zack Budryk. Chinese ambassador on Cotton coronavirus comments: 'It's very harmful to stir up' unsubstantiated rumors (англ.). The Hill (9 лютага 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
14. Staff, Media Matters. Rush Limbaugh: "The coronavirus is an effort to get Trump" (нявызн.). Media Matters for America.
15. Rush Limbaugh claims Chinese are 'trying to weaponize' coronavirus to 'bring down' Trump (нявызн.) (25 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 29 лютага 2020. Праверана 25 лютага 2020.
16. Ellwood, Tobias (2020-02-29). "Transparency will convince the world China is a friend". The Telegraph. ISSN 0307-1235. Архівавана з арыгінала 2020-03-02. Праверана 2020-03-03.
17. Josh Bernstein: The Coronavirus Outbreak Is a Democratic and Chinese Conspiracy Against Trump (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 12 сакавіка 2020. Праверана 12 сакавіка 2020.
18. Peters, Jay. Markets blogger Zero Hedge suspended from Twitter after doxxing a Chinese scientist (нявызн.). The Verge (31 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 6 лютага 2020. Праверана 23 лютага 2020.
19. Datoo, Siraj. Zero Hedge Permanently Suspended From Twitter for 'Harassment' (нявызн.). Bloomberg (31 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 2 лютага 2020. Праверана 7 лютага 2020.
20. Dan Evon. Is the 'Umbrella Corporation' Logo Oddly Similar to a Wuhan Biotech Lab's? (англ.). Snopes (29 студзеня 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
21. "Bots are waging a coronavirus disinformation campaign on social media". Inverse. 2020-02-27.
22. Stephen Chen. Coronavirus: bat scientist's cave exploits offer hope to beat virus 'sneakier than Sars' (англ.). South China Morning Post (6 лютага 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
23. Yang Rui, Feng Yuding, Zhao Jinchao, Matthew Walsh. Wuhan Virology Lab Deputy Director Again Slams Coronavirus Conspiracies (англ.). Caixin (7 лютага 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
24. Glenza, Jessica (2020-02-22). "Coronavirus: US says Russia behind disinformation campaign". The Guardian. Архівавана з арыгінала 2020-02-25. Праверана 2020-02-25.
25. Coronavirus: Russia pushing fake news about US using outbreak to 'wage economic war' on China, officials say (нявызн.) (23 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 23 лютага 2020. Праверана 27 лютага 2020.
26. Kate Ng. US accuses Russia of huge coronavirus disinformation campaign (нявызн.). The Independent (23 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 24 лютага 2020. Праверана 27 лютага 2020.
27. "Coronavirus: Russia denies spreading US conspiracy on social media". BBC. 2020-02-23. Архівавана з арыгінала 2020-02-25. Праверана 2020-02-25.
28. Episkopos, Mark (2020-02-07). "Some in Russia Think the Coronavirus Is a U.S. Biological Weapon". The National Interest. Архівавана з арыгінала 2020-02-23. Праверана 2020-02-27.
29. "Iran Cleric Blames Trump For Coronavirus Outbreak in Religious City". Radio Farda. 2020-02-22. Архівавана з арыгінала 2020-02-23. Праверана 2020-02-26.
30. "Coronavirus: Misinformation and false medical advice spreads in Iran". BBC News. 2020-02-29. Архівавана з арыгінала 2020-03-01. Праверана 2020-03-01.
31. "Civil Defense Chief: Coronavirus Likely Biological Attack against China, Iran". Fars News Agency. 2020-03-03. Архівавана з арыгінала 2020-03-04. Праверана 2020-03-04.
32. "Virus is biological attack on China and Iran, Iranian civil defense chief claims". The Times of Israel. 2020-03-04. Архівавана з арыгінала 2020-03-05. Праверана 2020-03-04.
33. "Coronavirus may be US 'biological attack': IRGC head Hossein Salami". Al Arabiya English. 2020-03-05. Архівавана з арыгінала 2020-03-06. Праверана 2020-03-06.
34. "The Lie that Triggered Khamenei's "Biological Attack" Conspiracy Theory". IranWire. 2020-03-16.
35. "Coronavirus: Iran's deputy health minister rejects biological warfare theory". Al Arabiya English. 2020-03-14. Праверана 2020-03-14.
36. "'Biologic war': Former Iranian president says coronavirus was 'produced in laboratories'". Washington Examiner. 2020-03-09. Архівавана з арыгінала 2020-03-11. Праверана 2020-03-11.
37. "China's rulers see the coronavirus as a chance to tighten their grip". The Economist. 2020-02-08. Архівавана з арыгінала 2020-02-29. Праверана 2020-02-29.
38. zh:中國家長指稱「武漢肺炎是美國投放病毒 (кіт.) (19 лютага 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
39. zh:武汉病毒4个关键蛋白被替换，可精准攻击华人_西陆网 (кіт.). xilu.com (7 лютага 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
40. zh:为什么武汉这场瘟疫，必须得靠解放军？ (кіт.)(недаступная спасылка) (21 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 21 лютага 2020. Праверана 18 сакавіка 2020.
