Праіндаеўрапейская мова

Не блытаць з даіндаеўрапейскімі мовамі і палеаеўрапейскімі мовамі.

Праіндаеўрапейская мова — меркаваная мова-аснова для моў індаеўрапейскай сям’і.^[1] Прамых запісаў праіндаеўрапейскай мовы не існуе; яе прапанаваныя рысы былі атрыманы шляхам лінгвістычнай рэканструкцыі на аснове дакументаваных індаеўрапейскіх моў.^[2]

На рэканструкцыю ПІЕ было выдаткавана значна больш працы, чым на любую іншую протамову, і мова стала найвывучанейшай з усіх протамоў. Вялікая частка мовазнаўчых прац XIX стагоддзя была прысвечана ўзнаўленню ПІЕ або яе даччыных моў, і ў выніку былі распрацаваны шматлікія сучасныя метады лінгвістычнай рэканструкцыі (напрыклад, параўнальны метад).

Мяркуецца, што на ПІЕ размаўлялі як на адной мове прыкладна з 4500 г. да н. э. па 2500 г. да н. э.,^[3] у перыяд ад позняга неаліту да ранняга бронзавага веку, хоць адзнакі адрозніваюцца больш за на тысячу гадоў. Па найраспаўсюджанейшай курганнай гіпотэзе, першапачаткова праіндаеўрапейцы засялялі пантыйска-каспійскі (волжскі і прычерноморскі) стэп ва ўсходняй Еўропе. З пункту гледжання шматлікіх макракампаратывісцкіх гіпотэз, мае роднасныя сувязі з іншымі рознымі мовамі. Лінгвістычная рэканструкцыя ПІЕ дала ўяўленне аб пастаральнай культуры і патрыярхальнай рэлігіі яе носьбітаў.^[4]

Праіндаеўрапейская з’яўлялася развітой флектыўнай мовай, у якой назоўнік змяняўся па трох ліках і васьмі склонах, а дзеяслоў — па трох часах, двух станах і чатырох ладах. З’яўляўся мовай намінатыўнага ладу, аднак існуюць дапушчэнні, што намінатыўнаму папярэднічаў эргатыўны ці актыўны лад на раннейшым этапе гісторыі мовы. Парадак слоў быў вольным, базавым з’яўляўся парадак SOV.

Паколькі носьбіты протаіндаеўрапейскай мовы апынуліся ізаляваны адзін ад аднаго ў выніку шырокіх міграцый, рэгіянальныя гаворкі протамовы розных груп пратаэтнасаў зведалі змены ў вымаўленні (індаеўрапейскія гукавыя законы), марфалогіі і лексіцы. На працягу многіх стагоддзяў гэтыя дыялекты трансфармаваліся ў вядомыя старажытныя індаеўрапейскія мовы. Далейшыя моўныя разыходжанні прывялі да ўтварэння іхніх цяперашніх нашчадкаў, сучасных індаеўрапейскіх моў. Сёння мовамі-нашчадкамі ПІЕ з найбольшай колькасцю носьбітаў з’яўляюцца іспанская, англійская, партугальская, хіндустані (хіндзі і урду), бенгальская, расейская, панджабі, нямецкая, персідская, французская, маратхі, італьянская, гуджараці і польская. Беларуская таксама адносіцца да нашчадкаў ПІЕ. Граматычная сістэма праіндаеўрапейскай мовы ў аснове сваёй захавалася ў прабалтаславянскай мове.

Непасрэдных сведчанняў (напрыклад, помнікаў пісьмовасці) аб існаванні гэтай мовы няма, але навуковая супольнасць пераканана ў яе існаванні ў старажытнасці. Сістэмныя паралелі існуюць паміж індаеўрапейскімі мовамі на ўзроўні лексікі, фанетыкі, граматыкі. Яны не могуць быць растлумачаны ўзаемадзеяннем моў або выпадковым супадзеннем, бо па-першае, гэтыя паралелі шматлікія, па-другое, яны маюць сістэмны характар. Такім чынам, лагічным тлумачэннем іх можа быць агульнае паходжанне моў з адной старажытнай мовы-продка. Праіндаеўрапейская мова хоць і не зафіксавана, але матэрыяльна існуе ў кожнай сучаснай індаеўрапейскай мове ў выглядзе найбольш старажытнай лексікі, глыбінных граматычных і фанетычных законаў.

