Палешукі

Палешукі
В. Баратынскі. Палешукі, 1908
Саманазва	тутэйшыя
Рассяленне	Беларусь Украіна  Польшча
Этнічныя мовы	заходнепалеская мова
Традыцыйныя рэлігіі (канфесіі)	праваслаўе, каталіцтва
Расавы тып	еўрапеоідная раса
Геаграфічна-моўная група	усходнія славяне
Блізкія этнасы	беларусы, украінцы

Палешукі (палеск.: полешукы; бел.: палешукі; укр.: поліщуки; польск.: Poleszucy) — карэннае насельніцтва Палесся. Назва «паляшук» з’яўляецца экзаэтнонімам і як саманазва жыхарамі Палесся ўжываецца зрэдку. Жыхары Палесся захавалі многія архаічныя рысы ў матэрыяльнай і духоўнай культуры, мове і самасвядомасці^[1].

Даследаванні

Найбольшую этнаграфічную цікавасць уяўляюць заходнія палешукі — усходне-славянская этнічная супольнасць з некаторымі прыкметамі самабытнага этнасу, які, аднак, канчаткова не склаўся^[2]. Па ўмовах гаспадарання заходнія палешукі падзяляюцца на тры групы насельніцтва^[1]:

• Лесавы́я людзі (палеск.: лісовы́йі лю́дэ) — жыхары вёсак, якія прылягаюць да лесу;
• Палявікі, палюхі або пульвіна́ (палеск.: полёвыкы́, полюхы́, пульвына́) — каля іх паселішчаў не было лясоў ці балот;
• Балацюкі, багнюкі або бало́тнныя людзі (палеск.: болотюкы́, багнюкы́, боло́тяны лю́дэ) — жыхары прылеглых да балот вёсак, часам жылі на ўзвышшах сярод балот; найменей значная група.

Доўнар-Запольскі, фота 1901-14 гг.

Яшчэ ў XIX стагоддзі шэраг даследчыкаў (Доўнар-Запольскі, Шэндрык і інш.) заўважалі наяўнасць у заходніх палешукоў прыкметных асаблівасцей аблічча. Талько-Грынцэвіч на падставе антрапалагічных рыс выдзяляў палешукоў у самастойную групу, хоць і адзначаў іх блізкасць да беларусаў^[3]. Шпілеўскі адрозніваў палескую мову ад беларускай і ўкраінскай і акрэсліў межы яе распаўсюджання^[4]. Абрэмбскі  (польск.) лічыў магчымым выдзяліць насельніцтва Палесся ў асобную этнічную групу^[5]. Этнаграфічныя асаблівасці насельніцтва Палесся адзначаў Кіркор^[6].

Новагародскае і Палескае ваяводства, мапа 1665 г.

Палескае ваяводства міжваеннай Польшчы

Палеская вобласьць БССР у 1938-1954 гг.

Палеская мова па перапісе 1931 году ў Польшчы

Берасьцейскае і Наваградскае ваяводства, 1781 г.

Між тым, большасць даследчыкаў сярэдзіны XIX — пачатку XX стагоддзяў адносілі жыхароў Палесся да ўкраінцаў, а іх мову — да гаворак украінскай мовы. У атласах Эркерта і Рытыха, працах гісторыкаў Каяловіча, этнографаў Карскага^[7]. Так, згодна з дадзенымі Гродзенскага губернскага статыстычнага камітэта за 1869 год, у Берасцейскім павеце ўкраінцы складалі 51,35 % насельніцтва, у Кобрынскім — 69,59 %^[8]. Але падобныя статыстыкі складаюцца толькі на падставе моўнага матэрыялу і паводле меркавання складальнікаў, а не на падставе самавызначэння людзей.

Частка даследчыкаў лічыла, што насельніцтва Заходняга Палесся ўсё ж бліжэй да беларусаў, чым да ўкраінцаў. Такіх поглядаў прытрымліваліся Доўнар-Запольскі^[9], Эрэміч^[10] і Бялыніцкі-Біруля.

Жыхары Кобрына (прыблізна 1916 год)

Паляшук (фотаздымак да 1917 года)

Карта беларускіх гаворак (Я. Карскі, 1903)

паляшук, выява XVIII ст.

