Міністэрства СССР

На пячатках міністэрстваў СССР быў намаляваны Герб СССР
Будынак міністэрства замежных спраў СССР і міністэрства знешняга гандлю СССР у Маскве

Міністэ́рства СССР (ад лац. ministro — «служу», «кірую»[1]) — цэнтральны орган дзяржаўнага кіравання ў СССР, які ажыццяўляў галіновае кіраванне ў перыяд з 1946 па 1992 гады. Нараўне з дзяржаўнымі камітэтамі і агенцтвамі, міністэрства ажыццяўлялі сваю дзейнасць у рамках урада СССР.

Гісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

Слова «міністэрства» ў назве цэнтральных органаў дзяржаўнага кіравання СССР стала выкарыстоўвацца з 1946 года, пасля пераўтварэння народных камісарыятаў СССР у міністэрства СССР і перайменавання наркамаў СССР у міністраў СССР[2]. Афіцыйнай прычынай такога пераўтварэння было ўвядзенне агульнапрынятых у міжнароднай практыцы найменняў дзяржаўных органаў кіравання[1][3]. Пры гэтым, у мэтах прапаганды савецкай ідэалогіі, у сродках савецкага друку падкрэсліваліся адрозненні ў прызначэнні і функцыях міністэрстваў у капіталістычным грамадстве і СССР:

У 1957 годзе, у пачатку рэалізацыі рэформы сістэмы кіравання прамысловасцю, 25 з 37 саюзных і саюзна-рэспубліканскіх міністэрстваў па прамысловасці і будаўніцтве былі скасаваныя, а якія знаходзіліся ў іх падпарадкаванні прадпрыемствы перададзеныя ў непасрэднае падпарадкаванне саўнаргасаў[4]. Пазней, у 1963-1965 гады на месцы скасаваных галіновых міністэрстваў сталі стварацца дзяржаўныя вытворчыя камітэты СССР, на якія ўскладалася функцыя галіновай каардынацыі дзейнасці прадпрыемстваў, падпарадкоўваючыхся саўнаргасам. Пасля згортвання рэформы, вытворчыя камітэты ў канцы 1965 года былі ператвораныя ў саюзна-рэспубліканскія міністэрствы[5]:

Дзяржаўны вытворчы камітэт ...
  • ... па газавай прамысловасці СССР → Міністэрства газавай прамысловасці СССР;
  • ... па транспартным будаўніцтве СССР → Міністэрства транспартнага будаўніцтва СССР;
  • ... па абрашаемаму земляробству і воднай гаспадарцы СССР → Міністэрства меліярацыі і воднай гаспадаркі СССР;
  • ... па энергетыцы і электрыфікацыі СССР → Міністэрства энергетыкі і электрыфікацыі СССР;
  • ... па рыбнай гаспадарцы СССР → Міністэрства рыбнай гаспадаркі СССР;
  • ... па мантажным і спецыяльным будаўнічым працам СССР → Міністэрства мантажных і спецыяльных будаўнічых работ СССР.

На працягу існавання СССР лік міністэрстваў пастаянна павялічваўся. Да сярэдзіны 1980-х гадоў у краіне дзейнічала каля 100 саюзных і 800 рэспубліканскіх міністэрстваў[6].

Паўнамоцтвы

[правіць | правіць зыходнік]

У аснову дзейнасці міністэрстваў быў пакладзены галіновы прынцып кіравання. Гэты прынцып выкарыстоўваўся з сярэдзіны 1930-х гадоў замест дзейнічай да гэтага функцыянальнай сістэмы кіравання народнай гаспадаркай, пры якой ніжэйшыя звены эканамічнай сістэмы СССР — падведасныя народным камісарыятам СССР установы, арганізацыі і прадпрыемствы — мелі над сабой некалькіх кіраўнікоў з ліку органаў дзяржаўнага кіравання па асобных функцыях.[1]

Міністэрства СССР атрымалі ў спадчыну ад наркамата разбіццё на два тыпу. Агульнасаюзныя міністэрствы СССР кіравалі падпарадкаванымі прадпрыемствамі і арганізацыямі праз сваіх прадстаўнікоў і іх апараты ў саюзных рэспубліках. Саюзна-рэспубліканскія міністэрствы ўзаемадзейнічалі з аднайменнымі рэспубліканскімі міністэрствамі, якія ўваходзілі ў склад рэспубліканскіх урадаў[7].

Кіруючыя органы

[правіць | правіць зыходнік]

Міністэрства ўзначальвае адпаведным міністрам. Згодна Канстытуцыі СССР міністры прызначаліся Вярхоўным Саветам СССР, а ў перыяд паміж сесіямі — Прэзідыумам Вярхоўнага Савета СССР з наступным унясеннем на зацвярджэнне Вярхоўнага Савета. Аднак пасады міністраў СССР уваходзілі ў склад «наменклатуры Палітбюро» і фактычна іх прызначэнне рабілася Палітбюро ЦК КПСС.

