Касцяніцы

Касцяніцы
Агульны выгляд расліны з пладамі
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Ружавыя Падсямейства:  Rosoideae Трыба:  Rubeae Род:  Маліна Падрод:  Cyclactis Від:  Касцяніцы
Міжнародная навуковая назва
Rubus saxatilis L.
Сінонімы
Cylactis saxatilis (L.) Á.Löve Rubus ruber Gilib. Selnorition saxatilis (L.) Raf. ex B.D.Jacks
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   504886 NCBI   75091 EOL   632246 GRIN   t:32443 IPNI   739981-1 TPL   rjp-7

Касцяні́цы, Касцянка^[1], Касцяніцы камяністыя^[2] (Rúbus saxátilis) — шматгадовая расліна-меданос; від роду Рубус (Маліна) сямейства Ружавыя^[3].

Назва

Касцяніцы камяністыя, касцяніцы, коцезелле^[4][5], касцянка^[6][7], касцяніка^[8].

Батанічнае апісанне

Касцяніцы. Батанічная ілюстрацыя з кнігі К. А. М. Ліндмана «Bilder ur Nordens Flora», 1917—1926

Касцяніцы — невялікая шматгадовая травяністая расліна вышынёю 15-30 см з прамастойнымі кветаноснымі сцёбламі, укрытымі шыпамі і валаскамі^[3]. Ад карэнішча адыходзяць аднагадовыя неквітучыя паўзучыя парасткі (вусы) даўжынёй да 1,5 м, якія сцелюцца і ўкараняюцца да восені.

Лісце чаргаванае, доўгачаранковае, трайчастае, двойчынадрэзанае, шурпатае, з жорсткімі валасінкамі^[3]. Прылісткі свабодныя, яйкападобна-ланцэтныя.

Кветкі белыя з 5 вузкімі пялёсткамі, невялікія, абодваполыя, сабраныя на верхавіне сцябла па 3-10 у шчыткападобныя або парасонападобныя суквецці. Цвіце ў маі — чэрвені^[3].

Плод — параўнальна буйная шматкасцянка ярка-чырвонага або памяранцава-чырвонага колеру, складаецца звычайна з чатырох плодзікаў, унутры кожнага маецца буйная костачка. Звычайна на кусце пладоў не многа^[3]. Ягады сакаўныя, кіслявыя, нагадваюць па смаку гранат. Плады спеюць у ліпені — жніўні.

Злева направа: У навакольным асяроддзі, кветка, ягада, насенне

Пашырэнне і экалогія

Пашыраны ва ўмеранай зоне Еўразіі. Шырока распаўсюджаны па ўсёй Еўропе і Азіі ад Ісландыі і Іспаніі на ўсход да Кітая. Акрамя таго, былі знойдзены ў Грэнландыі^{[9][10][11][12]}.

На Беларусі трапляюцца ў лясах, зарасніках хмызняку, на лугавых схілах^[3]. У Расіі сустракаюцца ў многіх раёнах еўрапейскай часткі (акрамя крайняга поўдня), у Сібіры і на Далёкім Усходзе. У Сярэдняй Расіі вядомая ва ўсіх абласцях, прымеркаваная да вільготных лясоў, пераважна хваёвых. Ва Украіне распаўсюджана звычайна ва ўсіх лясных, радзей лесастэпавых раёнах, у стэпавых раёнах — толькі па далінах буйных рэк.

Расце ў іглічных, змешаных, радзей лісцяных вільготных лясах, можа сустракацца на высечках і просеках. Ценетрывалая расліна. Цвіце ў маі, плады спеюць у ліпені.

Касцяніцы могуць утвараць шчыльныя зараснікі, распаўсюджваючыся пры дапамозе сваіх парасткаў^[13]. Яны таксама могуць распаўсюджвацца насеннем, паколькі іх плады паядаюцца птушкамі, якія пераносяць насенне ў іншыя месцы са сваім памётам^[13].

Хімічны склад

У пладах касцяніц утрымліваюцца вугляводы, арганічныя кіслоты, пекцінавыя і дубільныя рэчывы, да 44 мг% вітаміна C, больш за 1000 мг% флаваноідаў, такаферол, фітанцыды. У надземнай часткі — алкалоіды, флаваноіды, дубільныя рэчывы, рутын, аскарбінавая кіслата^[3].

