Каталін Карыко | |
---|---|
венг.: Karikó Katalin | |
![]() | |
Дата нараджэння | 17 студзеня 1955[1] (70 гадоў) |
Месца нараджэння | |
Грамадзянства | |
Дзеці | С’юзан Франсія |
Род дзейнасці | даследчыца, біяхімік, выкладчыца ўніверсітэта |
Навуковая сфера | messenger RNA[d][5] і біяхімія |
Месца працы | |
Альма-матар | |
Член у | |
Узнагароды |
Rosenstiel Award[d] (2020) прэмія Сечэньі[d] (15 сакавіка 2021) For Human Dignity Award[d] (2021) медаль Вільгельма Экснера[d] (2021) ![]() член Амерыканскай асацыяцыі садзейнічання развіццю навукі[d] (2021) прэмія Луізы Грос-Хорвіц (2021) ![]() ![]() прэмія Ласкера — Дэбейкі за клінічныя медыцынскія даследаванні[d] (2021) прэмія доктара Поля Янсена за даследаванні ў вобласці біямедыцыны[d] (2021) William B. Coley Award[d] (2021) медаль Джона Скота[d] (2021) 100 жанчын (2024) медаль Гельмгольца[d] (2022) |
Сайт | pennmedicine.org/… (англ.) |
![]() |
Каталін Карыко (венг.: Karikó Katalin; нар. 17 студзеня 1955[1], Сольнак, Венгерская Народная Рэспубліка[2]) — амерыканскі біяхімік венгерскага паходжання, якая спецыялізуецца на РНК- апасродкаваных механізмах. Яе даследаванні заключаліся ў распрацоўцы in vitro мРНК, якая транскрыбуецца, для бялковай тэрапіі. Лаўрэат Нобелеўская прэмія па фізіялогіі і медыцыне 2023 года разам з Дру Вайсманам за «адкрыцці, якія тычацца мадыфікацый нуклеазідных асноў, якія дазволілі распрацаваць эфектыўныя мРНК-вакцыны супраць COVID-19»[11]. Яна была сузаснавальнікам і генеральным дырэктарам RNARx з 2006 па 2013 год[12]. З 2013 года была звязана з BioNTech RNA Pharmaceuticals, спачатку ў якасці віцэ-прэзідэнта, а ў 2019 годзе была павышана да старэйшага віцэ-прэзідэнта. Яна таксама з’яўляецца ад’юнкт-прафесарам Пенсільванскага ўніверсітэта[12].
Праца Карыко ўключае навуковыя даследаванні РНК-апасродкаванай актывацыі імуннай сістэмы, вынікам чаго стала сумеснае адкрыццё з амерыканскім імунолагам Дру Вайсманам нуклеазідных мадыфікацый, якія душаць імунагеннасць РНК. Гэтыя даследаванні разглядаюцца як дадатковы ўклад у тэрапеўтычнае выкарыстанне мРНК. Разам з Вайсманам яна валодае патэнтамі ЗША на прымяненне неімунагеннай РНК, мадыфікаванай нуклеазідамі. Гэтая тэхналогія была ліцэнзавана BioNTech і Moderna для распрацоўкі сваіх тэхналогій замены бялкоў, і таксама выкарыстоўвалася для іх вакцын супраць COVID-19[13]. Яна і Вайсман атрымалі мноства ўзнагарод, у тым ліку прэстыжную прэмію Ласкера-Дэбейкі за клінічныя медыцынскія даследаванні.
Карыко вырасла ў Кішуйсалашы, Венгрыя, у маленькім доме без вадаправода, халадзільніка і тэлевізара[14]. Яе бацька быў мясніком, а маці — бухгалтарам[14][15]. У сярэдняй школе яна атрымала поспех у натуральна-навуковых дысцыплінах[14], скончыла Рэфармацкую гімназію імя Морыца Жыгманда (Móricz Zsigmond Református Gimnázium).
Пасля атрымання доктарскай ступені ў Сегедскім універсітэце працягнула свае даследаванні і паступіла ў постдактарантуру ў Інстытуце біяхіміі цэнтра біялагічных даследаванняў Венгрыі. У 1985 годзе лабараторыя пазбавілася фінансавання, і яна з’ехала з Венгрыі ў ЗША з мужам і двухгадовай дачкой. Яны кантрабандай правезлі 900 фунтаў стэрлінгаў, атрыманых на чорным рынку ў абмен на выручку ад продажу аўтамабіля, у плюшавым мішцы дачкі[16][17].
