Нямежыс

Вёска Нямежыс літ.: Nemėžis Герб Неакласічны палац Тышкевічаў у Нямежысе Краіна  Літва Павет Вільнюскі Раён Вільнюскі Сянюнія Нямежыская Каардынаты 54°38′10″ пн. ш. 25°21′40″ у. д.^HGЯO Першая згадка 1496 Ранейшыя назвы Немеж Насельніцтва ▼2 241 чал. (2021) Часавы пояс UTC+2, летам UTC+3 Афіцыйны сайт vrsa.lt/go.php/… (літ.) Нямежыс на карце Літвы

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Драўляная татарская мячэць

Нямежыс (літ.: Nemėžis, традыцыйная беларуская назва — Немеж) — вёска ў Вільнюскім раёне Літвы. Знаходзіцца на паўднёвы ўсход ад Вільнюса.

Гісторыя

Мясцовасць пачаткова належала вялікімі князям літоўскім, тут летам жыў вялікі князь літоўскі Вітаўт са сваім дваром. Захаваўся ліст на нямецкай мове ад вялікай княжны Юльяны, датаваны 8 ліпеня 1426 года, у якім яна выказвае падзяку крыжацкаму магістру за дасланага лекара^[1]. У гэтым замку спыніўся і пасланы тым жа майстрам карлік Ганэ. Ён павінен быў забаўляць князя Вітаўта, а насамрэч быў тэўтонскім шпіёнам пры літоўскім двары.

У Немежы Аляксандр Ягелончык, перш чым стаць польскім каралём, а яшчэ быў вялікім князем літоўскім, у лютым 1496 года сустрэў сваю нявесту Алену, дачку вялікага князя маскоўскага Івана III. Гэтую сустрэчу апісаў Уладзіслаў Сыракомля ў «Вандроўках па Літве ў промнях Вільні»:

Калі падышоў Аляксандр з усім дваром і радцамі, княгіня выйшла з воза на мартагон і чырвонае сукно, паціснула руку будучаму мужу і, абмяняўшыся некалькімі ветлівымі словамі, жаніх і нявеста ішлі ў горад; яна ехала ў санях, ён суправаджаў яе на кані^[2].

Да пачатку XVI стагоддзя замак быў занядбаны і ператварыўся ў руіны, яго дакладнае месцазнаходжанне невядомае.

Ураднікам немежскім быў славуты пісьменнік і тэолаг Андрэй Волан (у архіве Віленскага ўніверсітэта захоўваецца яго распараджэнне свайму намесніку ў Немежы 1576 года).

Падчас вайны з Масквою 1654—1667 гадоў са жніўня 1656 года ў Немежы распачаліся польска-маскоўскія перамовы пры прадстаўніцтве габсбургскага пасольства. Перамір’е нарэшце было заключана 3 кастрычніка (таксама называецца віленскім трактатам). Бакі дамовіліся аб абранні на сойме Аляксея Міхайлавіча польскім каралём, але каранавацца ён павінен быў толькі пасля смерці Яна Казіміра. Польска-літоўскія і маскоўскія войскі павінны былі супрацоўнічаць у вайне са Швецыяй і Брандэнбургам. Пры гэтым бакі абавязаліся не заключаць сепаратысцкі мір са Швецыяй^[3].

Немеж перастаў быць велікакняжацкай уласнасцю і перайшоў ва ўласнасць Віленскай эканоміі. Правілі паслядоўна віленскія ваяводы — Радзівілы, Сапегі, Хадкевічы і Агінскія.

У 1794 годзе кашталян полацкі Роберт Бжастоўскі набыў Немеж у Міхала Клеафаса Агінскага, каб неўзабаве перапрадаць яго Фердынанду Плятэру.

У час паўстання пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі ў Немежы засяродзіўся атрад паўстанцаў пад камандаваннем Якуба Ясінскага і 23 красавіка 1794 года, злучыўшыся з іншымі атрадамі, атакаваў царскія войскі ў Вільні.

Немеж быў улюбёным месцам сустрэч віленскай універсітэцкай моладзі — філарэтаў і філаматаў (Адам Міцкевіч, Томаш Зан, Ануфрый Петрашкевіч)^[4].

У 1823—1832 гадах у Немежы жыў і працаваў дырэктар астранамічнай абсерваторыі імператарскага Віленскага ўніверсітэта прафесар Пётр Славінскі (1795—1881). У яго часта гасцявалі астраном і матэматык Ян Снядэцкі, батанік Станіслаў Баніфацы Юндзіл, архітэктар Караль Падчашынскі і іншыя калегі.

