Залаты Рог (Стамбул)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Залаты Рог.
Заліў Залаты Рог
тур. Haliç
Краявід з боку раёна Балат у кірунку вусця заліва
Краявід з боку раёна Балат у кірунку вусця заліва
41°01′10,70″ пн. ш. 28°58′22,50″ у. д.HGЯO
Вышэйстаячая акваторыяБасфор
Краіна
Даўжыня берагавой лініі18 км
Найбольшая глыбіня40 м
Салёнасцьна паверхні каля вусця 20,6 ‰
Празрыстасць5,5 м
Залаты Рог (Стамбул) (Турцыя)
Залаты Рог (Стамбул)
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы


Залаты́ Рог (турэцк.: Haliç; грэч. Κεράτιος Κόλπος; англ.: Golden Horn) — вузкі выгнуты заліў, які ўпадае ў праліў Басфор у месцы яго злучэння з Мармуровым морам. Размешчаны большай часткай у межах турэцкага горада Стамбул, падзяляючы яго еўрапейскую частку на паўночную і паўднёвую паловы. У гавані ў вусці Залатога Рога ў VII стагоддзі да нашай эры была заснавана калонія Візантый, вакол якой пазней сфарміраваўся Канстанцінопаль.

На берагах заліва размешчаны старажытныя раёны Галата, Фенер, Балат, Айвансарай, Эюп, Хаскей, Касымпаша. Тут з Сярэднявечча сяліліся канстанцінопальскія яўрэі і італьянскія купцы. У позняй Візантыі на паўночным беразе Залатога Рога існавала калонія Генуэзскай рэспублікі, а ў асманскі час тэрыторыя ўмяшчала фінансавы і гандлёвы цэнтр горада, мусульманскія святыні і буйную суднаверф.

Падарожнікі XIX стагоддзі звалі заліў самай прыгожай часткай горада, у сярэдзіне XX стагоддзя мясцовасць была сапсавана слабакантралюемай унутранай міграцыяй і хаатычным прамысловым развіццём. У наш час берагі Залатога Рога ўяўляюць сабой сумесь пераважна бедных жылых раёнаў з важнымі музеямі і гістарычнымі манументамі.

Этымалогія

[правіць | правіць зыходнік]
Спадарожнікавая здымка НАСА 2007 года: Залаты Рог уразаецца углыб еўрапейскай тэрыторыі ў левай частцы здымка

Страбон зваў заліў «Рогам Візантыя», відавочна маючы на ўвазе яго форму.

«Заліў, які прылягае да сцяны візантыйцаў, распасціраецца прыблізна ў заходнім кірунку на 60 стадый падобна аленеваму рогу. Ён разгаліноўваецца на мноства маленькіх бухт, як бы на галіны».[1]

Залатым рогам (па-грэчаску Χρυσόκερας, Хрызакерас) заліў стаў называцца пазней, магчыма, дзякуючы гандлёвай важнасці.

Гісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

Грэчаскі перыяд

[правіць | правіць зыходнік]

На паўднёвым беразе Залатога Рога, пры ўпадзенні ў Басфор, у VII стагоддзі да нашай эры была заснавана калонія Візантый. Выбар месца быў відавочна абумоўлены формай мыса Сарайбурну, які прыкрываў паўднёвы бераг ад мора. Натуральная гавань прыцягвала судны, якія праходзілі па Басфоры, дапамагаючы Візантыю кантраляваць гандлёвы шлях з Мармуровага ў Чорнае мора. Першыя склады і паселішчы з'явіліся яшчэ дашчэнту гарады.[2]

Неўзабаве пасля ператварэнне Візантыя ў Канстанцінопаль, у часы кіравання Феадосія Першага гандлёвы порт перастаў спраўляцца з вялікім патокам суднаў і быў вынесены па-за межы Рога.[3] Не пазней VIII стагоддзя, пры імператары Льве Трэцім берагі пры ўваходзе ў заліў былі злучаны ахоўным ланцугом. Першае згадка пра яго датуецца 717 годам, калі ланцуг заступіў шлях караблям арабаў, якія аблажылі горад.[4]

У глыбіні Залатога Рога, у раёне, вядомым візантыйцам як Улахерны (цяпер Айвансарай), у V стагоддзі недалёка ад берага была пабудавана Улахернская царква, якая згарэла да ўзяцця горада туркамі. У ёй захоўваліся дзве важныя святыні: Улахернская ікона і Рыза Багародзіцы, перанос якой у Канстанцінопаль праваслаўная царква і цяпер штогод святкуе як Рызапалажэнне. Вялікае свята Пакровы таксама звязаны з храмам: яно адзначаецца ў гонар з'яўленне Багародзіцы вернікам, якое нібы адбылося тут у 910 годзе.[5]

Адміністрацыйны цэнтр горада перамясціўся ва Улахерны пасля таго, як Аляксей Камнін у канцы XI стагоддзя выбудаваў там новую імператарскую рэзідэнцыю — Улахернскі палац.[6][7] У XIV стагоддзі побач з'явіўся палац Тэфкур, ён жа палац Канстанціна Парфірароднага (названы ў гонар не легендарнага імператара, а яго цёзкі, сына Міхаіла Палеалога).[8]