41. zh:朋友圈智商鉴定，冠状病毒是美国投的毒？ (кіт.)(недаступная спасылка). 中华网 (21 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 21 лютага 2020. Праверана 18 сакавіка 2020.
42. "Arab Writers: The Coronavirus Is Part Of Biological Warfare Waged By The U.S. Against China". Middle East Media Research Institute. 2020-02-06. Архівавана з арыгінала 2020-02-09. Праверана 2020-02-29.
43. Rubio, Marco (2020-03-03). "Marco Rubio: Russia, China and Iran are waging disinformation war over coronavirus". New York Post. Архівавана з арыгінала 2020-03-04. Праверана 2020-03-04.
44. San Juan, Ratziel (2020-02-04). "Bioweapon conspiracy video creeps into Senate coronavirus hearing". The Philippine Star. Архівавана з арыгінала 2020-03-10. Праверана 2020-03-04.
45. Web, Master. Constituyente Elvis Méndez: "El coronavirus lo inocularon los gringos" (ісп.)(недаступная спасылка). Somos Tu Voz (7 сакавіка 2020). Архівавана з першакрыніцы 18 сакавіка 2020. Праверана 22 сакавіка 2020.
46. [1]
47. https://www.jpost.com/Middle-East/Arab-media-accuse-US-Israel-of-coronavirus-conspiracy-against-China-617021
48. https://www.timesofisrael.com/conspiracy-theory-that-jews-created-virus-spreads-on-social-media-adl-says/%7C
49. Broderick, Ryan. A Pro-Trump Blog Doxed A Chinese Scientist It Falsely Accused Of Creating The Coronavirus As A Bioweapon (нявызн.). BuzzFeed News (31 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 10 лютага 2020. Праверана 8 лютага 2020.
50. Yates, Karen. Online claims that Chinese scientists stole coronavirus from Winnipeg lab have 'no factual basis' (нявызн.). Canadian Broadcasting Corporation (27 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2020. Праверана 8 лютага 2020.
51. [2]
52. Saranac Hale Spencer. Coronavirus Wasn't Sent by 'Spy' From Canada (нявызн.). Factcheck.org (28 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 30 студзеня 2020. Праверана 8 лютага 2020.
53. Shoham, Dany. China and Viruses: The Case of Dr. Xiangguo Qiu (нявызн.). Begin-Sadat Center for Strategic Studies (29 студзеня 2020).
54. Broderick, Ryan. QAnon Supporters And Anti-Vaxxers Are Spreading A Hoax That Bill Gates Created The Coronavirus (нявызн.). BuzzFeed News (23 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 30 студзеня 2020. Праверана 8 лютага 2020.
55. Политолог Соловей прокомментировал штраф за фейк о коронавирусе (руск.). РИА Новости (20 сакавіка 2020). Праверана 22 сакавіка 2020.
56. Генпрокуратура пригрозила штрафом политологу за слова о жертвах вируса (руск.). РБК. Праверана 22 сакавіка 2020.
57. «Эхо Москвы» по требованию Роскомнадзора удалило запись эфира с рассуждениями политолога Соловья о коронавирусе (англ.). Медиазона. Праверана 22 сакавіка 2020.
58. Генеральная прокуратура Российской Федерации принимает меры по ограничению доступа к недостоверной общественно значимой информации о ситуации с коронавирусной инфекцией (нявызн.)(недаступная спасылка). genproc.gov.ru. Архівавана з першакрыніцы 22 сакавіка 2020. Праверана 22 сакавіка 2020.
59. Соловей Валерий. Валерий Соловей — Особое мнение — Эхо Москвы, 16.03.2020 (руск.). Эхо Москвы. Праверана 22 сакавіка 2020.
60. Egypt: rate of coronavirus cases 'likely to be higher than figures suggest' theguardian.com 16.03.20
61. UN health agency warns against coronavirus COVID-19 criminal scams (нявызн.). un.org (29 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 8 сакавіка 2020. Праверана 11 сакавіка 2020.
62. Sara Morrison. Coronavirus email scams are trying to cash in on your fear (нявызн.). vox.com (5 сакавіка 2020). Архівавана з першакрыніцы 6 сакавіка 2020. Праверана 11 сакавіка 2020.
63. Andrew Griffin. Coronavirus: Sinister people are knocking on doors claiming to be part of official disease response, police warn (нявызн.). The Independent (10 сакавіка 2020). Архівавана з першакрыніцы 11 сакавіка 2020. Праверана 11 сакавіка 2020.
64. Hackers made their own coronavirus map to spread malware, feds warn (нявызн.). Miami Herald (13 сакавіка 2020). Праверана 14 сакавіка 2020.