Значэнне і ўжыванне

Харчовыя, вітамінавыя і лекавыя расліны. Выкарыстоўваюць плады і надземную частку расліны^[3].

Ужыванне ў ежу

Плады ўжываюць у ежу свежымі і сушанымі^[3]. Ягады можна падаваць у цукры або з вяршкамі, з малаком і мёдам, у выглядзе соуса і сухой прыправы, касцяніцавай вадзіцы і кававага напою.

З касцяніц робяць воцат і віно, складаную гарбату, іх сушаць. Але лепш за ўсё есці ягаду свежай. З касцяніц можна прыгатаваць квасы і морсы, кісялі і кампоты, варэнне і жэле, сіропы і сокі, мусы і прыправы. Для працяглага захоўвання ягады засыпаюць цукрам ці заліваюць вадой і захоўваюць у халодным месцы (халадзільнік, склеп, ледавік).

Ужыванне ў якасці лекавага сродку

Плады збіраюць у стадыі поўнай спеласці, а лісце — у час цвіцення^[3].

Ужыванне касцяніц вельмі пажадана і карысна пры малакроўі і прастудных захворваннях. У народнай медыцыне адвар лісця і сцеблаў ужываюць пры захворваннях страўнікава-кішачнага тракту, пухлінах, падагры, запаленні суставаў і як супрацьцынготны і супрацьгемаройны сродак^[3]. У Сібіры настоі лісця выкарыстоўваюць як болесуцішальны сардэчны сродак, пры мігрэні, перхаці, для ўмацавання валасоў і ў якасці седатыўнага сродку^[3].

У навуковай медыцыне не ўжываюцца^[3].

Іншае

З пладоў можна атрымліваць фіялетавы і сіні фарбавальнікі^[9].

Збор, перапрацоўка і захоўванне

Збіраюць плады ў сухое надвор’е рукамі, складаюць у невялікія кошыкі. У хатніх умовах мыюць, сартуюць і перапрацоўваюць на квас, варэнне, джэм. Сушаць ў печах пры тэмпературы 45-55 °C. Высушаныя плады пакуюць у папяровыя мяшкі або скрыні, высланыя паперай, і захоўваюць у сухіх прахалодных памяшканнях.

Касцяніцы ў культуры

Паштовая марка Беларусі

Выява расліны змешчана на паштовай марцы Беларусі 2004 года.

Зноскі

1. Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с.
2. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 113. — 160 с. — 2 350 экз.
3. Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Костяника каменистая // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 68-69. — 200 с. — 130 000 экз.
4. Анненков Н.  (руск.) Ботанический словарь, Спб, 1878
5. З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
6. Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
7. Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
8. Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
9. Plants for a Future Plant Database: Rubus saxatilis (Stone Bramble) (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 16 жніўня 2016. Праверана 18 кастрычніка 2012.
10. Flora of North America, Rubus saxatilis Linnaeus, 1753. Stone bramble
11. Flora of China, Rubus saxatilis Linnaeus, 1753. 石生悬钩子 shi sheng xuan gou zi
12. Altervista Flora Italana, Rubus saxatilis L., у тым ліку фота і карты еўрапейскага арэалу
13. Stone bramble: Rubus saxatilis (нявызн.). NatureGate. Праверана 29 снежня 2013.

Літаратура

• Касцяніцы // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8).
• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 772. Rubus saxatilis L. — Костяника // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 408. — ISBN 9-87317-128-9.
• Костяника // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• В. И. Чопик  (укр.), Л. Г. Дудченко  (укр.), А. М. Краснова; «Дикорастущие полезные растения Украины  (укр.)» Справочник; Киев, Навукова думка  (укр.), 1983. (руск.)
• Єлін Ю. Я., Зерова М. Я.  (руск.), Лушпа В. І., Шабарова С. І. Дари лісів.. — Київ: Урожай, 1979. — 440 с.

Спасылкі

• Костяника: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
• West Highland Flora, Flowering plants and ferns growing wild in the West Highlands of Scotland Архівавана 24 верасня 2015.
• National Museums Northern Ireland, 2010, flora of Northern Ireland
• photo of herbarium specimen at Missouri Botanical Garden