У перыяд з 1985 па 1988 год, працуючы постдокам ва ўніверсітэце Тжмпл у Філадэльфіі і Універсітэце медыцынскіх навук ў Бетэсдэ ў штаце Мэрыленд, (1988—1989) Карыко ўдзельнічала ў клінічным выпрабаванні, у якім пацыентаў са СНІДам, гематалагічнымі захворваннямі і з сіндромам хранічнай стомленасці лячылі з дапамогай двухланцужковай РНК (длРНК). У той час гэта лічылася наватарскім даследаваннем, паколькі малекулярны механізм індукцыі інтэрферону длРНК не быў вядомы, хоць супрацьвірусныя і супрацьпухлінныя эфекты інтэрферону былі добра задакументаваныя[18].
У 1989 годзе яна была нанята Пенсільванскім універсітэтам і працавала з кардыёлагам Эліётам Барнатанам над інфармацыйнай РНК. У 1990 годзе, будучы ад’юнкт-прафесарам Медычнай школы Перэльмана пры Пенсільванскім універсітэце[19], Карыко падала сваю першую заяўку на грант, у якой прапанавала стварыць генную тэрапію на аснове мРНК. З тых часоў тэрапія на аснове мРНК з’яўляецца асноўнай даследчай цікавасцю Карыко. Яна збіралася стаць прафесарам, але адмова ў падаванні гранта прывяла да паніжэння яе на пасадзе ўніверсітэтам ў 1995 годзе[13]. У 1997 годзе пазнаёмілася з Дру Вайсманам, прафесарам імуналогіі Пенсільванскага ўніверсітэта. Яе настойлівасць у дасягненні мэты была выключная ў параўнанні з тымі нормамі даследчай працы, якія пануюць у акадэмічных установах[20].
Ключавое адкрыццё Карыко прыйшло пасля таго, як яна засяродзілася на тым, чаму транспартная РНК, якая выкарыстоўваецца ў якасці кантролю ў эксперыменце, не выклікала тую ж імунную рэакцыю, што і матрычная РНК[15]. У серыі артыкулаў, пачынаючы з 2005 года, Карыко і Вайсман апісалі, як спецыфічныя мадыфікацыі нуклеазідаў у мРНК прыводзяць да зніжэння імуннага адказу[21]. Яны заснавалі невялікую кампанію і ў 2006 і 2013 гадах атрымалі патэнты на выкарыстанне некалькіх мадыфікаваных нуклеазідаў для зніжэння супрацьвіруснага імуннага адказу на мРНК. Неўзабаве пасля гэтага ўніверсітэт прадаў ліцэнзію на інтэлектуальную ўласнасць Гэры Далю, кіраўніку кампаніі-пастаўшчыка лабараторных паслуг, якая ў канчатковым выніку стала Cellscript. Праз некалькі тыдняў Flagship Pioneering, венчурная кампанія, якая падтрымлівае Moderna, звязалася з ёй, каб атрымаць ліцэнзію на патэнт. Карыко сказала: «У нас гэтага няма». У пачатку 2013 года Карыко даведалася пра пагадненне Moderna на 240 мільёнаў долараў з AstraZeneca па распрацоўцы мРНК VEGF. Карыко зразумела, што ў яе не будзе магчымасці прымяніць свой досвед з мРНК ва ўніверсітэце Пенсільваніі, таму яна заняла пасаду віцэ-прэзідэнта BioNTech RNA Pharmaceuticals (а пасля стала старэйшым віцэ-прэзідэнтам у 2019 годзе).
Яе даследаванні і спецыялізацыя ўключаюць генную тэрапію на аснове інфармацыйнай РНК, РНК-індукаваныя імунныя рэакцыі, малекулярныя асновы ішэмічнай талерантнасці і лячэнне ішэміі мозгу.
Карыко замужам за Бела Франсія. Яны бацькі двухразовай алімпійскай чэмпіёнкі па веславанні С’юзан Франсія[22]. Іх унук, Алексендэр Беэр Амос, нарадзіўся ў ЗША ў лютым 2021 года ў іх дачкі і зяця, архітэктара Раяна Амоса. Карыко прысутнічала пры нараджэнні свайго ўнука[23][24].
Перасяліўшыся з Кішуйсалаша і Сегеда ў Філадэльфію ў Злучаных Штатах Амерыкі, Карыко і яе муж не адмовіліся ад венгерскага грамадзянства. Паколькі Бела Франсія не паехаў у штаб-кватэру BioNTech у Майнцы ў 2013 годзе, Каталін Карыко з 2013 года курсіруе паміж Еўропай і Амерыкай. Яна таксама часта бывае ў Венгрыі[25][26].