Землі вакол вусця Рога ў эпоху позняй Візантыі засялілі канстанцінопальскія яўрэі. У X стагоддзі іўдзейскі квартал з'явіўся на паўднёвым беразе ў раёне цяперашніх прыстаняў Эміненю,[9] а ў XI стагоддзі яўрэйскія раёны занялі паўночны бераг ад самага Басфора амаль да сучаснага моста Халіч (раёны Галата, Касымпаша і Хаскёй).[10][11]

Кварталы іўдзеяў суседнічалі з прыбярэжнымі часткамі горада, аддадзенымі ў канцэсію італьянскім гарадам-дзяржавам. Першай з іх зямлю ў Канстанцінопалі ў X стагоддзі атрымала рэспубліка Амальфі (у тым жа Эміненю, ля цяперашняга Галацкага моста).[12] Далей па беразе ў 1082 годзе з дазволу Аляксея Камніна быў заснаваны венецыянскі квартал,[13] а бліжэй да Басфора — кварталы Пізанскай рэспублікі (c 1111 года)[14] і Генуі (з 1160 года). У апошняга быў цяжкі лёс: у 1162 годзе яго знішчылі суседзі-пізанцы (адзін забіты), у 1171 годзе — разграмілі венецыянскія канкурэнты (без чалавечых ахвяр). А ў красавіку 1182 года ўсе італьянскія кварталы былі спалены, а тысячы жыхароў без разбору забіты ці аддадзены ў рабства ў выніку Разні лацінаў.[15][16]

Крыжакі двойчы бралі горад штурмам з боку Залатога Рога падчас разгрому Канстанцінопаля 1203—1204 гадоў. Напачатку баявых дзеянняў атакуючыя разарвалі ланцуг над залівам і знішчылі візантыйскі флот. Лагер крыжакоў размяшчаўся ў Галаце на паўночным беразе, а на паўднёвым грэкі зноў спалілі італьянскія кварталы, вымусіўшы іх жыхароў шукаць выратавання на іншым баку. (Пізанцы да гэтай падзеі абаранялі горад разам з грэкамі, а пасля яе далучыліся да крыжакоў).[17][18][19]

Так пачалося фарміраванне Галаты як прадмесця заходніх еўрапейцаў, аддзеленага Залатым Рогам ад цэнтра горада. Міхаіл Палеалог у 1267 годзе аддаў Галату ў бестэрміновае карыстанне генуэзцам,[20] якія затым паступова ператварылі месца ў дэ-факта незалежную калонію, ваявалі з Візантыяй і ў сярэдзіне XIV стагоддзя сталі саюзнікамі Асманскай дзяржавы,[21] захоўваючы, зрэшты, нейтралітэт у яго адносінах з Канстанцінопалем.

Узяцце Канстанцінопаля асманамі

[правіць | правіць зыходнік]

Перад пачаткам турэцкай аблогі 1453 года ахоўны ланцуг ізноў быў нацягнуты над уваходам у заліў. Вырашальныя падзеі 54-дзённага супрацьстаяння адбываліся на сушы, але з боку Рога туркі падтрымлівалі пастаяннае напружанне, адцягваючы ўвагу і сілы абаронцаў.

У першыя дні аблогі, распачатай 6 красавіка, асманскі флот двойчы падыходзіў да ланцуга (меркавана 9 і 12 красавіка) і адыходзіў пад нападамі грэчаскага флоту. Затым армія Мехмеда Другога пачала абстрэл з паўночнага берага суднаў, якія абаранялі ланцуг, што не перашкодзіла візантыйцам 20 красавіка прыняць чатыры караблі з Італіі са зброяй і харчом.

Маральны пералом адбыўся раніцай 22 красавіка, калі туркі здзейснілі выдатную інжынерную аперацыю — перакідванне 70 суднаў з Басфора ў Залаты Рог па сушы. Караблі з поўнымі камандамі на борце былі падняты на 60-мятровы ўзгорак, перавезены па драўляных насцілах у абыход сцен генуэзскай Галаты і спушчаны на ваду ў цяперашнім раёне Касымпаша.

Спроба абаронцаў горада спаліць караблі пад покрывам ночы не ўдалася, асманы былі папярэджаны шпіёнамі і знішчылі большую частку лазутчыкаў. Грэчаскі флот стаяў каля вусця заліва, бакі не ўступалі ў адкрыты бой. Туркі пабудавалі ў далёкай частцы Рога пантонную пераправу для выгоды камунікацыі, рэгулярна абстрэльвалі Влахерны з вады і накіроўвалі караблі да гарадской сцяны, зморваючы абаронцаў пагрозамі штурму.

