Жыта

Жыта
Каласы жыта пасяўнога (Secale cereale)
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя[1] Клас:  Аднадольныя[2] Парадак:  Метлюжкакветныя Сямейства:  Метлюжковыя Падсямейства:  Pooideae Трыба:  Triticeae Род:  Жыта
Міжнародная навуковая назва
Secale
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   42089 NCBI   4549 EOL   108213 GRIN   g:11022 IPNI   62805-3

Жы́та^[3] (Secale) — род адна- і шматгадовых травяністых раслін сямейства злакаў. 6 — 8 відаў.

Гісторыя культуры

Продкам культурнага жыта была травяністая расліна — горнае жыта (Secale montanum), абарыген паўночнай Афрыкі і горных раёнаў Блізкага Усходу. Каля 3 тыс. да н.э. яго пачалі вырошчваць на захадзе Турцыі, у Арменіі і поўначы Ірана. Продкам славянскіх народаў яно пачаткова было вядомае як пустазелле ў пасевах пшаніцы, і толькі падчас прасоўвання каланізацыі на поўнач (на мяжы н.э) на жыта звярнулі ўвагу як на самастойную культуру. З усіх злакавых раслін азімае жыта — самае марозаўстойлівае: расце ў арктычных раёнах Скандынавіі, а ў Гімалаях — да вышыні 4250 м. Народы поўдня Еўропы, маючы больш спрыяльныя кліматычныя ўмовы для вырошчвання жыта, традыцыйна грэбавалі ім і жытнім хлебам, але ў германскіх і славянскіх народаў на працягу каля 2000 гадоў жытні хлеб заставаўся асноўным прадуктам харчавання.

Віды

Secale sylvestre. Расія, ваколіцы Саратава

Паводле базы даных The Plant List, род складаецца з 9 відаў, у тым ліку адзін гібрыдны^[4]:

• Secale africanum Stapf. Від з Паўднёвай Афрыкі.
• Secale anatolicum Boiss.
• Secale cereale L. typus^[5] — Жыта пасяўное, ці Жыта. Важная сельскагаспадарчая культура.
• Secale ciliatiglume (Boiss.) Grossh.
• Secale ×derzhavinii Tzvelev [= Secale montanum × Secale cereale]
• Secale montanum Guss.
• Secale segetale (Zhuk.) Roshev.
• Secale sylvestre Host. Аднагадовая расліна, распаўсюджаная ў Еўропе, у Малой Азіі, на поўдні Заходняй Сібіры, у Сярэдняй Азіі.
• Secale vavilovii Grossh.. Аднагадовая расліна з Турцыі, Арменіі і Ірана.

Ужыванне

Жыта ўтрымлівае мала глютэну, таму жытні хлеб больш шчыльны, «ацеслівы», чым пшанічны, але больш бяспечны для хворых на цэліякію.

Жыта — выдатная сыравіна для моцных алкагольных напояў, асабліва гарэлкі.

Зноскі

1. Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
2. Пра ўмоўнасць аднясення апісванай у гэтым артыкуле групы раслін да класа аднадольных гл. раздзел «Сістэмы APG» артыкула «Аднадольныя».
3. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 119. — 160 с. — 2 350 экз.
4. Secale Архівавана 18 красавіка 2012.: информация в базе данных The Plant List (2010, Version 1). (англ.) (Праверана 9 красавіка 2013)
5. Звесткі пра род Secale у базе даных Index Nominum Genericorum Міжнароднай асацыяцыі па таксанаміі раслін (IATP). (англ.)

Літаратура

• Белы А. Жыта // Праект «Наша ежа»