Крупкі

Горад Крупкі Сядзібны дом Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Мінская Раён Крупскі Каардынаты 54°19′50″ пн. ш. 29°08′17″ у. д.^HGЯO Першая згадка 1575 Горад з 1991 Плошча 276,51 км² Вышыня цэнтра 174 ± 1 м Насельніцтва ▼8 410 чал. (1 студзеня 2024)[1] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1796 Паштовы індэкс 222010 Аўтамабільны код 5 СААТА 6230501000 Крупкі на карце Беларусі ±

Крупкі на Вікісховішчы

Кру́пкі^[2] (трансліт.: Krupki) — горад у Мінскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Крупскага раёна, стаіць на Бабры. За 121 км на паўночны ўсход ад Мінска, за 6 км ад чыгуначнай станцыі Крупкі на лініі Мінск — Орша, аднак у самім горадзе размешчаны прыпыначны пункт Новае Жыццё; на аўтадарозе Мінск — Масква. Насельніцтва 8 680 чал. (2017)^[3].

Назва

Назва Крупкі ад назвы рэчкі Крупка (прыток бярэзінскага Бабра), якая балцкага паходжання.

Ад літоўскага krupus, kraupus «шурпаты, бугрысты (пра паверхню)», адсюль заходнелітоўскае krupė, прускае *crupeyle, латышскае kraupis «жаба» (з бугрыстай скурай)^[4]. Далей да індаеўрапейскага *kreup- са значэннем няроўнай (ссохлай, патрэсканай, бугрыстай) паверхні^[5].

У аднакарэннай назве дзесенскай ракі Крупела корань Krup- з тыповым балцкім гідранімічным пашыральнікам -el-^[6], як у балцкіх гідронімах Зецела, Скідзела, Дрысела (: Дрыса).

Балцкія назоўныя паралелі — прускія тапонімы Craupeyne, Craupolythen, латышскі гідронім Kraupe.

Назва найверагодней характарызавала дно — няроўнае, «шурпатае», поўнае ямаў, віроў^[7]. Процілеглае значэнне ў рачной назвы Ліда, ад балцкага *laidas «склізкі, гладкі», то-бок «гладкая (дном)»^[8]. Менш імавернае значэнне «жаб’я (рака)».

Згодна з іншай версіяй, назва ракі Крупка магла значыць «кароткі, незамярзалы рачны прыток»^[9].

Гісторыя

З сярэдзіны XVI стагоддзя мястэчка ў Аршанскім павеце Віцебскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага, належалі Сангушкам. Згадваецца ў інвентары 1653 года як мястэчка Крупка ці Сангушкаў, цэнтр аднайменнага маёнтка^[10]. З 1793 года ў складзе Расійскай імперыі, у Копыскім павеце, з 1862 года частка Сенненскага. З 31 ліпеня 1842 года ўласнасць Свяцкіх. З 1921 года ў Віцебскай губерні, з 1923 года ў Аршанскім павеце. У 1924 годзе Крупкі сталі цэнтрам Крупскага раёна. У 1926 годзе ў мястэчку пражывала 2097 жыхароў. Дзейнічалі посуда-ганчарны, лесапільны, запалкавы, маслабойны заводы, швейная арцель «Перамога».

У 1933 годзе заснаваныя дрэваапрацоўчая арцель «Ударнік», льнозавод, кавальская арцель «Чырвоны молат», пякарня, МТС, агульнаадукацыйная школа, ветэрынарны тэхнікум. 20 лютага 1938 года Крупкі ўвайшлі ў склад Мінскай вобласці, а 27 верасня гэтага ж года Крупкам прысвоены статус гарадскога пасёлка. У 1939 годзе ў Крупках пражывала 3455 жыхароў.

З 1 ліпеня 1941 года па 30 чэрвеня 1944 года Крупкі былі акупаваны нацысцкімі захопнікамі. У гета ў горадзе Крупкі (ліпень — 18 верасня 1941) былі забітыя каля 2000 яўрэяў.

З 1991 года — горад.

Насельніцтва

• 1897 год — 1523 чал.^[11]
• 1977 год — 5,5 тыс. чал.^[11]
• 1995 год — 9,1 тыс. чал.^[11]
• 2006 год — 8000 чал.
• 2009 год — 7880 чал.
• 2015 год — 8602 чал.^[12]
• 2016 год — 8630 чал.^[13]
• 2017 год — 8680 чал.^[3]

Эканоміка

Прадпрыемствы дрэваапрацоўчай, харчовай, лёгкай прамысловасці. Гасцініца «Крупчанка».

Культура

• Крупскі раённы гісторыка-краязнаўчы музей
• Мастацкая галерэя імя Барыса Аракчэева^[14]

Славутасці

• Помнік Алене Фёдараўне Колесавай
• Крупскі сядзібны дом
• Свята-Мікалаеўская царква (1998)
• Касцёл Святога Юзафа (пачатак XXI стагоддзя)
• Брацкая магіла (1942)
• Брацкая магіла (1941—1944)

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Крупак

Заўвагі

1. Численность населения на 1 января 2024 г. и среднегодовая численность населения за 2023 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Белстат, 2024.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q125194897"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6520738"></a>
2. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU)
3. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
4. Топоров В. Н. Прусский язык. K-L. Москва, 1984. С. 211—215.
5. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 623.
6. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 192.
7. Топоров В. Н. О северо-западнорусском локусе балтийской гидронимии. (из цикла «По окраинам Древней Балтии») // Res Balticae. 1995. С. 25.
8. V. Mažiulis. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Vilnius, 2013. C. 517.
9. http://krupki.gov.by/be/regijon/geraldyka Архівавана 20 кастрычніка 2022.
10. НГАБ, ф. 1875, воп. 1, спр. 1, с. 267
11. Беларусь 1995.
12. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2015 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2014 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (31 сакавіка 2015). Праверана 3 красавіка 2017.
13. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
14. Художественной галерее в Крупках официально присвоено имя художника Бориса Аракчеева. (руск.)

Літаратура

• Волкаў М. А. Маёнтак Сангушкаў-Крупка ў XVI—XVII стагоддзях // Гістарычна-археалагічны зборнік. 2020. Вып. 35. — С. 117—131.
• Крупкі // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 403. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Крупки // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. — ISBN 978-985-11-0384-9.;

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Крупкі

• Геаграфічныя звесткі па тэме Крупкі на OpenStreetMap
• Крупкі на сайце Глобус Беларусі
• Крупкі на Radzima.org
• Надвор’е ў горадзе Крупкі