Каталіцтва ў Польшчы

Катэдральны сабор у Кракаве

Каталіцтва ў Польшчы, таксама Каталіцкі Касцёл у Польшчы ці проста Касцёл — буйнейшая хрысціянская рэлігійная супольнасць (канфесія) у Польшчы, якую ўзначальваюць біскупы, прызначаемыя Рымскімі Папамі.

Прыналежнасць да Каталіцкага Касцёла ў Польшчы дэкларуюць 27,1 мільёна вернікаў (2021), што складае 71,3% насельніцтва краіны^[1]. Паводле Галоўнага статыстычнага ўпраўлення Польшчы, у 2017 годзе у краіне было 32,91 мільёна ахрышчаных, а Касцёл налічваў 30 807 асоб духоўнага сану ў 10 263 парафіях. Паводле звестак Інстытута статыстыкі Каталіцкага Касцёла, у 2021 годзе у нядзельных імшах удзельнічалі 28,3% вернікаў а 12,9% прыймалі еўхарыстыю^[2].

Гісторыя

Сярэднявечча

Карціна Яна Матэйка "Увядзенне хрысціянства" (1889)

Хрышчэнне Польшчы пачалося каля 966 года, калі князь Мешка I прыняў хрышчэнне праз біскупа Іардана, які падпарадкоўваўся непасрэдна Папе Рымскаму Яну XIII. Сярэднявечныя храністы даюць розныя звесткі пра месца цырымоніі, але ў выніку замацавалася меркаванне, што хрышчэнне адбылося паблізу Гнезна. У 968 годзе Іардан стаў першым біскупам княжацкай рэзідэнцыі ў Познані, што зрабіла гэты горад першай польскай біскупскай кафедрай.

Аднак спачатку познаньскі біскуп падпарадкоўваўся архідыяцэзіі Магдэбурга. Гэта змянілася пасля сустрэчы імператара Атона III з польскім князем Баляславам I у Гнезне ў 1000 годзе. Раней Атон III быў у Рыме і атрымаў ад Папы Сільвестра II дазвол на стварэнне архідыяцэзіі ў Гнезна. Да яе былі далучаны Познаньская дыяцэзія, а таксама новаствораныя дыяцэзіі ў Кракаве, Калабжэгу і Уроцлаве. Такім чынам, нямецкі імператар па благаслаўленню Рыма заснаваў першую арганізацыйную структуру польскай царквы.

Як і ў Свяшчэннай Рымскай Імперыі, у Польшчы ўзнікалі канфлікты паміж свецкімі кіраўнікамі і царквой, якія дасягнулі свайго піку ў XIII стагоддзі. Калі сілезскі князь Генрых I вызваліў перасяленцаў з нямецкіх земляў ад абавязку плаціць дзесяціну, уроцлаўскі біскуп Томаш I, які паходзіў з польскай шляхты, пратэставаў супраць гэтага і таксама патрабаваў імунітэту царквы ад свецкай юрысдыкцыі. Князь не саступіў, і біскуп адлучыў яго ад царквы ў 1237 годзе. У спрэчцы Томаш I у выніку быў вымушаны саступіць.

Канфлікт вакол нямецкіх пасяленцаў у Сілезіі, якая тады належала Польшчы, дасягнуў свайго апагею на пачатку XIV стагоддзя пасля таго, як Генрых фон Вюрбэн быў пасвечаны ў біскупы Уроцлава. Ён выступаў за далучэнне Сілезіі да Каралеўства Багемія, якое ўваходзіла ў склад Свяшчэннай Рымскай Імперыі, а кароль Багеміі быў адным з сямі нямецкіх курфюрстаў. Генрых фон Вюрбэн увайшоў у канфлікт з гнезненскім архібіскупам Якубам Святкам, якому ён фармальна падпарадкоўваўся. Той наклаў царкоўную забарону на Уроцлаў. Акрамя таго, калі гарадская рада Уроцлава, у якой дамінавалі нямецкія патрыцыі, адмовілася плаціць падатак у Рым, уся дыяцэзія была адлучаная ад царквы. Аднак пасля значных грашовых выплат Папа Клімент V зняў усе царкоўныя пакаранні.

