Крушына ломкая

Крушына ломкая
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Крушынавыя Трыба:  Rhamneae Род:  Крушына Від:  Крушына ломкая
Міжнародная навуковая назва
Frangula alnus (Mill.) Gray (1821)
Сінонімы
Rhamnus frangula L.
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   504744 NCBI   106677 EOL   485613 IPNI   717344-1 TPL   kew-2814031

Крушына ломкая^[1][2], Крушына крохкая^[3] (Frángula álnus) — дрэвападобны куст; від роду крушына (Frangula) сямейства Крушынавыя, тыпавы від гэтага роду. У літаратуры гэты від нярэдка разглядаецца ў складзе роду Жасцёр (Rhamnus), пры такім падыходзе яго правільнай назвай будзе Rhamnus frangula L.^[4].

Назва

Крушына ломкая, чаромха^[5], воўчая ягада^[1], шаклак^[6][7], ваўчыныя ягады, крушына крохкая^[8][9], крушына^[10][11][12].

Батанічнае апісанне

Крушына ломкая. Батанічная ілюстрацыя з кнігі «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887

Куст вышынёй 2-3 метры ці невялікае дрэва, якое можа дасягаць у вышыню 7 метраў^[4].

Ствол і галіны цёмна-бурыя, маладыя парасткі чырвона-карычневыя з ланцэтнымі белымі чачавічкамі^[4]. У адрозненне ад жасцёра слабіцельнага (Rhamnus cathartica), ствол гладкі, без калючак, з карычневымі шаўкавіста-валасістымі пупышкамі^[4]. Цёмная, амаль чорная кара з папярочна-выцягнутымі чачавічкамі, характэрна наяўнасць чырвонага (франгулінавага) пласта пад вонкавым пластом коркі.

Лісце эліптычнай формы, авальнае ці зваротнаяйкападобнае, 4-10 см у даўжыню, голае, бліскучае, цэльнакрайняе, з шасцю — васьмю парамі паралельных бакавых жылак, размешчана на кароткіх (да 1,5 см) хвосціках^[4]. Размяшчэнне лісця — чарговае або коса-супраціўнае^[4].

Кветкі дробныя, абодваполыя, несамастойныя, пяцічленныя, на кветаножках каля 1 см^[4], сабраныя па 2-7 пучкамі ў пазухах лісця, 2-3,5 мм даўжынёй. Званочкавая чашачка зеленаватая, 4-5-паасобная. Вяночак дробны, вузка званочкавы, долі яго зверху зялёныя, унутры зелянява-белыя ці зеленавата-жоўтыя. Тычынак чатыры ці пяць, песцік адзін з адным слупком, завязь верхняя.

Формула кветкі^[13]: ${\displaystyle \ast K_{(5)}\;C_{5}\;A_{5}\;G_{({\underline {3}})}}$.

Плод — сакаўная мясістая касцянка шарападобнай формы дыяметрам 8-10 мм, з двума — трыма зелянява-жоўтымі круглява-трохкутнымі карычневымі костачкамі з храшчавай падвойнай «дзюбай»^[4]. У спелым стане плады сіне-чорныя^[4]. Паспяваюць плады неадначасова, на адной расліне могуць быць спелыя чорныя плады, недаспелыя чырвоныя, зялёныя і нават кветкі^[4].

Плады атрутныя, у народзе іх называюць «воўчыя ягады», аднак птушкі ахвотна іх ядуць.

Злева направа: парасткі з лісцем і няспелымі пладамі; лісце (адаксіяльны і абаксіяльны бакі); суквецце; кветкі: няспелыя і спелыя плады; насенне

Арэал

Сустракаецца ў лясной і лесастэпавай зоне Еўропы, цэнтральных раёнах Заходняй Сібіры, на поўначы Малой Азіі, на большай частцы Крыма, на Каўказе, у паўночных раёнах Сярэдняй Азіі^[14].

У Беларусі расце па ўсёй тэрыторыі. Распаўсюджана амаль па ўсёй Украіне, у стэпавых раёнах толькі ў далінах рэк. Раёны нарыхтовак: Валынская, Ровенская, Жытомірская, Кіеўская, Чарнігаўская, Сумская, Цярнопальская, Львоўская, Івана-Франкоўская, Чарнавіцкая, Закарпацкая вобласці, поўнач Палтаўскай, Хмяльніцкай і Харкаўскай абласцей. Запасы сыравіны значныя.

