Кірза

Боты расійскага салдата з юфцевым  (руск.) (ялавым) нізам і кірзавымі халявамі

Расійскія кірзавыя боты

Кірза́, або кі́рза (першапачаткова «керза́» англ.: kersey — грубае даматканае або тэхнічнае сукно^[1], у Расіі каразея) — шматслаёвая шчыльная трывалая баваўняная тканіна і кампазітны матэрыял  (руск.) на аснове такой тканіны, апрацаванай плеўкаўтваральным саставам або прагумаванай.

Існуе памылковая версія, што назва «кірза» ўзнікла ў перыяд Вялікай Айчыннай вайны як скарачэнне ад «Кіраўскага завода штучных скур», дзе была разгорнута масавая вытворчасць заменніка скуры на аснове шматслаёвай тканіны з насычэннем з сінтэтычнага каўчуку  (руск.). Аднак яшчэ ў пачатку XX стагоддзя падобны матэрыял з насычэннем з яечнага жаўтка, каніфолі і парафіна вырабіў расійскі вынаходнік Міхаіл Міхайлавіч Паморцаў^[2]. Пад назвай керза яго вынаходніцтва атрымала адабрэнне Артылерыйскага камітэта  (руск.) як заменнік скуры. Новы матэрыял прайшоў выпрабаванні падчас Руска-японскай вайны, выкарыстоўваўся для вытворчасці конскай амуніцыі, сумак і чахлоў. Дэманстраваўся на Сусветнай выстаўцы ў Льежы  (руск.) ў 1905 і ў Мілане  (руск.) ў 1906 годзе. З часам літара «е» ў яго назве памянялася на «і»^[3].

Кірза ўжываецца пры вырабе спецадзення і элементаў ваеннага рыштунку (як прыклад: у СССР і ў РФ з кірзы шылі танкавыя камбінезоны, зімовыя курткі тэхскладу авіяцыі і інш.). Аднак тэрмін часцей выкарыстоўваецца ў дачыненні да абутковай кірзы — кампазітнага матэрыялу, які складаецца з апрацаванай плеўкаўтваральнымі рэчывамі шматслаёвай тканіны (фактычнай кірзы). Гэты матэрыял ужываецца як танны заменнік скуры  (руск.). Паверхню абутковай кірзы падвяргаюць цісненню для імітацыі фактуры свіной скуры. Ужываецца ў асноўным у вытворчасці халяваў армейскіх бот, а таксама для вырабу прагумаваных прывадных пасаў  (руск.), патронных сумак  (руск.), планшэтаў і гэтак далей.

Гісторыя вынаходкі

Цыратовыя матэрыялы з насычэннем з розных даступных насельніцтву матэрыялаў выкарыстоўваліся з дагістарычных часоў. Еўрапейцы прамакалі матэрыю ільняным алеем для надання такому матэрыялу водаахоўных якасцяў. Вядома, што метадам прасочвання алеем тканіны вікінгі надавалі ветразям сваіх дракараў дадатковую трываласць і абарону ад вады і солі. Шырокае прымяненне яшчэ ў дакалумбавых індзейцаў-ацтэкаў набылі вырабы з тканіны з насычэннем з латэксу (плашчы і чаравікі), у асноўным зробленага з малачка дрэва Castilla elastica. Пазней, у першай палове XIX стагоддзя, папулярнасць набылі вырабы з насычэннем з каўчука  (руск.) (плашчы-макінтошы  (руск.)).

Падобную тэхналогію насычэння тканіны рознымі натуральнымі матэрыяламі распрацоўвалі таксама вытворцы лінолеума. 1627 год адзначаны з’яўленнем вытворчасці «прамасленага палатна», якое можна лічыць далёкім продкам лінолеума. Прыкладна праз сто гадоў зафіксавана яго прымяненне ў якасці падлогавага пакрыцця. Натан Сміт запатэнтаваў гэты матэрыял у 1763 годзе з такім апісаннем « …на тканіне знаходзіцца пакрывальная яе маса з сумесі смалы, жывіцы  (руск.), іспанскага карычневага фарбавальніка, пчалінага воску і льнянога алею, якая наносіцца ў гарачым стане».