Рэфармацыя і Контррэфармацыя

У 1518 годзе ў Польшчы ўпершыню зафіксавана распаўсюджанне пратэстанцкіх ідэй, і пачалі ўзнікаць першыя евангелічныя абшчыны. Кароль Жыгімонт I спрабаваў стрымаць гэты працэс, але яго намаганні былі малаэфектыўнымі. Аднак яго сын Жыгімонт II Аўгуст праяўляў талерантнасць да розных веравызнанняў, што ўзмацніла ціск на каталіцкую царкву з боку пратэстантаў. У 1573 годзе кароль абвясціў Акт Варшаўскай канфедэрацыі, які прадугледжваў рэлігійную талерантнасць. Аднак пасля смерці Жыгімонта II яго пераемнікі актыўна падтрымлівалі Контррэфармацыю. Асабліва інтэнсіўна яна праводзілася падчас панавання караля Жыгімонта III. Услед за яго двума жонкамі з дома Габсбургаў, спачатку Ганнай Аўстрыйскай, а потым яе малодшай сястрой Канстанцыяй Аўстрыйскай, у дзяржаву прыбыла вялікая колькасць езуітаў, якія актыўна змагаліся за Контррэфармацыю.

У канфліктах прыхільнікі каталіцкай царквы атрымалі перамогу дзякуючы падтрымцы каралеўскага дома. На пачатку XVIII стагоддзя ўплыў пратэстантаў у Польшчы быў значна абмежаваны. У 1717 годзе Сейм прыняў закон, які забараняў пратэстантам будаваць новыя цэрквы і займаць высокія дзяржаўныя пасады. У 1724 годзе ў Торуні адбылося так званае крывавае судзілішча, у выніку якога былі пакараныя смерцю дзесяць пратэстантаў, нібыта вінаватых у беспарадках супраць езуіцкага кляштара. Амаль усе евангелічныя храмы ў горадзе былі перададзены каталіцкай царкве.

Падзелы Рэчы Паспалітай

З падзеннем Рэчы Паспалітай пасля трэцяга падзелу ў 1795 годзе рымска-каталіцкія біскупы краіны былі вымушаны шукаць кампрамісу з уладамі трох дзяржаў-захопніц. Пераважна каталіцкая ўлада Аўстрыйскай імперыі не стварала сур'ёзных праблем для кракаўскіх архібіскупаў. У адрозненне ад гэтага, біскупы польскіх зямель Прусіі сутыкаліся з узрастаючым ціскам з боку пратэстанцкіх ўладаў краіны. Напрыклад, Эдуард фон Флотвэл, кіраўнік правінцыі Познань з 1830 па 1841 год, закрываў кляштары і падпарадкаваў духоўныя семінары дзяржаўнаму кантролю. Арцыбіскупства Гнезна і біскупства Познань былі аб’яднаны ў адзінае арцыбіскупства. Гнезна, якое традыцыйна з'яўлялася рэзідэнцыяй Прымаса Польшчы, страціла гэтую функцыю. Рэарганізацыя біскупстваў пад кіраўніцтвам Флотвэла таксама мела сімвалічны характар, каб падкрэсліць падзелы Польшчы. Прымас Марцын Дунін выступіў супраць гэтага і ўступіў у канфлікт з прускімі ўладамі, патрабуючы, каб дзеці ў змешаных шлюбах каталікоў і пратэстантаў выхоўваліся ў каталіцкай веры. У 1839 годзе Флотвэл загадаў затрымаць прымаса і змясціць яго ў крэпасць, але праз паўгода Дунін быў вызвалены. У 1840 годзе новым прускім каралём стаў Фрыдрых Вільгельм IV, які жадаў гарманічнага суіснавання народаў і рэлігій у сваёй дзяржаве. У правінцыі Познань польскія святары, з адабрэння Берліна, узялі на сябе нагляд за каталіцкімі школамі.

Культурная барацьба Бісмарка супраць каталіцкай царквы ў правінцыі Заходняя Прусія быў накіраваны ў асноўным супраць польскага духавенства, але пры гэтым ён узмацніў нацыянальную свядомасць польскамоўнага насельніцтва вёскі. Меры прускіх уладаў успрымаліся як рэпрэсіі супраць польскай ідэнтычнасці. Паліцыя арыштоўвала святароў, якія парушалі параграф аб казаннях, што ўступіў у сілу ў 1871 годзе і патрабаваў ад іх палітычнай нейтральнасці.