У апошнюю раніцу 29 мая асманскі дэсант высадзіўся да сцен Залатога Рога толькі пасля атрымання весткі аб тым, што янычары ўжо ўварваліся ў горад з іншага боку. Неўзабаве ланцуг над залівам знялі судны італьянцаў, якія ратаваліся ўцёкамі ад асманаў. Пасля таго як некалькі іх караблёў пакінулі заліў, турэцкі флот змог блакіраваць Рог.[22]

Турэцкі перыяд

[правіць | правіць зыходнік]

Пра Асманскі перыяд як і пра турэцкі нічога невядома. Аднак захаваліся звесткі пра тое, што пасля пажару ў Тапкапах 1541 Хюрэм Султан загадала паглыбіць Залаты Рог, каб туды маглі праплываць не толькі маленькія, але і вялікія караблі. Менавіта гэта дапамагло ажывіць гандаль і павялічыць казну. На гэтыя грошы Хюрэм і адрамантавала палац.

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Страбон. География. Книга VII. — М: «Ладомир», 1994.
  2. ↑ Петросян Ю. А. Мегарские колонисты на Босфорском мысу // Древний город на берегах Босфора. Исторические очерки. — М.: «Наука», 1986. — 50 000 экз.
  3. ↑ Ufuk Kocabaş. The Yenikapi Shipwrecks(недаступная спасылка). Сайт археологической группы WOAM. Архівавана з першакрыніцы 19 снежня 2012. Праверана 21 жніўня 2012.
  4. ↑ Stephen Turnbull. The Walls of Constantinople. — Botley: Osprey Publishing, 2004. — P. 16.
  5. ↑ Иванов С. А. Влахерны // В поисках Константинополя. — М.: «Вокруг света», 2011. — P. 752. — 424—427 p. — 5 000 экз. — ISBN 978-5-98652-382-8.
  6. ↑ João Vicente. The Construction of the two palaces: Alexius’ in Blachernae and of Digenis’ in Euphrates(недаступная спасылка). Сайт Academia.edu (14 лістапада 2010). Архівавана з першакрыніцы 20 чэрвеня 2022. Праверана 21 жніўня 2012.
  7. ↑ Blachernae Palace(недаступная спасылка). Проект Byzantium 1200. Архівавана з першакрыніцы 17 кастрычніка 2012. Праверана 21 жніўня 2012.
  8. ↑ Иванов С. А. Дворец Багрянородного // В поисках Константинополя. — М.: «Вокруг света», 2011. — P. 752. — 439—444 p. — 5 000 экз. — ISBN 978-5-98652-382-8.
  9. ↑ Constantinople // Encyclopaedia Judaica / edited by Cecil Roth. — Jerusalem: Keter Publishing House, 1971. — Vol. 5.
  10. ↑ Minna Rozen. The Ottoman conquest of Constantinople // A history of Jewish community in Istanbul: the formative years, 1453—1556. — Leiden; Boston; Koln: Brill, 2002. — ISBN 90-04-12530-2.
  11. ↑ Elli Kohen. The jewish quarter in Constantinople // History of the Byzantine Jews: A Microcosmos in the Thousand Year Empire. — Lanham, Maryland: University Press of America, 2007. — ISBN 978-0-7618-3623-0.
  12. ↑ Krijnie Ciggaar. The Italian peninsula // Western Travellers to Constantinople: The West and Byzantium, 962-1204: cultural and political relations. — Leiden; New York; Koln: Brill, 1996. — ISBN 90-04-10637-5.
  13. ↑ Venetians in Constantinople(недаступная спасылка). Online Encyclopaedia on the Greeks in Constantinople. Архівавана з першакрыніцы 3 ліпеня 2015. Праверана 21 жніўня 2012.
  14. ↑ Charles Burnett. The Middle Ages, when the West wanted to learn from the East(недаступная спасылка). Сайт Dialogues on Civilisations (19 верасня 2006). Архівавана з першакрыніцы 4 ліпеня 2013. Праверана 21 жніўня 2012.
  15. ↑ Genoese in Constantinople(недаступная спасылка). Online Encyclopaedia on the Greeks in Constantinople (14 лістапада 2024). Архівавана з першакрыніцы 3 ліпеня 2015. Праверана 21 жніўня 2012.
  16. ↑ Andrew Holt. Massacre of Latins in Constantinople, 1182. Сайт Crusades-Encyclopedia (14 лістапада 2005). Архівавана з першакрыніцы 29 верасня 2007. Праверана 21 жніўня 2012.
  17. ↑ Жоффруа де Виллардуэн. Главы 101—200 // Завоевание Константинополя = La Conquête de Constantinople. — М.: «Наука», 1993.
  18. ↑ Жоффруа де Виллардуэн. Главы 201—300 // Завоевание Константинополя = La Conquête de Constantinople. — М.: «Наука», 1993.
  19. ↑ Thomas F. Maden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. — Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2003.
  20. ↑ Donald M. Nicol. The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453. — Cambridge: Cambridge University Press, 1993. — P. 60.
  21. ↑ A History of the Crusades, Volume VI: The Impact of the Crusades on Europe / edited by Kenneth M. Setton, Harry W. Hazard, Norman P. Zacour. — Madison, London: The University of Wisconsin Press, 1989.
  22. ↑ Steven Runciman. The Fall of Constantinople 1453. — Cambridge: Cambridge University Press, 2004.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]