Плятэр, у сваю чаргу, у 1830 годзе прадаў маёмасць Бенедыкту Эмануэлю Тышкевічу. Граф Тышкевіч, хоць і жыў пераважна ў Чырвоным Двары каля Коўна, пабудаваў класіцыстычны палац у Немежы.

Пасля Бенедыкта Эмануэля Тышкевіча Немеж атрымаў у спадчыну яго ўнук граф Бенедыкт Генрык Тышкевіч (1852—1935). Ён таксама, як і яго дзед, не гаспадарыў у Немежы, а здаваў у арэнду гэты маёнтак, які ў першыя гады XX стагоддзя — разам з хутарамі Барэйкаўшчына, Чарна, Даліны, Рудаміна і Швайцары — меў каля 10 тысяч гектараў. Вядома, што адным з тагачасных арандатараў быў Аляксандр Анджэй Багеньскі, які разам з сям’ёй жыў у Немежскім палацы.

Пасля 1914 года арандатарам маёнтка стаў Міхал Бохвіц^[5], інжынер-чыгуначнік па прафесіі, які пазней — у 1920 годзе — стаў законным уладальнікам маёмасці ў Немежы, ужо моцна паменшанай сельскагаспадарчай рэформай. Ён быў фактычна першым гаспадаром, які пастаянна жыў у палацы. Вядома, што на той час самымі каштоўнымі творамі мастацтва ў палацы, акрамя Маці Божай, былі карціны італьянскага жывапісца Сальватора Роза: «Хрыстос у размове з фарысеямі» і «Экспедыцыя Калумба». І жырандоля з венецыянскага шкла, якую Міхал Бохвіц абавязаўся перад Бенедыктам Тышкевічам перадаць касцёлу ў Рудаміне як дар сям’і Тышкевічаў (жырандоля была канфіскаваная немцамі падчас Першай сусветнай вайны ў рамках рэквізіцыі каляровых металаў). Мэбля палаца з чырвонага дрэва і іншыя каштоўныя прадметы былі нацыяналізаваныя ў верасні 1939 года і вывезеныя з Немежа.

Міхал Бохвіц перажыў Другую сусветную вайну, а пасля яе заканчэння эміграваў у Польшчу. Аднак яго ўласнасць стала калгаснай, а палац перайшло пад радыёкропку Міністэрства шляхоў зносін Савецкай Літвы. Палацавы парк плошчай 10 гектараў быў знішчаны, калі праз яго сярэдзіну правялі дарогу, якая злучала Вільню і Мінск. Гаспадарчыя пабудовы, якімі карыстаўся калгас, паступова разбураліся, а пасля ліквідацыі калгаса хутка ператварыліся ў руіны.

Зараз палац закінуты, дзверы і вокны забіты дошкамі.

Татары ў Немежы

Немеж стаў адным з цэнтрам рассялення літоўскіх татар. Паводле паданняў пераселеныя яны былі ў гэтыя мясціны яшчэ Вітаўтам. Пачаткі іх побыту незадакументаваныя, паколькі прывілеі і іншыя дакументы былі знішчаныя падчас шведскіх і расійскіх акупацый падчас вайны 1654—1667 гадоў. Паводле У. Сыракомлі, самыя старажытныя дакументы, датычныя мясцовых татар, паходзяць з часоў Уладзіслава IV. Амаль усе мясцовыя каланісты служылі ў татарскіх харугвах.