У лютым 1874 года познаньска-гнезненскі арцыбіскуп Мечыслаў Лядахоўскі быў асуджаны на штраф у памеры 500 талераў і два гады турэмнага зняволення за публічныя пратэсты супраць законаў, якія ўстанаўлівалі дзяржаўны кантроль над царквой. Каля ста польскіх святароў таксама былі арыштаваны, а духоўныя семінары ў Познані і Гнезне зачынены. У сакавіку 1875 года, неўзабаве пасля таго, як Папа Пій IX узвёў зняволенага Лядахоўскага ў ранг кардынала, ён быў вызвалены з турмы, дзе адбываў пакаранне. Лядахоўскі адразу накіраваўся ў Рым, але пасля вяртання ў Познань, дзе яго сустракалі з захапленнем суайчыннікі, Бісмарк загадаў выслаць яго з Германскай імперыі. Лядахоўскі пасяліўся ў Рыме, фармальна застаючыся познаньска-гнезненскім арцыбіскупам. У 1886 годзе прускі ўрад і Святы Прастол дасягнулі пагаднення, якое паклала канец супрацьстаянню і спыніла спробы ўладаў кантраляваць кадравыя пытанні царквы.

У 1913 годзе рымска-каталіцкія біскупы ў Галіцыі, якая ўваходзіла ў склад Аўстра-Венгрыі, выступілі супраць запланаванай рэформы Галіцкага сейма; рэформа павінна была надаць ўкраінцам, якія складалі большасць насельніцтва на ўсходзе рэгіёна, больш правоў. Аднак ліст біскупаў, апублікаваны ў прэсе, выклікаў напружанне паміж палякамі і ўкраінцамі, якія пераважна належалі да грэка-каталіцкай царквы, якая таксама падпарадкоўвалася Ватыкану. Польскія гісторыкі разглядаюць гэты ліст як зварот епіскапату да нацыянал-дэмакратычнага руху, які займаў нацыяналістычныя і антысеміцкія пазіцыі.

У Расійскай імперыі ў 1798 годзе з Луцкай, Віленскай і Жамойцкай дыяцэзій была выдзелена Віграўская дыяцэзія, з Плоцкай дыяцэзіі — Варшаўская дыяцэзія. У 1805 годзе з Хэлмскай дыяцэзіі была выдзелена Люблінская дыяцэзія, з Кракаўскай дыяцэзіі і Гнезненскай архіепархіі Келецкая дыяцэзія. У 1807 годзе Кракаўская і Келецкая епархіі перайшлі з Гнезненскай мітраполіі ў склад Львоўскай мітраполіі. У 1818 годзе з Варшаўскай дыяцэзіі была выдзелена Сандамірская дыяцэзія, Варшаўская дыяцэзія стала архідыяцэзіяй, якая разам з Куяўскай, Плоцкай, Сандамірскай і Аўгустоўскай дыяцэзіямі утварылі Варшаўскую мітраполію.

Міжваенная Польшча

У 1925 годзе Польшча і Ватыкан дамовіліся аб канкардаце.

У міжваенны перыяд вядучыя прадстаўнікі епіскапату займалі пазіцыі, якія гісторыкі лічаць антысеміцкімі. Прымас Польшчы, кардынал Аўгуст Хлонд, у 1936 годзе ў пастырскім лісце пад назвай «Пра каталіцкія маральныя прынцыпы» адзначыў: «Факт у тым, што яўрэі змагаюцца з каталіцкай царквой, яны займаюцца франкмасонствам, прадстаўляюць авангард безбожжа і бальшавіцкага руху і падрыўной дзейнасці. Факт, што яўрэйскі ўплыў на агульную маральнасць з'яўляецца негатыўным, а іх выдавецтвы прапагандуюць парнаграфію. Гэта праўда, што яўрэі займаюцца махлярствам, ліхвярствам і гандлем людзьмі...». У пастырскім лісце таксама гаварылася: «Але будзем справядлівымі! Не ўсе яўрэі такія». Аднак ён заклікаў сваіх суайчыннікаў «уцякаць ад яўрэйскіх крам і яўрэйскіх кірмашоў». Пры гэтым ён забараняў «наступаць на яўрэяў, біць іх, калечыць і абмоўліваць». Прымас Хлонд сумесна з варшаўскім арцыбіскупам Аляксандрам Какоўскім падрыхтаваў дакумент, у якім царква абвяшчалася адказнай за тое, каб засцерагчы польскую моладзь ад «яўрэйшчыны». У сумесным звароце да Міністэрства веравызнанняў і грамадскай адукацыі абодва біскупы выказалі скаргу на тое, што «яўрэйскія настаўнікі не ўносяць пазітыўны ўплыў на дзяцей у духу каталіцкай маралі».