У Расійскай імперыі царскі ўрад, вельмі абцяжараны выдаткамі па забеспячэнні вялізнай арміі, быў зацікаўлены ў распрацоўцы матэрыялаў, прыдатных для замены дарагой скуры. Некаторыя элементы салдацкай экіпіроўкі, як, напрыклад, ранец  (руск.), цалкам можна было замяніць недарагімі сурагатамі — рэчмяшок  (руск.), вырабленымі з брызенту (парусіны, прасочанай азакерытавым саставам або іншымі воданепрымальнымі хімікатамі)^[4]. Аднак па большай частцы гарбарныя элементы амуніцыі  (руск.) эрзацамі  (руск.) замяняць у той час кансерватыўныя ваеначальнікі не вырашаліся. Да з’яўлення аўтатранспартных сродкаў абутак быў найважнейшым элементам салдацкай экіпіроўкі, паколькі пяхота па вызначэнні перасоўвалася пешшу. Няякасны абутак не толькі хутчэй зношваўся, але і націраў салдацкія ногі, тым самым зніжаючы баяздольнасць войскаў. У адным з загадаў генерала Скобелева гаворыцца: «першае, што пры няўвазе становіцца непрыдатным ў паходзе  (руск.), гэта — боты, і тады здаровы, дужы, адважны салдат становіцца таксама непрыдатным». Толькі на салдацкія боты напярэдадні Першай сусветнай вайны расійская казна штогод вылучала каля 3 млн рублёў. Увесь бюджэт Міністэрства замежных спраў  (руск.) у той час складаў каля 12 млн рублёў^[5].

Вынаходнікам кірзы, паводле архіваў Політэхнічнага музея  (руск.), лічыцца Міхаіл Паморцаў. З 1903 года Паморцаў стаў праводзіць вопыты з заменнікамі каўчуку  (руск.), прычым толькі з тымі, складнікі якіх вырабляліся ў Расійскай імперыі. Ужо ў 1904 годзе ён атрымаў воданепранікальны брызент, з поспехам выпрабаваны ў якасці матэрыялу чахлоў для артылерыйскіх гармат і фуражных мяшкоў. Працы над непрамакальнымі тканінамі наштурхнулі навукоўца на пошук такога матэрыялу для насычэння, які надаваў бы тканінам ўласцівасці скуры. Міхаіл Міхайлавіч знайшоў такі склад эмульсіі, якая складаецца з сумесі яечнага жаўтка, каніфолі і парафіну, прасачыў ёю шматслаёвую баваўняную^[6] тканіну і атрымаў тканіну, непранікальную для вады, але пранікальную для паветра — спалучэнне уласцівасцяў, характэрнае для натуральнай скуры і вызначальнае яе гігіенічныя якасці. Названы быў атрыманы матэрыял «кірза». Тканіна была паспяхова выпрабаваная ў 1904 годзе падчас Руска-японскай вайны як матэрыял для вырабу конскай амуніцыі, сумак, чахлоў і т. п. Узоры тканін, распрацаваных па метадзе Паморцава, экспанаваліся Міністэрствам прамысловасці  (руск.) на міжнародных выстаўках у Льежы (Сусветная выстаўка  (руск.), ліпень 1905 года) і Мілан (Сусветная выстаўка  (руск.), чэрвень 1906). У Мілане праца Міхаіла Міхайлавіча была адзначана Залатым медалём. Акрамя таго, за распрацоўку спосабаў атрымання заменнікаў скуры ён атрымаў заахвочвальны водгук на Паветраплавальнай выстаўцы ў Пецярбургу (1911) і быў узнагароджаны Малым срэбным медалём на Усерасійскай гігіенічнай выстаўцы ў Пецярбургу ў 1913 годзе.