Экалогія

Сустракаецца ў падлеску хваёвых, змешаных і лісцяных лясоў, у зарасніках кустоў, па берагах вадаёмаў, старыц, на ўскрайках балот, на вільготных лугах. Цвіце ў маі-чэрвені. Ценевынослівая расліна.

Rhamnus frangula — гэта адна з двух харчовых раслін (разам з Rhamnus cathartica для матылькоў віду Gonepteryx rhamni. Кветкі прывабныя для пчол, а плады — важная крыніца ежы для птушак, напрыклад, драздоў^[15].

Інвазіўны від

Крушына ломкая была ўвезена ў Паўночную Амерыку каля 200 гадоў назад, а ў Канаду — каля 100 гадоў таму. Яна вырошчвалася ў жывых агароджах, лясных насаджэннях і як расліна ў месцах пражывання дзікіх жывёл, але стала інвазіўным відам і пачала наступ на лясы на паўднёвым усходзе ЗША і вільготныя ўгоддзі і лясы Сярэдняга Захаду Злучаных Штатаў^[16][17][18]. Паводле прагнозаў, гэтая інвазія працягвае пашырацца^[16], гэтаму садзейнічае высокая адаптыўнасць і стойкасць да забруджванняў^[19].

Крушына ломкая паражае лясы і расце ў падлеску ў месцах з вялікай колькасцю святла. У норме ў такіх прасветах пачынаюць рост саджанцы мясцовых відаў дрэў, якія паступова закрываюць купал кронаў, але калі тут з’яўляецца крушына, яе шчыльны навес прадухіляе трапленне святла на зямлю і, такім чынам, не дазваляе іншым саджанцам расці^[19]. Як правіла, яна расце шчыльней і лепш у больш нізінных месцах, з вільготнай, багатай глебай, што з’яўляецца праблемай для земляробаў. Чым вышэй над узроўнем мора знаходзіцца лес, тым марудней ідзе інвазія. Тсугава-дубовыя лясы, якія ўтвораны старымі масівамі дрэў, найменьш падыходзяць для крушыны ломкай, таму што шчыльны кронавы купал дае вялікі цень, які не з’яўляецца прывабным для крушыны. Лясы з веймутавай хвоі (Pinus strobus) паражаюцца лягчэй, таму што большая колькасць святла трапляе да зямлі, пры гэтым пасадкі, дзе вядзецца вырубка церпяць больш, чым некранутыя^[20].

Меры барацьбы

Маленькія саджанцы можна вырываць ўручную, але кантроль вялікіх пасадак лепш за ўсё дасягаецца з дапамогай гербіцыдаў^[21]. Крушына ломкая і блізкі да яе від жасцёр слабіцельны (Rhamnus cathartica) былі забароненыя для продажу, транспарціроўкі або імпарту ў Мінесоце^[22] і Ілінойсе.^[23]. Лічыцца інвазівным, але не забаронены ў Канэктыкуце^[24].

Хімічны склад

Кара, пупышкі, лісце, плады ўтрымліваюць антрахіноны: глюкафрангулін, франгулін, эмадзін і ізаэмадзін. Найбольшае ўтрыманне гэтых рэчываў назіраецца ў кары — да 8 %. Акрамя антрахінону, кара таксама змяшчае трыцерпенавыя гліказіды, хрызафанавую кіслату, антранолы, смолы, дубільныя рэчывы, сляды эфірнага алею^[25].

Прымяненне

Лекавая, меданосная, фарбавальная, таніданосная, драўняная расліна.

Ужыванне ў медыцыне

Кара крушыны

Кара і плады валодаюць слабільнымі і ванітавымі ўласцівасцямі і ўжываюцца ў народнай медыцыне. У афіцыйнай медыцыне лячэбнае значэнне мае кара крушыны (лац.: Cortex Frangulae), сабраная з маладых ствалоў і з тоўстых галін, якія яшчэ не параслі імхом і лішайнікам^[4]. Каб пазбегнуць атручванняў, не прымяняюць свежую кару. Таксічныя рэчывы ў ёй паступова акісляюцца, таму выкарыстоўваюць кару праз 1 год натуральнага захоўвання альбо пасля прагрэву (1 гадзіну пры тэмпературы 100 °C). Сыравіну ўжываюць у форме адвару, экстракту, у складзе слабільных і супрацьгемаройных збораў^[4], у выглядзе прэпарата «РАМН»^[26]. Гліказід эмадзін, які здабываюць з кары крушыны, уваходзіць у склад прэпарату халагол, што выкарыстоўваецца пры жоўцевакаменнай хваробы, запаленнях і цырозе печані.