Другая сусветная вайна

Ксёндз сярод арыштаваных у Быдгашчы ў 1939 годзе

За некалькі дзён да ўварвання вермахта ў Польшчу Гітлер абвясціў перад генералітэтам, што польскіх духоўных асоб неабходна знішчыць. Час нямецкай акупацыі азначаў для палякаў таксама пераслед хрысціян. У тэрыторыях, якія былі далучаны да Рэйха, выкарыстанне польскай мовы было забаронена, а польскіх святароў арыштоўвалі. Пасля набажэнстваў вернікаў часта чакалі каманды СС каля дзвярэй касцёлаў, каб адпраўляць вернікаў на прымусовую працу. Многія касцёлы былі зачынены або выкарыстоўваліся не па прызначэнню, напрыклад, як склады ці канюшні.

У Другой сусветнай вайне загінулі 2795 польскіх святароў і шэсць біскупаў, большасць з іх стала ахвярамі нямецкіх акупантаў, частка — ахвярамі савецкіх акупантаў. 28% усіх каталіцкага духавенства былі забітыя або загінулі ў зняволенні паміж 1939 і 1945 гадамі. 870 польскіх святароў загінулі толькі ў канцлагеры Дахаў. Падчас наступлення савецкай арміі на Усходнім фронце многія касцёлы былі пашкоджаны або знішчаны.

Польская Народная Рэспубліка

Імша ў часы ўпадку ПНР і перамогі "Салідарнасці"

20 ліпеня 1945 года прымас Хлонд вярнуўся ў Польшчу. У наступныя гады ён разам з кракаўскім арцыбіскупам Адамам Стэфанам Сапегам стаў галоўнай фігурай польскіх каталікоў. 12 верасня 1945 года Урад нацыянальнай еднасці пад кіраўніцтвам Эдварда Асубкі-Мараўскага абвясціў аб скасаванні канкардату 1925 года. Першапачаткова камуністычныя ўлады паводзілі сябе стрымана ў адносінах да Касцёла. Перш за ўсё была спынена адраджэнне шырока разгорнутых каталіцкіх арганізацый. Непасрэдна пасля вызвалення Касцёл пачаў выпуск часопісаў "Tygodnik Powszechny" і "Tygodnik Warszawski". Асабліва апошняе выданне выказвалася таксама з палітычнага пункту гледжання ў духу хрысціянскай дэмакратыі. Трэцяй каталіцкай газетай стала "Dziś i Jutro", аднак яна не выходзіла пад непасрэдным кіраўніцтвам царквы. Гэты тыднёвік адстойваў пазіцыю прыняцця камуністычнай улады.

Рымска-каталіцкая царква была супрацьвагай у часы камуністычнай улады, якая прыцягвала многіх палякаў. Пад кіраўніцтвам прымаса Стэфана Вышынскага яна захавала сваю аўтаномію і была ўмацавана выбарам кардынала Караля Вайтылы на папства ў 1978 годзе (ён абраў імя Ян Павел II). Першы візіт новага Папы на яго радзіму ў чэрвені 1979 года стаў вялікім некамуністычным масавым мерапрыемствам, якое ўзняло ў людзей свядомасць шырокай апазіцыі супраць рэжыму (у той час пад кіраўніцтвам Эдварда Герэка), які нёс адказнасць за жахлівы стан эканамічнага развіцця Польшчы; гэта падрыхтавала грунт для ўзнікнення прафсаюза «Салідарнасць» і падзення камунізму.

Сучаснае становішча ў грамадстве

Паколькі ў Польшчы няма афіцыйных статыстык, якія фіксуюць рэлігійную прыналежнасць грамадзян, колькасць каталікоў у Польшчы можна ацаніць толькі прыкладна. У 2011 годзе прыблізна 87% польскага насельніцтва належалі да рымска-каталіцкага касцёла. Астатнія амаль пяць мільёнаў палякаў не належалі да ніякай рэлігіі або адносілі сябе да аднаго з больш чым 40 іншых веравызнанняў. Паводле даследавання Інстытута статыстыкі каталіцкай царквы, у 2017 годзе ў сярэднім 38,3% каталікоў удзельнічалі ў нядзельнай службе. Найвышэйшы ўзровень удзелу быў у Тарноўскай дыяцэзіі (71,7%), а найменшы — у Лодзьскай і Шчэцінска-Каменскай архідыяцэзіях (па 24,6%).

