Карабахская вайна

Карабахская вайна
Асноўны канфлікт: Карабахскі канфлікт
Дата	1992—1994
Месца	Нагорны Карабах
Вынік	Перамога Арменіі
Праціўнікі
Арменія Нагорны Карабах пры падтрымцы:  Грэцыя[1]  Азербайджан пры падтрымцы:  Турцыя[2][3] УНА-УНСО[4][5]
Сілы бакоў
20 000[6] 38 000
Страты
5856—6000[7] 10 000—20 000[8]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Карабахская вайна (азерб.: Qarabağ müharibəsi, арм.: Ղարաբաղյան պատերազմ), таксама Арцахская вайна (арм.: Արցախյան պատերազմ) — актыўная фаза баявых дзеянняў паміж азербайджанскімі і армянскімі ўзброенымі фарміраваннямі за кантроль над Нагорным Карабахам і прылеглымі тэрыторыямі, частка больш шырокага этнапалітычнага канфлікту.

Перадгісторыя

Асноўны артыкул: Карабахскі канфлікт

У пачатку XX стагоддзя Нагорны Карабах з пераважным армянскім насельніцтвам двойчы (у 1905—1907 і 1918—1920 гг) станавіўся арэнай кровапралітных армяна-азербайджанскіх сутыкненняў.

У 1918—1920 гады на кантроль над Нагорным Карабахам прэтэндавалі Рэспубліка Арменіі і Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка, якія абвясцілі самастойнасць у ходзе распаду Расійскай імперыі. Скліканы 22 ліпеня 1918 года ў Шушы Першы з’езд армян Карабаха абвясціў Нагорны Карабах незалежнай адміністрацыйна-палітычнай адзінкай і выбраў уласны Народны ўрад (з верасня 1918 года — Армянскі нацыянальны савет Карабаха). Супрацьстаянне паміж войскамі АДР і армянскімі ўзброенымі атрадамі працягвалася ў рэгіёне аж да ўстанаўлення ў Азербайджане савецкай улады. Часткі 11-й Арміі РСЧА, якія ўвайшлі ў Азербайджан у канцы красавіка 1920 года, ва ўзаемадзеянні з азербайджанскімі войскамі занялі тэрыторыю Карабаха, Зангезура і Нахічэваня. Да сярэдзіны чэрвеня 1920 года супраціўленне армянскіх узброеных атрадаў у Карабаху з дапамогай савецкіх войскаў было задушана.

У 1921 г. Каўбюро РКП(б) прыняло пастанову аб статусе Нагорнага Карабаха: «Зыходзячы з неабходнасці нацыянальнага міру паміж мусульманамі і армянамі і эканамічнай сувязі Верхняга і Ніжняга Карабаха, яго пастаяннай сувязі з Азербайджанам, Нагорны Карабах пакінуць у межах Азербайджанскай ССР, падаўшы яму шырокую абласную аўтаномію з адміністрацыйным цэнтрам у г. Шушы, які ўваходзіць у склад аўтаномнай вобласці»^[9]. У ліпені 1923 года раёны Азербайджанскай ССР з пераважна армянскім насельніцтвам (Шушанскb, Джэбраільскі і часткі Джэваншырскага і Зангезурскага паветаў) былі аб’яднаны ў аўтаномнае ўтварэнне (Аўтаномная вобласць Нагорнага Карабаха (АОНК), з 1937 — Нагорна-Карабахская аўтаномная вобласць (НКАВ)). У канцы 1930-х гг. адміністрацыйна-тэрытарыяльныя змены ўнутры Азербайджанскай ССР прывялі да ўтварэння так званага Лачынскага калідора, які аддзяліў тэрыторыю НКАВ ад Арменіі.

Пытанне аб перадачы Нагорнага Карабаха Арменіі час ад часу ўздымаўся армянскім кіраўніцтвам, але не атрымлівала падтрымкі ў цэнтры^[10][11]. У 1960-я гады сацыяльна-эканамічная напружанасць у НКАВ некалькі разоў перарастала ў масавыя беспарадкі.

Падзеі пасля распаду СССР

Раздзел ваеннай маёмасці і ўзбраення частак Савецкай Арміі

Больш за ўсё войскаў былой Савецкай Арміі ў Закаўказзе знаходзілася на тэрыторыі Азербайджана. У выніку падзелу савецкай ваеннага маёмасці Азербайджану перайшлі 4-я агульнавайсковая армія (чатыры мотастралковыя дывізіі), тры брыгады СПА, брыгада спецыяльнага прызначэння, чатыры базы ВПС і частка Каспійскай марскі флатыліі. Таксама Азербайджану дасталіся ўсе склады боепрыпасаў (стратэгічны ў Килязи, акруговыя ў Агдам і помпавых, дывізіёне ў Гюздеке, Гянджы, Ленкарані, Нахичевани). Агульная колькасць боепрыпасаў на гэтых складах ацэньваецца ў 11 000 вагонаў. Перадача ваеннага маёмасці 4-й арміі і 49-га арсенала была завершана ў 1992 годзе. Вывад частак былой Савецкай Арміі ў Расію суправаджаўся захопам часткі ўзбраенняў азербайджанскім бокам. Сярод найбольш значных можна назваць разрабаванне ваеннай маёмасці 19-й арміі СПА^[12].

У Карабаху армянскімі ўзброенымі фарміраваннямі ў 1992 годзе была захоплена частка ўзбраенняў 366-га мотастралковага палка 23-й мотастралковай дывізіі, які адыходзіў пад кантроль Азербайджана^[12].