Калі пачалася Першая сусветная вайна, М. М. Паморцаў прапанаваў бязвыплатна выкарыстоўваць вынайдзеныя ім заменнікі скуры для вырабу салдацкіх ботаў (ва ўмовах вострага недахопу абутку ў войскі пастаўлялі які заўгодна абутак — ад лапцей да «парусінавых ботаў» і чаравікаў, абутак, часткова або цалкам зроблены з брызента). Па выніках выпрабаванняў вопытных партый Ваенна-прамысловы камітэт рэкамендаваў вырабіць буйную партыю такіх ботаў для войскаў, але фабрыкантам скуранога абутку гэта было нявыгадна, і яны ўсяляк перашкаджалі перадачы замовы, а пасля скону Міхаіла Міхайлавіча ў 1916 годзе і зусім пахавалі гэтую справу^[7].

Другое нараджэнне кірзы адбылося дзякуючы іншым рускім навукоўцам Барысу Бызаву  (руск.) і Сяргею Лебедзеву. Яны распрацавалі метад атрымання вельмі таннага штучнага бутадыен-натрыевага каўчуку  (руск.) , але абодва навукоўца памерлі ў 1934 годзе — адразу пасля пачатку атрымання каўчуку ў прамысловых маштабах. Ужо праз год Інжынеры Аляксандр Хамутоў і Іван Плотнкаў  (руск.) сканструявалі тэхналагічнае абсталяванне і, выкарыстоўваючы незадоўга да гэтага распрацаваны матэрыял і метад Паморцава, атрымалі першую савецкую кірзу.

Якасць першай савецкай кірзы, дзе замест складу Паморцава выкарыстоўваўся незадоўга да гэтага атрыманы сінтэтычны каўчук, пакідала жадаць лепшага: матэрыял трэскаўся і ламаўся. З прычыны нездавальнення вырабленым абуткам, а таксама дастатковай колькасці натуральнай скуры для яе вырабу, пра кірзу неўзабаве забыліся. Аднак у пачатку Вялікай Айчыннай вайны выявілася, што натуральнага матэрыялу для вытворчасці абутку стала катастрафічна не хапаць. Таму было вырашана зноў наладзіць вытворчасць кірзы. У жніўні 1941 года Івана Плотнікава прызначылі галоўным інжынерам завода «Кожимит», далі яму ў распараджэнне некалькі навуковых работнікаў і паставілі задачу-удасканаліць тэхналогію вырабу кірзы^[8]. Тэрміны былі вельмі сціснутыя. Мноства савецкіх навукоўцаў і даследчыкаў працавалі над удасканаленнем скуразамяняльніка, і прыкладна праз год вытворчасць матэрыялу і пашыў ботаў былі наладжаны. Абутак з удасканаленай кірзы апынуўся лёгкім, трывалым і зручным, выдатна трымаў цяпло і не прапускаў вільгаць^[9]. 10 красавіка 1942 года пастановай СНК СССР Аляксандру Хамутову, Івану Плотнікаву і яшчэ сямі работнікам прамысловасці штучных скур была прысуджана Сталінская прэмія 2-й ступені  (руск.) за карэнныя ўдасканалення метадаў вытворчай працы ў вытворчасці заменнікаў скуры для вайсковых ботаў.

Боекамплект да вінтоўкі Мосіна, падрыхтаваны ў абоймы  (руск.), і сумка пасавая патронная двухгнездавая. Вырабляецца са скуры, брызента, кірзы

З тых часоў СССР, а пазней Расія з’яўляецца найбуйнейшым у свеце вытворцам кірзы. Каля 85 % сучаснай вытворчасці кірзы ў Расіі прызначана для вырабу армейскага абутку (ботаў і чаравікаў  (руск.)). Акрамя кірзы, у вытворчасці армейскага абутку ўжываецца юфць  (руск.). Выкарыстанне кірзы дазваляе значна палегчыць і зрабіць таннейшым абутак. Большая частка ботаў з’яўляецца камбінаванай: 15 % (ніжняя частка, у тым ліку шкарпэтка) вырабляецца з юфці, астатняя частка (у тым ліку халявы) — з кірзы (артыкул «боты юфцевые, 15 %»).