Каталіцкая царква з'яўляецца другім па велічыні ўласнікам нерухомасці ў Польшчы пасля дзяржавы. У 2011 годзе яна валодала каля 300 сродкаў масавай інфармацыі і 50 радыё і тэлевізійнымі станцыямі.

Каталіцкая царква мае дагэтуль значны палітычны ўплыў у Польшчы. На парламенцкіх выбарах 2015 і 2019 гадоў партыя "Права і справядзлівасць", якая блізкая да Касцёла, атрымала абсалютную большасць месцаў у Сейме. Аднак той факт, што многія святары належаць да правакансерватыўных партый, аслабіў уплыў каталіцкай царквы на грамадства Польшчы, асабліва ў буйных гарадах.

У Каталіцкім Касцёле Польшчы гостра стаіць пытанне педафіліі і сексуальнага гвалту. Сотні каталіцкіх святароў і манахаў здзяйснялі сексуальныя дзеянні адносна непаўналетніх і дарослых. Напярэдадні выбараў у Еўрапарламент у 2019 годзе гэтая дыскусія таксама закранула палітыку. У 2021 годзе Ватыкан апублікаваў інфармацыю аб тым, што польскія біскупы былі пакараны Папай Францішкам за сур’ёзныя парушэнні, што з’яўляецца беспрэцэдэнтным у гісторыі Касцёла. Прычыны не былі агучаны, аднак, па паведамленнях прэсы, гэта звязана з утаеннем педафільскіх злачынстваў святароў з адпаведных дыяцэзій.

Структура

Рымскі абрад

Карта польскіх дыяцэзій (нумарацыя адпавядае спісу злева).

Cтруктура Рымска-Каталіцкага Касцёла ў Польшчы прадстаўлена мітраполіямі, архідыяцэзіямі і дыяцэзіямі. Кожнай архідыяцэзіі падпарадкоўваюцца ад адной да чатырох суфраганных дыяцэзій, з якіх складаюцца 14 мітраполій:

1. Беластоцкая архідыяцэзія
2. Драгічынская дыяцэзія
3. Ломжынская дыяцэзія
4. Кракаўская архідыяцэзія
5. Бельска-Жывецкая дыяцэзія
6. Келецкая дыяцэзія
7. Тарноўская дыяцэзія
8. Чэнстахоўская архідыяцэзія
9. Радамская дыяцэзія
10. Сасновецкая дыяцэзія
11. Гданьская архідыяцэзія
12. Пэльплінская дыяцэзія
13. Таруньская дыяцэзія
14. Гнезненская архідыяцэзія
15. Быдгашчская дыяцэзія
16. Улацлаўская дыяцэзія
17. Катавіцкая архідыяцэзія
18. Глівіцкая дыяцэзія
19. Апольская дыяцэзія
20. Лодзьская архідыяцэзія
21. Лавіцкая дыяцэзія
22. Люблінская архідыяцэзія
23. Сандамірская дыяцэзія
24. Сядлецкая дыяцэзія
25. Познаньская архідыяцэзія
26. Калішская дыяцэзія
27. Пшэмыская архідыяцэзія
28. Жэшоўская дыяцэзія
29. Замойска-Любачоўская дыяцэзія
30. Шчэцінска-Каменская архідыяцэзія
31. Кашалінска-Калабжэгская дыяцэзія
32. Зялёнагурска-Гожаўская дыяцэзія
33. Вармійская архідыяцэзія
34. Эльблёнгская дыяцэзія
35. Элкская дыяцэзія
36. Варшаўская архідыяцэзія
37. Плоцкая дыяцэзія
38. Варшаўска-Пражская дыяцэзія
39. Уроцлаўская архідыяцэзія
40. Лягніцкая дыяцэзія
41. Свідніцкая дыяцэзія

• Палявы ардынарыят Войска Польскага

Візантыйскі абрад

• Пшэмыска-Варшаўская архіепархія
• Уроцлаўска-Кашалінская епархія
• Ольштынска-Гданьская епархія

Крыніцы

1. Tablice z ostatecznymi danymi w zakresie przynależności narodowo-etnicznej, języka używanego w domu oraz przynależności do wyznania religijnego
2. Annuarium Statisticum Ecclesiae in Polonia. Dane za rok 2021

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Каталіцтва ў Польшчы