Раздзел у Арменіі ваеннага маёмасці былой ЗакВА прайшоў найбольш цывілізавана. З усіх дзяржаў Закаўказзя пры раздзеле ваеннага маёмасці Арменія апынулася ў самым нявыгадным становішчы, так як на яе тэрыторыі знаходзілася найменшая колькасць войскаў Закаўказскай ваеннай акругі. У 1992 годзе пад кантроль Ерэвана былі пераведзены ўзбраенне і ваенная маёмасць дзвюх з трох дывізій (15-й і 164-й) 7-й агульнавайсковай арміі былога СССР, а таксама каля 500 вагонаў боепрыпасаў^[12].

З авіяцыі ў пачатку 1992 года Азербайджану дасталіся 14 Мі-24 і 9 Мі-8, якія базіраваліся на базе Сангачалы. Арменіі дасталася эскадрылля з 13 Мі-24, раней якая належала 7-му верталётны палку, які знаходзіўся пад Ерэванам^[13].

1992

• 1 студзеня — Агдамскі батальён пад камандаваннем Якуба Рзаева ў суправаджэнні шасці танкаў і чатырох БТР атакавалі армянскае сяло Храморт ва ўсходняй частцы Нагорнага Карабаха^[14]. Пасля на гэтым напрамку з азербайджанскага боку былі заўважаны ўзброеныя атрады.
• 6 студзеня — прынятая дэкларацыя аб незалежнасці Нагорна-Карабахскай Рэспублікі (НКР).
• 13 студзеня — пры абстрэле горада Шаумянаўска азербайджанцы ўпершыню ўжылі рэактыўную ўстаноўку залпавага агню «Град»  (руск.)^[14].
• 21-22 студзеня — армянскія ўзброеныя фарміраванні разграмілі апорную базу азербайджанскага АМАПа  (руск.) ў Сцепанакерце. Тыя амапаўцы, што засталіся ў жывых, з баямі прарваліся ў Агдам^[15].
• 26 студзеня — азербайджанскія воінскія фарміраванні пачалі наступ на армянскія пазіцыі ў сяле Дашалты, у выніку страціўшы 123 чалавекі забітымі^[16].
• 28 студзеня — з ПЗРК збіты грамадзянскі азербайджанскі верталёт Мі-8, які ляцеў з Агдама ў блакіраваную армянамі Шушу. Пры гэтым загінула некалькі дзясяткаў чалавек^[13].
• 31 студзеня — азербайджанцы разгортваюць масіраваны наступ з ужываннем цяжкіх узбраенняў^[17].
• У пачатку лютага — красавіка азербайджанскія населеныя пункты Карадаглы Мартунінскага раёна і Агдабан Кельбаджарскага раёна былі захоплены армянамі, а іх насельніцтва выгнана, што прывяло да гібелі, па меншай меры, 99 грамадзянскіх асоб, а 140 чалавек атрымалі раненні.