Спосабы вытворчасці

Пры савецкай уладзе ў якасці асновы для кірзы выкарыстоўвалі грубаватую і недарагую шматслаёвую баваўняную тканіну, якую затым прамакалі сінтэтычнымі рэчывамі (сінтэтычным каўчукам), каб дамагчыся воданепранікальнасці. Асновай для больш сучаснай кірзы з’яўляюцца лёгкія нятканыя матэрыялы з хаатычна размешчанымі валокнамі, якія таксама прамакаюць спецыяльнай сінтэтыкай для надання вільгацятрываласці. Пасля гэтага вырабляецца цісненне пад свіную скуру — дзеля таго, каб гатовы матэрыял выглядаў больш эстэтычна.

Цікавыя факты

• 3 мая 2010 года ў вёсцы Новікава  (руск.) Стараюр’еўскага раёна  (руск.) Тамбоўскай вобласці на будынку мясцовага прафесійнага вучылішча з’явілася мемарыяльная дошка, на якой вынаходнікам кірзы названы Іван Плотнікаў, хоць з кірзой яго звязвае толькі ўдасканаленне вытворчых метадаў пры вытворчасці абутковай кірзы ў суаўтарстве з Аляксандрам Хамутавым. Верагоднай прычынай блытаніны мог паслужыць артыкул журналіста Дзмітрыя Ганцава, які выйшаў у 2005 годзе ў газеце «Аргументы і факты» — «У кірзе па Еўропе»^[10], які змяшчаў памылковую, не адпаведную гістарычным фактам інфармацыю.
• У ПГТ Звёздны ў Пермскім краі усталяваны бронзавы помнік у выглядзе пары кірзавых ботаў. Вага помніка — каля 40 кілаграмаў.

Зноскі

1. Кирза Архівавана 29 чэрвеня 2022. // Ударение в заимствованных словах в современном русском языке, Наука, 1968 — Всего страниц: 310
2. Павлушенко М. И. Михаил Михайлович Поморцев. — 2003. — С. 132.
3. Глезер Г. М. Кирза // Химия и жизнь : журнал. — 2013. — № 2. — С. 10—13.
4. Брезенты(руск.) // Военная энциклопедия. — 1911. — Т. 5. — С. 60. Архівавана з першакрыніцы 19 чэрвеня 2021.
5. Обувь Первой мировой — Русская планета (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 12 мая 2017. Праверана 15 красавіка 2015.
6. Из чего делают кирзовые сапоги? (нявызн.). Аргументы и факты. Архівавана з першакрыніцы 27 лістапада 2016. Праверана 27 лістапада 2016.
7. Архивы Политехнического музея (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 9 студзеня 2014.
8. Кирзовые сапоги — в кирзе по Европе. Воспоминания дочери. Справка Архівавана 29 студзеня 2012..
9. Из истории кирзы Архівавана 19 кастрычніка 2013..
10. Статья «60 лет победе», АиФ. (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 13 красавіка 2014.

Літаратура

• Кирза // Товарный словарь / И. А. Пугачёв (главный редактор). — М.: Государственное издательство торговой литературы, 1957. — Т. III. — Стб. 548—549.

Спасылкі

• Глезер Г. М. Кирза // Химия и жизнь : журнал. — 2013. — № 2. — С. 10−11. — ISSN 0130-5972.
• Неубиваемые. Эти изобретения принесли СССР миллионы, но их создатели ютились в коммуналках // Лента. Ру, 9 июня 2019
• Кирзачи. Они оставили неизгладимый след в судьбах миллионов наших соотечественников