У народнай медыцыне кара лічыцца добрым хуткадзейным сродкам пры хваробах печані, пры вадзянцы, ліхаманцы, хранічных запорах, празмерных менструацыях, глістах і хваробах скуры. Кару выкарыстоўваюць таксама пры гастрытах, хваробах кішачніка, пры дызентэрыі, язве страўніка, вадзянцы, пухлінах печані, лісце — пры малакроўі^[4].

У гамеапатыі ўжываюць эсэнцыю са свежай кары.

У літаратуры прыводзяцца выпадкі смяротнага атручвання дзяцей пладамі крушыны.

У ветэрынарыі кару крушыны ў выглядзе адвара або настою прымаюць як слабільны сродак.

Дэкаратыўнае прымяненне

Rhamnus frangula 'Aslenifolia' з восеньскай афарбоўкай лісця

Крушына ломкая не мае высокіх дэкаратыўных якасцяў: ні густога лісця, ні прывабных кветак, таму разводзіцца як традыцыйная расліна, часткова для прыцягнення матылькоў віду лімонніца звычайная (Gonepteryx rhamni), для якіх крушына з’яўляецца кармавой раслінай. Стракаты культывар Rhamnus frangula 'Variegata' і культывар з вельмі вузкім і доўгім лісцем 'Aslenifolia' часам вырошчваюцца ў садах у якасці арнаментальных кустоў. Культывар 'Tallhedge' вырошчваюць у жывых агароджах^[27].

Выкарыстанне драўніны

Мяккая драўніна лёгка колецца, выкарыстоўваецца для сталярных прац. Драўніна мае малую шчыльнасць, што робіць яе каштоўнай для атрымання вугалю, які ўжываўся ў вырабе чорнага дымнага пораху^[28]. Таксама вугаль крушыны выкарыстоўваецца для малявання.

З драўніны робяць дробныя вырабы, дэкаратыўную фанеру. Раней з крушыны выразалі калодкі  (англ.) для пашыву абутку, цвікі і шпон. Галіны прыдатныя для грубага пляцення.

У пчолагадоўлі

Добры меданос, цвіце ўсё лета, дае пчолам шмат нектару і пылку. Мёдадайнасць да 35 кг з гектара суцэльных зараснікаў. У некаторых лясных раёнах з’яўляецца раслінай галоўнага ўзятку^[29]. Дае таварны мёд на Палессі і ў Карпатах.

За дзень пчолы прыносяць па 2-4 кг нектара на вулей. Мёд крушыны духмяны, цямней малінавага, буйназярністы. На крушыны часам з’яўляецца падзь.

Іншае

Кара і недаспелыя плады даюць жоўтую, бураковую, карычневую і чорную фарбы, саспелыя плады — зялёную і фіялетавую^[27] . Кара ўтрымлівае таніды, прыдатныя для дублёння шкур.

Збор, перапрацоўка і захоўванне

Збіраюць кару вясной^[4], да з’яўлення лісця. На ствалах і галінах нажамі робяць колцавыя надрэзы на адлегласці 10 — 50 см, якія злучаюць падоўжнымі разрэзамі, затым кару лёгка здымаюць^[4]. Пасля зняцця кары дрэўцы рэкамендуецца секчы «на пень» для ўтварэння вялікай колькасці парасткаў, гэта значыць аднаўленне раслін. На жаль, многія нарыхтоўшчыкі, агаліўшы адзёру, пакідаюць дрэўцы нязрубленымі, што прыводзіць да знікнення зараснікаў гэтай каштоўнай расліны.

Нарыхтаваную сыравіну сушаць пад навесамі з добрай вентыляцыяй або пад жалезным дахам, раскладваючы на ​​паперы або тканіны. Сухую кару прэсуюць, пакуюць у цюкі або стосы па 50 кг. Захоўваюць у сухіх, добра ветраных памяшканнях, тэрмін захоўвання да пяці гадоў. Перад выкарыстаннем кара павінна захоўвацца не менш за год ці падвяргацца апрацоўцы высокай тэмпературай (100°) на працягу гадзіны.

У мастацтве

Паштовая марка Беларусі

У 1996 годзе выява крушыны ломкай была выкарыстана на паштовай марцы Беларусі.