Байцы Сіл Самаабароны НКР на перадавой. Жнівень 1992, Лачынскі калідор

• 10 лютага — армянскія ўзброеныя сілы займаюць азербайджанскае сяло Малыбейлі. Днём раней над вёскай былі раскіданы ўлёткі, у якіх жыхарам і ўзброеным сілам Азербайджана прапаноўвалі пакінуць сяло па калідоры, якое пакінулі армянскія ВС, але з умовай здачы зброі. Прапанова была праігнаравана^[18].
• 14 лютага — канфіскацыя 7 верталётаў і стварэнне на іх базе азербайджанскай верталётнай эскадрыллі.
• 19 лютага — азербайджанскія верталёты ўпершыню з’явіліся над полем бою, нанёсшы ўдар па армянскіх пазіцыях ля сяла Карагалы; пілатавалі машыны савецкія лётчыкі, якія перайшлі на бок Азербайджана^[13].
• 25-26 лютага — армянскія ўзброеныя фарміраванні захапілі горад Хаджалы; за гэтым пачалося масавае забойства мірных жыхароў, якое ў шэрагу крыніц характарызуецца як самае буйное і жорсткае кровапраліцце за час Карабахскай вайны^[19][20]. Некаторыя армянскія аўтары, аднак, па-іншаму трактуюць гэту падзею^[21].
• 2 сакавіка — у Лондане былі забіты чачэнцы Руслан і Назарбек Уцыевы (першы з’яўляўся намеснікам ваеннага савета самаабвешчанай рэспублікі Ічкерыя). Паводле газеты «Камерсант», забойства было здзейснена армянскай разведкай^[22]. У братоў было заданне чачэнскага ўрада правесці перамовы аб друкаванні чачэнскіх грошаў і пашпартоў, а таксама дамовіцца аб пастаўках 2 тысяч партатыўных ракет «Стынгер» тыпу «зямля — паветра» для Азербайджана^[22][23].
• 3 сакавіка — у сяла Гюлістан быў падбіты расійскі ваенна-транспартны верталёт Мі-26, які накіроўваўся ў Ерэван. На яго борце знаходзіліся жанчыны і дзеці. Загінула 16 чалавек.
• 21 сакавіка было складзена часовае тыднёвае перамір’е, у дзень заканчэння якога 28 сакавіка азербайджанскі бок распачаў самае буйное з пачатку года наступ на Сцепанакерт. Наступ пачалося з нападу азербайджанскай арміі на пасты сіл НКР з боку вёскі Джангасан, якая знаходзіцца над вёскай Кіркіжан (фактычны прыгарад Сцепанакерта). На наступны дзень 29 сакавіка пачаўся масіраваны абстрэл Сцепанакерта, жыхары якога перабраліся ў падвалы сваіх дамоў. За час бою па горадзе з Шушы з установак «Град» было выпушчана рэкордная на той момант лік снарадаў — 163. З вёскі Джангасан быў абстраляны сцепанакерцкі аэрапорт ля Хаджалы, 12 снарадаў «Града» разарваліся на ўзлётнай паласе. 29 сакавіка азербайджанцам удалося заняць пазіцыі ў непасрэднай блізкасці ад Сцепанакерта, але ўжо да ночы пасты пад Сцепанакертам былі армянамі адбітыя. Пасля вяртання армянскіх сіл на зыходныя пазіцыі азербайджанскае кіраўніцтва ў асобе прэм’ер-міністра Гасана Гасанава, звязаўшыся з міністрам замежных спраў НКР Арменам Ісагулавым, папрасіла міра, у выніку якога 30 сакавіка ў 2:30 ночы бой спыніўся. Па заканчэнні двухдзённага бою страты сіл НКР склалі — 8 забітых, 28 параненых. Удзельнікі бою сцвярджаюць, што азербайджанцы панеслі страты — больш за 150 чалавек^[24].
• 30 сакавіка — у кар’еры на нейтральнай паласе паміж пагранічнымі пастамі Аскеранскага раёна НКР і Агдамскага раёна Азербайджана пры пасярэдніцтве Міжнароднай арганізацыі Чырвонага Крыжа, у асобе грамадзяніна Швейцарыі Франсуа Белона адбыўся самы значны на той момант па колькасці абмен закладнікамі. З боку НКР было перададзена 15 азербайджанскіх закладнікаў і 7 трупаў, у адваротным кірунку рушыла 10 армянскіх закладнікаў^[24].
• 1 красавіка — з’яўляюцца зацвярджэнни ваеннага кіраўніцтва НКР аб тым, што ў Агдаме, Таузскім і Лачынскім раёнах з’явіліся першыя турэцкія ўзброеныя атрады колькасцю да 50 чалавек^[24].
• 4 красавіка — у сувязі з прыбыццём у Сцепанакерт дарадцы міністра замежных спраў Ірана Безада Мазахіры ўсталявалася адноснае зацішша^[24].
• 8 красавіка — з аэрадрома Сіталчай, дзе базіраваўся 80-й асобны штурмавы авіяполк РФ, Вагіфам Курбанавым быў сагнаны штурмавік Су-25^[25].
• 10 красавіка — азербайджанскія ваенныя фарміравання захапілі сяло Марага Мардакерцкага раёна, у выніку чаго дзесяткі армянаў былі забіты^[26][27]
• Май — армянскія ўзброеныя фарміравання атакавалі Нахічэвань — азербайджанскі эксклаў, які мяжуе з Арменіяй, Турцыяй і Іранам^[28]. У сваю чаргу з боку Азербайджана абстрэлу падвяргаюцца тэрыторыі Арменіі^[29].
• 8 мая — Су-25, які пілатаваўся Вагіфа Курбанавым, упершыню пачаў бамбіць Карабах, галоўнай мэтай быў Сцепанакерт (толькі за два дня бамбёжак у горадзе было забіта 30 і паранена каля 120 мірных жыхароў)^[25]. У гэты ж дзень Сцепанакерт абстралялі чатыры азербайджанскіх Мі-24, а яшчэ два верталёта атакавалі вёскі Мюрышэн, Аўдур, Красны Базар і Наршэн Мартунінскага раёна^[25].
• 8-9 мая — узяцце армянскімі ўзброенымі фарміраваннямі Шушы, абарону якой, акрамя азербайджанскіх фарміраванняў, ажыццяўляў таксама чачэнскі баявік Шаміль Басаеў^[30][31][32].
• 9 мая — баявыя верталёты Азербайджана падвергнулі абстрэлу сяло Шош, а штурмавік Курбанава атакаваў і падбіў у паветранай прасторы Арменіі армянскі Як-40, які вывозіў параненых з Сцепанакерта. Экіпажу ўдалося пасадзіць самалёт, не выпускаючы шасі, і тым самым выратаваць жыцці пасажыраў. Самалёт пасля гэтага быў спісаны^[25].
• 12 мая — невядомыя баевікі збілі расійскі Мі-26, які рухаўся з Вазіані (Грузія) у Нахічэвань (Азербайджан)^[25].
• 18 мая 
  • у сувязі з нападамі армянскіх сіл на Нахічэвань Турцыя папярэдзіла Арменію пра тое, што «стан рэчаў, дасягнуты ўжываннем сілы, непрымальны»^[28].
  • армянскія ўзброеныя фарміравання захапілі і спалілі горад Лачын, адкрыўшы калідор для паведамлення Карабаха і Арменіі. Сталі магчымыя гаспадарчыя і ваенныя пастаўкі з Арменіі прама ў Карабах. Азербайджанскае насельніцтва раёна было выгнана^[30].
  • Су-25 Курбанава чатыры разы адбамбіщ па гораду Мартуні, яго дзеянні падтрымлівалі і верталётчыкі, якія нанеслі па горадзе ракетны ўдар^[25].
• 19 мая — азербайджанскія верталёты абстралялі сёлы Марага і Чайлу Мардакерцкага раёна, а Су-25 у сваю чаргу бамбаваў сёлы Ацерк і Заглі^[33].
• 20 мая
  • галоўнакамандуючы аб’яднаных узброенымі Сіламі СНД маршал Шапашнікаў заявіў, што ўдзел трэцяга боку ў канфлікце можа прывесці да Трэцяй сусветнай вайны. На думку Майкла круасаны, гэта заява прагучала ў адказ на заяву Турцыі ад 18 мая і была заснавана на палажэннях Дагавора аб калектыўнай бяспецы, заключанага паміж Расіяй, Арменіяй і яшчэ чатырма рэспублікамі былога СССР 15 мая ў Ташкенце^[28].