Міністры мелі намеснікаў, прызначаных Саветам Міністраў СССР. У міністэрстве СССР дзейнічалі калегія ў складзе міністра (старшыня), намеснікаў міністра, а таксама іншых кіруючых работнікаў міністэрства. Члены калегіі міністэрства зацвярджаліся Саветам Міністраў СССР. Адным з органаў міністэрстваў былі навукова-тэхнічныя (навуковыя) саветы.

Склад міністэрстваў ва Урадзе СССР

[правіць | правіць зыходнік]

Кіраўнікі міністэрстваў (міністры СССР) заўсёды ўваходзілі ў склад Савета Міністраў, але колькасць міністэрстваў і іх назвы змяняліся на працягу ўсяго тэрміну дзейнасці савецкага ўрада.

Асабліва бурная рэарганізацыя ўсёй сістэмы кіравання народнай гаспадаркай СССР адбылася падчас правядзення эканамічнай рэформы 1957 года. Былі скасаваныя ўсе прамысловыя міністэрствы; кіраўніцтва прадпрыемствамі і арганізацыямі перададзена саветам народнай гаспадаркі, утвораным у эканамічных адміністрацыйных раёнах[8]. У канцы 1963 года ў склад Савета Міністраў СССР уваходзілі толькі тры агульнасаюзных міністэрства (знешняга гандлю, марскога флоту і шляхоў зносін) і 8 саюзна-рэспубліканскіх (вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі, аховы здароўя, замежных спраў, культуры, абароны, сувязі, сельскай гаспадаркі і фінансаў)[9].

Пасля згортвання рэформы ў 1965 годзе саўнаргасы ўсіх узроўняў былі скасаваныя, амаль усе галіны народнай гаспадаркі краіны вернутыя пад кіраванне міністэрстваў[10].

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]
Іншыя цэнтральныя органы дзяржаўнага кіравання СССР

Зноскі

  1. ↑ а б в Министерства Архівавана 14 ліпеня 2014. (рус.) // 2-е изд. / Б.А. Введенский (гл. ред.). — Большая Советская Энциклопедия, 1954. — Т. 27. — С. 529-531.
  2. ↑ О преобразовании Совета Народных Комиссаров СССР в Совет Министров СССР и Советов Народных Комиссаров союзных и автономных республик — в Советы Министров союзных и автономных республик : закон от 15 марта 1946 года (рус.) // Ведомости Верховного Совета СССР : сб. — 1946. — № 10.
  3. ↑ Мироненко, С.В. [и др.]: Государственный архив Российской Федерации. Фонды Государственного архива Российской Федерации по истории РСФСР. Путеводитель. Том 3. 1997. Фонды высших органов государственной власти, государственного управления СССР и подведомственных им учреждений. Высшие органы государственного управления. Совет народных комиссаров СССР - Совет Министров СССР и подведомственные учреждения (руск.)(недаступная спасылка). Государственный архив Российской Федерации (25 лютага 1997). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2012. Праверана 6 жніўня 2012.
  4. ↑ Советы народного хозяйства — артыкул з Большой советской энциклопедии.
  5. ↑ Постановление ЦК КПСС и Совета министров СССР от 30 сентября 1965 № 728.
  6. ↑ Мунчаев, Ш. М., Устинов, В. М. История России. М.: Норма, 1997.
  7. ↑ Гл., напрыклад, Канстытуцыю СССР 1936 года у рэдакцыі 16.07.1956 г., артыкулы 74—78
  8. ↑ О дальнейшем совершенствовании организации управления промышленностью и строительством : Закон от 10 мая 1957 г. // Ведомости Верховного Совета СССР 1957 г. № 11
  9. ↑ Об утверждении Указов Президиума Верховного Совета СССР об образовании Высшего совета народного хозяйства Совета Минстров СССР, преобразовании Совнархоза, Госстроя и Госплана из общесоюзных в союзно-республиканские органы, преобразовании и переименованеии ряда министерств и государственных комитетов и о внесении изменений и дополнений в некоторые статьи Конституции (Основного Закона) СССР : Закон от 19 декабря 1963 г. // Ведомости Верховного Совета СССР 1963 г. № 52
  10. ↑ Об изменении системы органов управления промышленностью и преобразовании некоторых других органов государственного управления : Закон от 2 октября 1965 г. // Ведомости Верховного Совета СССР 1965 г. № 39

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Министерства в СССР. — М.: Госюриздат, 1960.
  • Правовое положение министерств СССР / под. ред. Ю. М. Козлова. — М.: Юридическая литература, 1971.
  • Пронина B. C. Центральные органы управления народным хозяйством. — М.: Юридическая литература, 1971.
  • Давитнидзе И. Л. Коллегии министерств (правовое положение и организация работы). — М.: Юридическая литература, 1972.
  • Николаева М. Н. Нормативные акты министерств и ведомств СССР. — М.: Юридическая литература, 1975.
  • Сухаркова А. И. Виды ведомств СССР // Управление и право. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1977. — Вып. 3. — С. 268—278.
  • Общее положение о Министерствах СССР : утв. Постановлением Совета Министров СССР от 10 июля 1967 г. № 640 (с изм. и доп., внесенными Постановлением Совмина СССР от 02.09.1982 N 816 — СП СССР, 1982, N 25, ст. 130)