Зноскі

1. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 55. — 160 с. — 2 350 экз.
2. Назва Крушына ломкая згодна з Я. П. Шмярко, І. П. Мазан. Лекавыя расліны ў комплексным лячэнні. — Мн: Навука і тэхніка, 1989. — С. 388. — 399 с. — ISBN 5-343-00120-3.
3. Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с. — у крыніцы пад назвай Rhamnus frangula
4. Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Крушина ольховидная, или ломкая // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 68-71. — 200 с. — 130 000 экз.
5. Анненков Н.  (руск.) Ботанический словарь, Спб, 1878
6. З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
7. Kraskoŭski A. Bielaruskija lekarskija ziolki. Wilnia, 1921
8. Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
9. Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
10. Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
11. Шатэрнік М. В. Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929
12. Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914
13. Барабанов Е. И. Ботаника: учебник для студ. высш. учеб. заведений. — М.: Издат. центр «Академия», 2006. — С. 306. — ISBN 5-7695-2656-4.
14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР (Сборник)
15. Natural England: Alder buckthorn Архівавана 20 ліпеня 2011.
16. Wingard, Hanna S. Invasion of transition hardwood forests by exotic Rhamnus frangula: Chronology and site requirements (нявызн.). University of New Hampshire, 2007.
17. Common Buckthorn and Glossy Buckthorn (нявызн.)(недаступная спасылка). University of Maine Cooperative Extension Bulletin #2505. Архівавана з першакрыніцы 14 ліпеня 2009. Праверана 7 кастрычніка 2015.
18. glossy buckthorn (нявызн.). Invasive.org: Center for Invasive Species and Ecosystem Health.
19. Guide to invasive upland plant species in New Hampshire (нявызн.)(недаступная спасылка). New Hampshire Department of Agriculture, Markets & Food Terrestrial Invasive Plant Species, page 14. Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2008. Праверана 7 кастрычніка 2015.
20. Chelsea Cunard and Thomas D. Lee. Is patience a virtue? Succession, light, and the death of invasive glossy buckthorn (Frangula alnus) (нявызн.). Biological Invasions:Volume 11, Number 3 / March, 2009.(недаступная спасылка)
21. What you can do to control buckthorn! (нявызн.). MN Department of Natural Resources.
22. Buckthorn (нявызн.). MN Department of Natural Resources.
23. Reminder to Gardeners: Some Exotic Plants Banned in Illinois (нявызн.)(недаступная спасылка). Illinois DIllinois Department of Natural Resources (22 красавіка 2004). Архівавана з першакрыніцы 8 чэрвеня 2011. Праверана 7 кастрычніка 2015.
24. Connecticut Invasive Plant List July 2009 (нявызн.). CT Invasive Plants Council.
25. Атлас лекарственных растений СССР. — М.: Изд-во мед. лит., 1962.
26. Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 200—201. — ISBN 5-06-000085-0.
27. Plants for a Future: Rhamnus frangula
28. Артыкул з Тэхнічнай Энцыклапедыі 1927-34 гг.. Дымный порох Архівавана 15 мая 2013. (руск.)
29. Абрикосов Х. Н. и др. Крущина // Словарь-справочник пчеловода / Сост. Федосов Н. Ф.. — М.: Сельхозгиз, 1955. — С. 158. Архівавана 7 студзеня 2012.

Літаратура

• Крушына ломкая // Беларуская ССР: Кароткая энцыклапедыя. Т. 2. — Мн.: БелСЭ. 1979.
• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 890. Frangula alnus Mill. (Rhamnus frangula L.) — Крушина ольховидная, или ломкая // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 545. — ISBN 9-87317-128-9.
• В. И. Чопик  (укр.), Л. Г. Дудченко  (укр.), А. М. Краснова; «Дикорастущие полезные растения Украины  (укр.)» Справочник; Киев, Навукова думка  (укр.), 1983. (руск.)
• Єлін Ю. Я., Зерова М. Я.  (руск.), Лушпа В. І., Шабарова С. І. Дари лісів.. — Київ: Урожай, 1979. — 440 с.

Спасылкі

• Крушина ломкая (крушина ольховидная, крушинник, сорочьи ягоды, волчьи ягоды, черемуха) — Frangula alnus Mill Архівавана 8 жніўня 2011. (руск.)
• Крушина ломкая — Frangula alnus Mill.: фотографии и описание (руск.)
• Крушина ольховидная. (Аналитический обзор) (руск.)