  • чатыры Мі-24 здзейснілі рэйд у Шаумяновский раён. Іх мэтамі былі армянскія вёскі Бузлук, Манашыд і Эркедж^[33].
• 25-26 мая — Су-25 Курбанава з эскадрылляй Мі-24 бамбяць горад Мартуні і сёлы Бузлук і Манашыд^[33].
• 9-10 чэрвеня — ва ўмовах ціску, подкупаў, дамаўленняў і нават узброеных нападаў з боку азербайджанцаў пачалася экстраная эвакуацыя авіятэхнікі ў Расію. Асноўная частка была вывезена, але сёе-тое дасталася і азербайджанцам. На аэрадроме ў Насосным было захоплена некалькі (паводле некаторых дадзеных, 30) самалётаў МіГ-25ПД, немалую ролю ў гэтым адыграў Уладзімір Краўцоў, які займаўся расфарміраваннем палка СПА, а крыху пазней стаў камандуючым ВПС Азербайджана. Такім жа чынам паступіў намеснік камандзіра разведвальнага авіяпалка, раскватараванага ў Даляры, падпалкоўнік Алясандр Лысін: магчыма, ён паведаміў аб вызначанай перагонцы ў Расію, за што пазней атрымаў пасаду камандзіра эскадрыллі ў азербайджанскім ВВС. Так ці інакш, 9 чэрвеня на аэрадром уварваліся ўзброеныя азербайджанцы, блакіраваўшы ўзлётна-пасадачную паласу, і сарвалі перагон самалётаў. У выніку гэтай акцыі азербайджанцамі было захоплена 16 самалётаў: 5 МіГ-25РБ і 11 Су-24МР. Таксама паведамлялася аб захопленым Іл-76, дасланым для забеспячэння эвакуацыі^[33].
• 12 чэрвеня — летні наступ азербайджанскіх войскаў: усталяваны кантроль над Шаумянаўскім раёнам і часткай Мардакерцкага і Аскеранскага раёнаў НКР. Азербайджанскія сілы ўшчыльную наблізіліся да райцэнтра Аскеран. Армянскі бок тлумачыў імклівасць азербайджанскага наступлення перадачай Азербайджану ваенным кіраўніцтвам РФ 100 танкаў і ўдзелам расійскіх ваенных у баявых аперацыях, што адмаўляюць міністэрства абароны Азербайджана і Расіі^[29]. Пазней наступ быў спынены, армянскім сілам удалося адбіць вёскі Сархавенд і Кічан, якія маюць стратэгічнае значэнне. Пры вяртанні пад армянскі кантроль Сархавенда было захоплена 10 адзінак азербайджанскай бронетэхнікі (танкі Т-72 і БТР), армянскім бокам было забіта да 200 ваеннаслужачых праціўніка, прычым большасць з загінуўшых — славяне^[29].
• 13 чэрвеня — Су-25 быў збіты, армянскае тэлебачанне паказала абломкі, сярод якіх вылучаўся кіль самалёта з намаляваным азербайджанскім сцяжком. Пілот Вагіф Курбанаўв загінуў, пазней лётчык быў пасмяротна ўдастоены звання «Герой Азербайджана».
• 18 ліпеня — камандзірам зенітнай устаноўкі ЗП-23/02 быў падбіты адзін з 2-х нізкалятаючых азербайджанскіх Су-24, якія спрабавалі знішчыць батарэю армянскіх гаўбіц Д-30. Пілот катапультаваўся і на плыце сышоў на азербайджанскі бок; лётчыкам быў рускі падпалкоўнік, які да гэтага ваяваў у Афганістане, лёс другога члена экіпажа невядомы^[34].
• Жнівень — пры падтрымцы авіяцыі і артылерыі азербайджанскія сілы разграмілі армянскую групоўку, адкінуўшы яе далёка ад Мардакерцкіх вышынь^[34]. У гэтым жа месяцы азербайджанскія самалёты акрамя звычайных бомб, пачалі скідаць рассейвалыя бомбавыя кантэйнеры РБК-250 і РБК-500 з дробнымі аскепкавымі бомбамі. РБК забяспечвала накрыццё вялікай плошчы — гарадскога квартала, сельскай вуліцы^[35]. У жніўні адзначана таксама першае прымяненне армянамі некалькіх Мі-24^[34].
• 8 жніўня — правёўшы манеўр, пара азербайджанскіх верталётаў, прайшоўшы на малой вышыні ў раёне Мардакерцкіх вышынь, падбілі трафейную ЗП-23/02, змантаваную на базе «Урала», а праз некалькі дзён устаноўку дабілі. Неўзабаве па Лачынскім калідоры з Ерэвана ў Карабах прыбылі восем 57-мм зенітак З-60. Два гарматы былі перакінуты на Мардакерцкія вышыні, адно амаль адразу былі знішчаны азербайджанскім Мі-24. Аднак добра падрыхтаваны разлік ЗП-23/02 знішчыў у гэтым жа баі іншы Мі-24^[34].
• 14 жніўня — прэзідыум Вярхоўнага Савета НКР увёў ваеннае становішча на тэрыторыі рэспублікі і абвясціў усеагульную мабілізацыю мужчын ва ўзросце ад 18 да 45 гадоў, адначасова звярнуўшыся да прэзідэнта Арменіі Лявона Тэр-Петросяна з просьбай садзейнічаць вяртанню ўсіх падпадаючых пад мабілізацыю грамадзян НКР, якія знаходзяцца ў Арменіі^[36].
• 20 жніўня — у ходзе баёў у Мардакерцкім раёне азербайджанцы страцілі яшчэ адзін самалёт, зенітным агнём быў збіты МіГ-25ПД, у кабіне якога сядзеў лётчык-знішчальнік Юрый Бялічэнка. Пілот катапультаваўся і патрапіў у палон, пасля чаго быў дастаўлены ў Міністэрства бяспекі Нагорнага Карабаха, дзе яго на прэс-канферэнцыі для замежных журналістаў прадэманстравалі ў якасці прыкладу выкарыстання Азербайджанам наймітаў^[34].
• 23 жніўня — тры Су-25 бамбілі Сцепанакерт. Адна з 500 кілаграмовых бомб трапіла ў будынак гасцініцы, дзе жылі ўцекачы з Мардакерцкага раёна — загінула 14 чалавек^[35].
• 31 жніўня — азербайджанскай авіяцыяй на сталіцу Нагорнага Карабаха было скінута 20 рассейвалых бомбавых кантэйнера (РБК), у выніку гэтага налёту загінула 16 і быў паранены 121 чалавек^[35].
• Верасень — азербайджанцы заявілі аб збітым армянскім Мі-24^[34].
• 4 верасня — паведамлялася, што армяне пры дапамозе ПЗРК збілі МіГ-21, лётчык трапіў у палон^[34].
• 18 верасня — быў збіты чарговы азербайджанскі верталёт Мі-24^[34].
• верасень-кастрычнік — беспаспяховая спроба азербайджанскай арміі на чале з Сурэтам Гусейнавым^[37] перарэзаць Лачынскі калідор.
• 10 кастрычніка — азербайджанскія ВПС губляюць другі Су-25, які быў збіты ў раёне сяла Малібейлі пасля нанесенага ім удару па Сцепанакерту. Ад пілота, не паспеўшага катапультавацца, практычна нічога не засталося, па абрыўках дакументаў атрымалася вызначыць толькі імя — Аляксандр^[35].
• 24 кастрычніка — сенат ЗША прыняў папраўку да «Акта ў падтрымку свабоды», якая забараняла аказанне амерыканскай дапамогі Азербайджану да таго часу, пакуль Азербайджан не спыніць блакаду і ваенныя дзеянні супраць Арменіі і Нагорнага Карабаху. Паводле некаторых крыніц, папраўка была прынята пад ціскам армянскага лобі^{[38][39][40][41]}.
• 12 лістапада — азербайджанцамі быў збіты другі Мі-24^[34]..
• 17 лістапада — разгортваецца наступ арміі НКР па лініі Кічан-Вагуас, адбываецца рашучы пералом у вайне на карысць армян.
• 7 снежня — паводле заходніх дадзеных, азербайджанцы ад зенітнага агню ў Мартунінскім раёне страцілі Мі-24 і чарговы Су-25. Усяго да пачатку 1993 года ў Азербайджана з 14 атрыманых заставалася 8 Мі-24, а ў Арменіі 11 з 13^[35].