ілюстрацыя палешука Ігнацыя Красоўскага з др. п. XIX ст.

Юзаф Хелманскі, «Вечар на Палессі», 1909 г.

Палеская жанчына з Пінска, 1915 год

Мова

На тэрыторыі Заходняга Палесся Беларусі распаўсюджаны заходнепалескія гаворкі, на тэрыторыі Усходняга Палесся Беларусі — паўднёва-заходні дыялект беларускай мовы, на тэрыторыі Украіны — паўночны дыялект украінскай мовы.

мапа беларускіх дыялектаў

першая моўная мапа Ўсходняй Эўропы, 1842 году,згодна якой Берасьцейская зямля і сучаснае беларускае Палесьсе не належыць да ўкраінскай мовы

Валынь і украінскае Палесьсе мае адметныя моўныя рысы, як і беларуская мова на Палесьсі

У 1988 годзе на аснове заходнепалескіх гаворак Беларусі Міколам Шаляговічам (палеск.: Мыкола Шыляговыч) пачалося стварэнне пісьмовай палескай літаратурнай мовы. Тады было ўтворана грамадска-культурнае згуртаванне «Полісьсе» і пачалася распрацоўка пісьмовай нормы адмысловай палескай, ці яцвяжскай, мовы. У 1990 годзе адбылася ўстаноўчая канферэнцыя, на якой абмяркоўваліся розныя этнаграфічныя і мовазнаўчыя праблемы Палесся і, у тым ліку, стварэнне пісьмовай палескай мовы^[11].

Мапа Палесься Даніэля Цвікера, 1650 г.

Самасвядомасць палешукоў

У выніку падчас перапісу насельніцтва 1931 года ў Палескім ваяводстве 707 тысяч чалавек (64 % насельніцтва ваяводства) назвалі сваю мову «тутэйшаю» (палеск.: тутэйшы; польск.: tutejszy). На Палессі назва «тутэйшыя», у асноўным, адпавядае паняццю «палешукі», аднак у адрозненне ад экзаэтноніма «паляшук», «тутэйшы» з’яўляецца саманазвай, але не этнонімам^[12].

Крыніцы

1. Клімчук Ф. Д. Феномен Палесся // Загароддзе-1. Матэрыялы Міждысцыплінарнага навуковага семінара па пытаннях даследавання Палесся (Мінск, 19 верасня 1997 г.). — Мінск: 1999. — С. 5—9.
2. Антонюк Г. Западные полешуки (расійская) // Збудінне. — 1993. — № 6. Архівавана з першакрыніцы 13 студзеня 2013.
3. Талько-Гринцевич Ю. К антропологии народностей Литвы и Белоруссии // Тр. антропологического общества при Военно-медицинской академии. — Москва: 1867. — В. 1. — Т. 1.
4. Шпилевский П. М. Путешествие по Полесью и Белорусскому краю. — Санкт-Петербург, 1858. — С. 11, 29, 36.
5. Obrębski J. Dzisiejsi ludzie Polesia. — Warszawa, 1936. — P. 5.
6. Ч. I. Литовское Полесье, Ч. II. Белорусское Полесье // Живописная Россия. Отечество наше в его земельном, историческом, племенном экономическом и бытовом значении / Под редакцией П. П. Семёнова. — Санкт-Петербург-Москва: Типография М. О. Вольфа, 1882. — Т. 3. — С. 345. Архівавана 26 мая 2011.
7. Карский Е. Ф. Этнографическая карта белорусского племени. — Петроград, 1917.
8. Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX - начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Минск: БГУ, 2004. — С. 86. — 223 с. — ISBN 985-485-004-8.
9. Доўнар-Запольскі М. В. Песни пинчуков. — Киев, 1895.
10. Эремич И. Очерки белорусского Полесья // Вестник Западной России. — Вильно: 1867. — № 8.
11. Јітвјежа: Тэзы 1990; Јітвјежа: Матырјелы 1990]
12. Majecki H. Problem samookreślenia narodowego Poleszuków w Polsce okresu międzywojennego.