Славутасці

Ян Булгак. Палац Тышкевічаў у Немежы. 1934

• Палац Тышкевічаў. Будаўніцтва працягвалася 10 гадоў і пачалося ў 1830 г. Будынак палаца стаяў на высокіх, жылых падвалах, і хоць быў аднапавярховы, але рабіў уражанне двухпавярховага, бо першы паверх, як і сутарэнні, быў таксама высокі. Двухпавярховай была толькі трохвосевая цэнтральная частка. Яму папярэднічаў порцік з чатырма тасканскімі калонамі на квадратных асновах, якія падтрымлівалі плоскі антаблемент, увянчаны трохвугольным франтонам, апраўленым карнізамі прабітым пасярэдзіне паўцыркульным акном. Калоны размяшчаліся на высокай шырокай тэрасе, да якой вялі шырокія некалькі прыступак лесвіцы, акружаныя каменнымі сценамі з чыгуннымі балюстрадамі. Цэнтральная частка садовага фасада была аформлена трохвосевым, не вельмі вылучаным рызалітам, фланкіраваным пілястрамі і закрытым франтонам, ідэнтычным франтону параднага фасада. З гэтага боку таксама размяшчалася высокая тэраса, заснаваная на паўцыркульных аркадах і акружаная драўлянай балясінавай балюстрадай. Яе накрываў аднасхільны дах, які абапіраўся на чатыры тонкія слупы. Прамавугольныя вокны ва ўсіх фасадах мелі простыя сціплыя рамы, без ліштваў. Карнізы былі слаба вылучаныя, за выключэннем рыфленага карніза даху. Рустыка ўпрыгожвала толькі вуглы цокальнай часткі, каменныя сцены якой былі значна цямнейшыя за фасады, пакрытыя светлай тынкоўкай зверху. З порціка праз драўляны тамбур і парадныя дзверы ўваходзілі ў залу, якая займала парадную частку цэнтральнай часткі палаца. Другую частку, значна большую, займала бальная зала, з якой можна было выйсці на садовую тэрасу. Абодва гэтыя пакоі былі ацяплены мармуровымі камінамі і ўпрыгожаны ляпнымі разеткамі на столі. Бальную залу асвятляла вялізная бронзавая люстра з падвескамі з венецыянскага крышталя. Усю прастору першага паверха над гэтымі пакоямі займала капліца, у якой вісела карціна Маці Божай, намаляваная Францішкам Смуглевічам. Рэпрэзентатыўны характар мела толькі сталовая, размешчаная справа ад залы, астатнія памяшканні былі звычайнымі жылымі і гаспадарчымі, і да пачатку Першай сусветнай вайны яны не выкарыстоўваліся гаспадарамі палаца, якія жылі ў іншым месцы, акрамя арандатараў маёмасці^[6].

Ян Булгак. Мячэць у Немежы. 1934

• Мячэць. Першая мячэць была пабудавана ў 1684 годзе. Цяперашняя мячэць была пабудавана ў 1909 годзе на месцы папярэдняй. Пасля Другой сусветнай вайны яе перасталі выкарыстоўваць у рэлігійных мэтах. Пасля пажару ў 1963 годзе ўлады размясцілі ў будынку склад збожжа, а потым краязнаўчы музей. Рэлігійныя функцыі былі адноўлены ў 1978 г. Мячэць рэканструявалася ў 1993 г. і ў 2009 г. Прамавугольны ў плане драўляны будынак, пастаўлены на каменны падмурак. Невялікі тамбур спераду і невялікая прыбудова ззаду. Вальмавы дах з васьмігранным барабанам, завершаным цыбулепадобным купалком з паўмесяцам. Вакол мячэці знаходзяцца могілкі з некалькімі сотнямі надмагілляў.
• На ўскраіне вёскі знаходзяцца іншыя могілкі. Тут у брацкіх магілах пахавана 300 савецкіх воінаў, якія загінулі ў 1941—1943 гадах у лагеры ваеннапалонных у вёсцы Агароднікі. У 1964 годзе ў памяць пра іх узведзена масіўная мемарыяльная сцяна.

Насельніцтва

У 1867 г. у Немежы налічвалася 180 цытадэляў. У 1965 г. налічвалася 939 чал., у 1980 г. — 1230 чал., у 1986 г. — 2092 чал. Па перапісу насельніцтва ў 2001 годзе быў 2601 жыхар, у 2011 годзе — 2498. У цяперашні час налічваецца 2241 жыхар (з іх 120 татараў).

Зараз тут знаходзяцца: паштовае аддзяленне, гімназія імя Рафала Каліноўскага, касцёл (пабудаваны ў 2011), бібліятэка, дзіцячы сад.

Ураджэнцы

• Бенедыкт Тышкевіч (1852—1935) — беларускі фатограф

Зноскі

1. Baliński, Michał, 1794—1864. Starożytna Polska: pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym. Opisana przez Michała Balińskiego i Tymoteusza Lipińskiego. T. III. Warszawa, 1850. S. 213.
2. Syrokomla, Władysław. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T.2. Wilno: 1860. S. 18.
3. Opaliński, Edward. Kryzys, rozpad i odrodzenie I Rzeczypospolitej w okresie II wojny północnej (1655—1660) // Kwartalnik Historyczny R.125 nr 2 (2018).
4. Архіўная копія (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 лютага 2023. Праверана 24 лютага 2023.
5. http://tygodnik.lt/201601/bliska2.html
6. Aftanazy Roman. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Tom IV. 1993. S. 248—252.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Нямежыс