1993

Унутрана перамешчаныя азербайджанцы з Карабаха. 1993

год

• 15 студзеня — СПА армян Нагорнага Карабаха збівае азербайджанскі МіГ-21^[35].
• 27 сакавіка — пачатак армянскага наступу на Кельбаджар.
• 3 красавіка — узяцце горада Кельбаджар.
• 5 красавіка — армянскія фарміраванни выйшлі да Амарскага перавала. Азербайджанскія войскі з вялікімі стратамі перайшлі Мураўдагскі горны хрыбет, пакінуўшы ўсю тэрыторыю Кельбаджарскага раёна. Армяне занялі перакрыжаванне, які злучае Кельбаджар з Гянджай.
• 27 чэрвеня — армянскія фарміраванні занялі горад Мардакерт.
• 23 ліпеня — армянскія фарміравання пасля 40-дзённых баёў захапілі Агдам.
• 19 жніўня — тры азербайджанскіх самалёта нанеслі ўдар па гораду Капан (поўдзень Арменіі), забіўшы пры налёце 10 чалавек. У наступныя дні аб’ектамі нападаў сталі населеныя пункты Мартунінскага і Гадруцкага раёнаў НКР^[42].
• 22 жніўня — армянскі батальён узяў горад Фізулі  (руск.)^[43].
• 23-25 жніўня — армянскія фарміраванні ўвайшлі ў раённы цэнтр Джэбраіл і ўзялі пад кантроль тэрыторыю аднайменнага раёна.
• 31 жніўня-1 верасня — армянскія фарміраванні занялі горад Кубатлы, у ходзе баёў за горад быў збіты азербайджанскі Мі-24^[42].
• Жнівень-верасень — расійскі пасярэднік Уладзімір Казіміраў дамагаецца часовага спынення агню, пасля падоўжанага да лістапада. Гейдар Аліеў сустракае расійскага прэзідэнта Барыса Ельцына і адмаўляецца ад рашэння канфлікту ваенным шляхам. У Маскве праходзяць перагаворы паміж азербайджанскімі ўладамі і прадстаўнікамі Нагорнага Карабаха^[44]
• Кастрычнік — Азербайджан, пачынаючы новы наступ, парушае рэжым спынення агню, сілы карабахскіх армян адлюстроўваюць наступ, пасля чаго пераходзяць у контрнаступленне ў паўднёва-заходнім напрамку^[44].
• 23-24 кастрычніка — армянскія фарміраванні перайшлі ў контрнаступленне на паўднёвым кірунку фронту. Узяты стратэгічна важны пункт — Гарадзіз. Заняўшы яго, армянскія фарміраванні ізалявалі ад Азербайджана Зангеланскі раён і часткі Джэбраільскага і Кубатлінскага раёнаў.
• 28 кастрычніка — армянскія фарміраванні пры падтрымцы танкавага батальёна (25 танкаў) занялі чыгуначную станцыю Мінджэвань.
• 1 лістапада — армянскія фарміраванні ўзялі пад свой кантроль райцэнтр Зангелан разам з сумежнымі населенымі пунктамі. Зангеланскі полк азербайджанскай арміі пераправіўся праз Аракс у Іран.

1994

Контуры тэрыторыі, кантраляванай НКР на момант падпісання пагаднення аб спыненні агню 1994 года, накладзеныя на контуры тэрыторыі, на якой была абвешчана НКР у верасні 1991 года

У 1994 годзе ўпершыню адзначана з’яўленне баявых самалётаў у Арменіі. Расіяй Арменіі былі перададзены чатыры Су-25 у рамках ваеннага супрацоўніцтва СНД, адзін з якіх, паводле заявы армянскага боку, быў збіты праціўнікам^[42].

• 6 студзеня — азербайджанская армія  (руск.) заняла чыгуначную станцыю Гарадзіз^[45].
• 18 студзеня — заходняя прэса паведамляе, што ў гэты дзень армяне знішчылі ўласны Су-22. Хутчэй за ўсё, гаворка ідзе пра адно і тое ж выпадку, і збіты быў усё ж такі Су-25^[42].
• 20 студзеня — дзве з трох задзейнічаных на Кельбаджарскім кірунку брыгад азербайджанскай арміі прарвалі лінію фронту і занялі 14 населеных пунктаў Кельбаджарскага раёна, выйшаўшы да шашы Мардакерт-Кельбаджар.
• 23 студзеня — армянскія баявыя верталёты нанеслі ўдар па азербайджанскаму населенаму пункту. У гэты ж дзень пара азербайджанскіх самалётаў бамбіла пазіцыі армян, якія паведамілі аб знішчэнні аднаго Су-25. Азербайджан абверг гэта паведамленне^[42].
• 12-18 лютага — Бітва за Амарскі перавал.

…У выніку зімовай кампаніі 1994 года лінія фронту перамясцілася не так прыкметна, як пасля папярэдніх наступальных аперацый, так як Азербайджану атрымалася адбіць толькі невялікія часткі сваёй тэрыторыі на поўначы і поўдні. Аднак спіс страт вырас істотна: азербайджанцы падчас гэтай аперацыі страцілі каля 4 тысяч чалавек, а армяне — каля 2 тысяч чалавек…^[45]

Сучасны адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Нагорна-Карабахскай Рэспублікі. Адзначаны часткі Шаумянаўскага, Мардакерцкага і Мартунінскага раёнаў НКР, кантралюемыя Азербайджанам.

• 15 лютага — азербайджанцы бяруць назад Гарадзіз і частка Фізулінскага раёна (без г. Фізулі)^[46].
• 17 лютага — пры суправаджэнні выведніка Су-24МР над Ведзяніскім раёнам Арменіі быў збіты МіГ-21. Пілот трапіў у палон^[47].
• Люты — армянскае міністэрства зрэдку абароны заявіла, што каля Вардэніса збіты азербайджанскм Су-25 і захоплены наёмнік з Кіргізіі, Марат Ішкіновіч^[48].
• 17 сакавіка — каля Сцепанакерта армянскімі ўзброенымі сіламі быў збіты ваенна-транспартны самалёт C-130 Hercules іранскіх ВПС, які перавозіў з Масквы ў Тэгеран сям’і іранскіх дыпламатаў. Загінулі 19 пасажыраў (усе — жанчыны і дзеці) і 13 членаў экіпажа^[49].
• 25 сакавіка — два азербайджанскіх самалёта скінулі рассейвалыя бомбавыя кантэйнеры (РБК) на пазіцыі армян каля Гарадзіза, прычым пацярпелі і азербайджанскія салдаты. У той жа дзень СПА НКР перашкодзіла налёту на Сцепанакерт^[42].
• 10 красавіка — армянскія фарміраванні пачалі Цер-церскую аперацыю. На асноўным участку наступлення былі кінуты ў бой каля 1500 ваенных і 30 адзінак бронетэхнікі (17 танкаў) са складу Сцепанакерцкага мабільнага палка і іншых частак Арміі Абароны НКР, падтрыманыя агнём ствольнай і рэактыўнай артылерыі. Азербайджанскія войскі пад камандаваннем генерала Эльбруса Аруджава, абапіраючыся на ўмацаваны раён г. Церцер, аказалі ўпартае супраціўленне. У гэты ж дзень азербайджанскі самалёт Су-25 скінуў на Сцепанакерт тры бомбы і адну РБК-500 з шарыкавым запаўненнем^[42].
• 12 красавіка — два азербайджанскіх самалёта зноў бамбілі Сцепанакерт, забіўшы дваіх і параніўшы 38 чалавек. Адзін з самалётаў быў збіты каля вёскі Чыла. Лётчык катапультаваўся і вярнуўся на базу. Азербайджанскі бок заявіла, што крушэнне адбылося з прычыны аварыі над
• 14 красавіка — савет кіраўнікоў дзяржаў СНД па ініцыятыве Расіі з прамым удзелам прэзідэнтаў Азербайджана і Арменіі прыняў Заяву з выразнай пастаноўкай пытання аб спыненні агню як неадкладнай патрэбы ўрэгулявання ў Карабаху. Такі дакумент быў прыняты СКД па Карабаху ўпершыню^[50].
• 23 красавіка — група з сямі азербайджанскіх самалётаў нанесла магутны ўдар па сталіцы НКР, аднак адзін з іх быў збіты СПА Сцепанакерта^[42].
• 16 красавіка-6 мая — армянскае камандаванне ў выніку бесперапынных нападаў на Цер-церскім фронце, увёўшы ў дзеянне сілы 5-й мотастралковай брыгады і асобнага мотастралковага батальёна «Тыгран Мец», вымусіла азербайджанскія падраздзяленні адступаць. Пад кантроль армянскіх фарміраванняў перайшлі ўчасткі тэрыторыі з некалькімі населенымі пунктамі на поўнач ад г. Агдам і на захад ад г. Церцер. Страты абодвух бакоў у канчатковай фазе ваенных дзеянняў былі істотнымі. Так, толькі за тыдзень (14-21 красавіка) страты азербайджанскай арміі на Цер-церскім кірунку склалі да 2000 ваеннаслужачых (600 забітымі). Армянскія фарміравання захапілі 28 адзінак бронетэхнікі — 8 танкаў, 5 БМП, 15 бронемашын.

На думку Уладзіміра Казімірава, кіраўніка пасрэдніцкай місіі Расіі, паўнамоцнага прадстаўніка Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі па Нагорным Карабаху, і сустаршыні Мінскай групы АБСЕ ад Расіі ў 1992—1996 гадах, галоўную стаўку кіраўніцтва Азербайджана (і пры прэзідэнцтве А. Эльчыбея, і пры Г. Аліеве) рабіла на сілавое рашэнне канфлікту, і менавіта азербайджанскі бок была асноўным носьбітам сілавога падыходу да вырашэння карабахскага канфлікту^[51].

Спыненне агню

• 5 мая — па ініцыятыве Міжпарламенцкай Асамблеі СНД, парламента Кіргізіі, Федэральнага Сходу і Міністэрства замежных спраў Расійскай Федэрацыі праведзена сустрэча, паводле вынікаў якой прадстаўнікі Мілі Меджліса Азербайджана, Вярхоўнага Савета Арменіі і Нагорнага Карабаха^[50] падпісалі Бішкекскі пратакол з заклікам спыніць агонь у ноч з 8 на 9 мая 1994 года^[52].
• 9 мая — паўнамоцны прадстаўнік прэзідэнта Расіі ў Нагорным Карабаху Уладзімір Казіміраў падрыхтаваў «Пагадненне аб бестэрміновым спыненні агню», якое ў гэты ж дзень у Баку падпісаў ад Азербайджана міністр абароны Мамедрафі Мамедаў.
• 10 мая — «Пагадненне» ў Ерэване падпісаў ад Арменіі міністр абароны Серж Саргсян.
• 11 мая — «Пагадненне» ў Сцепанакерце падпісаў Камандуючы арміяй Нагорнага Карабаха Самвел Бабаян. Дадзенае «Пагадненне» ўступіла ў сілу ў поўнач 12 мая 1994 года.

Зноскі

1. "Strategic impact" (4). Bucharest: Romanian National Defence University "Carol I" Centre for Defence and Security Strategic Studies. 2010: 35. Greece supported Armenia both by delivering military and economic assistance and diplomatic representation by promoting the Armenia's interests in the EU and NATO. {{cite journal}}: ; |archive-url= патрабуе |archive-date= (даведка)
2. Balayev, Bahruz (2013). The Right to Self-Determination in the South Caucasus: Nagorno Karabakh in Context. Lexington Books. p. 70. ISBN 9780739178287. Turkey took the Azerbaijani position, showing special activity. It rendered active military help to Azerbaijan. In the Azerbaijani army there were Turkish officers-instructors and a group of the Azerbaijani men started training in Turkey.
3. Brzezinski, Zbigniew; Sullivan, Paige, eds. (1997). Russia and the Commonwealth of Independent States: Documents, Data, and Analysis. Washington, D.C.: M. E. Sharpe. p. 616. ISBN 978-1-56324-637-1. "It is also revealed that a new force of 200 armed members of the Grey Wolves organization has been dispatched from Turkey in preparation for a new Azeri offensive and to train units of the Azeri army.
4. LLC, Helix Consulting. Украинские националисты УНАО-УНСО признали, что воевали на стороне Азербайджана в Карабахе (руск.). www.panorama.am (17 верасня 2010). Архівавана з першакрыніцы 17 мая 2017.
5. Самвел Мартиросян. ВОЗМОЖНЫЕ СЦЕНАРИИ МИРОТВОРЧЕСКОЙ ОПЕРАЦИИ В ЗОНЕ КАРАБАХСКОГО КОНФЛИКТА (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 11 ліпеня 2015. Праверана 10 ліпеня 2015.
6. Chorbajian, Levon; Patrick Donabedian; Claude Mutafian (1994). The Caucasian Knot: The History and Geopolitics of Nagorno-Karabagh. London: Zed Books. pp. 13–18. ISBN 1-85649-288-5. Unless otherwise stated, the statistics cited by the authors is from data compiled by the London-based International Institute for Strategic Studies in its annual The Military Balance, published in 1993. The 20,000 figure of the Republic of Nagorno-Karabakh included 8,000 volunteers from Armenia itself; Armenia's military in the report was exclusively made up of members in the army; Azerbaijan's statistics referred to 38,000 members in its army and 1,600 in its air force. Reference to these statistics can be found on pages 68–69 and 71–73 of the report.]
7. Информационно-идеологические аспекты нагорно-карабахского конфликта
8. Vladimir I. Mukomel / Demographic Consequences of Ethnic and Regional Conflicts in the CIS / Journal: Sociological Research - Volume 39, Issue 5, September 2000, pages 49-58
   Арыгінальны тэкст (англ.)  

   The Azerbaijani leadership progressively raised its estimate of the dead from 16,000 to the present officially accepted figure of 20,000

9. Академия Наук Армянской ССР."Нагорный Карабах". Историческая справка, стр. 33(95). Изд-во АН Армянской ССР
10. Svante E. Cornell. The Nagorno-Karabakh Conflict. Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999
11. Vladislav Martinovich Zubok. A failed empire: the Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev. — UNC Press, 2007. — С. 58. — 467 с. — ISBN 0807830984, 9780807830987.
12. Группа Российских Войск в Закавказье (ГРВЗ)
13. Журнал «АвиаМастер» № 6/2000 г. «Воздушная война в Нагорном Карабахе» стр 3
14. Юрий Гирченко, «Армия Государства, которого нет»
15. .Юрий Гирченко, «Армия Государства, которого нет»
16. Известия. 14.05.2004. ХРОНИКА ВОЙНЫ ЗА КАРАБАХ
17. Мяло, Ксения Григорьевна. «Россия и последние войны XX века (1989—2000)»
18. Иван Гранкин Война в Карабахе // Независимая газета. — 19.02.1992. — № 33 (204).
19. Human Rights Watch / Helsinki. Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh. — New York · Washington · Los Angeles · London · Brussels, 1994. — С. 6. — ISBN 1-56432-142-8. (англ.)

    Более 200 жителей было ўбито во время атаки, самой крупной на сегодняшний день бойни конфликта.

    Арыгінальны тэкст (англ.)  

    More than 200 civilians were killed in the attack, the largest massacre to date in the conflict.

20. Томас де Ваал. Черный сад. Между миром и войной. Глава 11. Август 1991 — май 1992 гг. Начало войны.

    Оценка Саркисяна заставляет под другим углом взглянуть на самую жестокую бойню карабахской войны. Не исключено, что эти массовые убийства явились, пусть хотя бы и отчасти, преднамеренным актом устрашения.

21. Одна из трактовок: Левон Мелик-Шахназарян, Гайк Демоян. «Ходжалинское дело: особая папка»
22. Газета «Коммерсантъ» № 234 (457) от 04.12.1993
23. Николай Гродненский."Первая чеченская: История вооружённого конфликта" стр-ца 154 ISBN 978-985-513-326-2
24. «Коммерсантъ» // Весеннее оживление в Нагорном Карабахе // № 114 (114) от 06.04.1992
25. [Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе» (журнал Авиамастер № 6/2000 г. стр4)
26. Русская служба BBC

    10 апреля -Десятки армян убиты во время штурма азербайджанцами деревни Марага.

27. .Сайт Парламента Соединенного Королевства
28. Michael P. Croissant The Armenia-Azerbaijan conflict: causes and implications p. 81 [1]
29. «Коммерсантъ» // Карабах снова стал армяно-азербайджанским // № 125 (125) от 22.06.1992
30. Де Ваал // Черный сад. Глава 11. Август 1991 — май 1992 гг
31. БАСАЕВ: ОТ БУНТАРСТВА К ЭКСТРЕМИЗМУ Архівавана 7 снежня 2012.
32. Nicholas Griffin // Caucasus: a journey to the land between Christianity and Islam //стр 185 (240) University of Chicago Press, 2004 ISBN 0226308596, 9780226308593 [2]
33. [Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе» (журнал Авиамастер № 6/2000 г. стр5)
34. Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе»(журнал Авиамастер № 6//2000 г. стр6)
35. Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе»(журнал Авиамастер № 6//2000 г. стр7)
36. Азербайджан развивает наступление. В Нагорном Карабахе объявлена мобилизация // Независимая газета. — 14.08.1992. — № 184. — С. 1-2.
37. Гейдар Алиев, «В самые сложные моменты я опирался на свой народ» Архівавана 3 верасня 2009.
38. Svante E. Cornell. Small nations and great powers: a study of ethnopolitical conflict in the Caucasus. — Routledge, 2001. — С. 368. — 480 с. — ISBN 0700711627, 9780700711628.
39. F. Stephen Larrabee, Ian O. Lesser. Turkish foreign policy in an age of uncertainty. — Center for Middle East Public Policy (Rand Corporation). — 2003. — С. 116. — 218 с.
40. Thomas De Waal. Black garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war. — NYU Press, 2003. — С. 234, 276. — 337 с. — ISBN 0814719457, 9780814719459.
41. Heather S. Gregg. Divided They Conquer: The Success of Armenian Ethnic Lobbies in the United States. — Inter-University Committee on International Migration, 2002. — С. 22. — 35 с. Архівавана 7 лютага 2012.
42. Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе»(журнал Авиамастер № 6//2000 г. стр8)
43. [3]
44. Radio free Europe|Radio Liberty // Nagorno-Karabakh: Timeline Of The Long Road To Peace
45. Том де Ваал, «Чёрный сад»
46. Владимир Ступишин, «МОЯ МИССИЯ В АРМЕНИИ. 1992—1994. Воспоминания первого посла России»
47. Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе»(журнал Авиамастер № 6//2000 г. стр8)

    17 февраля при сопровождении разведчика Су-24МР над Веденисским районом Армении был сбит азербайджанский МиГ-21, пилот которого попал в плен.

48. «Azerbaijan: Seven years of conflict in Nagorno-Karabakh Human rights documents»(том 1245). Изд-во Human Rights Watch, 1994 г. ISBN 1564321428, 9781564321428 стр 108(118)

    In February 1994, for example, the Armenian Defense Ministry reported shooting down an Azerbaijani Air Force SU-25 that strayed over the Border near Vardenis and capturing a Tatar mercenary from Kyrgyztan, Marat Ishkinovich

49. Инцидент с иранским C-130
50. В. Н. Казимиров Мир Карабаху (к анатомии урегулирования). БИШКЕКСКИЙ ПРОТОКОЛ
51. Владимир Казимиров: Кто искал силового решения в Карабахе? Архівавана 11 студзеня 2012.
52. Бишкекский протокол