Транскрыпцыя

Пісьменнасці ў носьбітаў праіндаеўрапейскай мовы не было. У навуцы для запісу рэканструяваных параўнальна-гістарычным метадам праіндаеўрапейскіх формаў, перад якімі, для абазначэння іхняй гіпатэтычнасці, традыцыйна ставіцца астэрыск (*), выкарыстоўваецца спецыяльная фонамарфалагічная транскрыпцыя на аснове лацінскага алфавіту з дадатковымі дыякрытычнымі знакамі:^{[5][6][7][8][9]}

літара праіндаеўрапейская рэканструкцыя гук (МФА) *A *a *agros[10] (паша, поле) [a] *Ā *ā *mātēr[10] (маці) [aː] *B *b *belo-[11] (сіла) [b⁼] *Bʰ *bʰ *albʰo-[11] (белы) [bʰ] *D *d *domos[12] (дом) [d⁼] *Dʰ *dʰ *windʰewā[12] (удава) [dʰ] *E *e *genos[10] (род, пол) [e] *Ē *ē *rēg-s[10] (кароль) [eː] *G *g *agros[13] (поле) [g⁼] *Gʰ *gʰ *wegʰ-[13] (ехаць) [gʰ] *Gʷ *gʷ *gʷen-[14] (жонка) [gʷ] *Gʷʰ *gʷʰ *snoygʷʰos[15] (снег) [gʷʰ] *Ǵ *ǵ *ǵr̥H₁-no-[16] («збожжа») [ɟ⁼] *Ǵʰ *ǵʰ *ǵʰéi-mn̥-[17] («зіма») [ɟʰ] *H *h [x] *H₁ *h₁ [ʔ] *H₂ *h₂ [ʕ] *H₃ *h₃ [ʕʷ] *I *i *wid-[18] (ведаць) [i] *Ī *ī *gʷīwos[19] (жывы) [iː] *K *k *ken- (кон) [k] *Kʷ *kʷ *kʷoinā[14] (выкупленне, кампенсацыя) [kʷ]

літара праіндаеўрапейская рэканструкцыя гук (МФА) *Ḱ *ḱ *ḱm̥tóm[20] (сто) [c] *L *l *leubʰ-[21] (кахаць, любіць) [l] *L̥ *l̥ *wl̥kʷos[21] (воўк) [l̥] *L̥̄ *l̥̄ *pl̥̄nos[22] (поўны) [l̥ː] *M *m *wem-[23] (рваць) [m] *M̥ *m̥ *septem̥[23] (сем) [m̥] *M̥̄ *m̥̄ [24] [m̥ː] *N *n *nokʷt-[23] (ноч) [n] *N̥ *n̥ *mn̥ti-s[25] (мысленне) [n̥] *N̥̄ *n̥̄ *gn̥̄tos[22] (народжаны) [n̥ː] *O *o *owis[18] (авечка) [o] *Ō *ō *gnō-[18] (знаць) [oː] *P *p *ped-, *pod-[26] (пята, нога) [p] *R *r *bʰer-[21] (несці) [r] *R̥ *r̥ *ḱr̥d[24] (сэрца) [r̥] *R̥̄ *r̥̄ *gr̥̄nom[22] (расліна, збожжа) [r̥ː] *S *s *senos[27] (стары) [s] *T *t *treyes[11] (тры) [t] *U *u *rudʰos[19] (чырвоны) [u] *Ū *ū *mūs[19] (мыш) [uː] *W *w *newos<[23] (новы) [w] *Y *y *yekʷr̥t[28] (печань) [j]

Вонкавая сваяцтва

Агульная ацэнка

З часоў узнікнення індаеўрапеістыкі як навукі неаднаразова рабіліся спробы супастаўлення індаеўрапейскіх моў з іншымі мовамі: малайскапалінезійскімі, уральскімі, афразійскімі, картвельскімі, эскалеуцкімі, айнскай, этрускай і іншымі.

На сённяшні дзень сярод індаеўрапеістаў існуюць розныя пункты гледжання як на дакладнасць тых ці іншых макракампаратывісцкіх гіпотэз, так і на адзнаку непасрэдна самога макракампаратывізму. Так, у рамках трох сучасных кіраўніцтваў па індаеўрапейскім мовазнаўстве, выданне якіх незалежна ацэньваецца ў якасці важных падзей у гэтай галіне навукі, аўтар першай працы — Роберт Бекес мяркуе, што дапушчальна лічыць магчымым сваяцтва праіндаеўрапейскай з уральскай сям’ёй, а таксама ў перспектыве магчыма далучэнне да індаўральскай таксама юкагірскай, чукоцкай і эскімоскаалеуцкай моў; у процівагу гэтаму аўтар другой манаграфіі — Міхаэль Маер-Бругер^[de] лічыць, што знешняе сваяцтва індаеўрапейскай сям’і з якой-небудзь іншай немагчыма ні абвергнуць, ні даказаць; у сваю чаргу, расейскі індаеўрапеіст — Леанард Герцэнберг, аўтар трэцяга дапаможніка, сцвярджае, што нават індаеўрапейскаўральскіх сыходжанняў недастаткова для стварэння паўнавартаснай параўнальнай граматыкі, а іншыя спробы ў галіне макракампаратывізму і зусім уяўляюць сабой, на яго думку, фантастычныя і ненавуковыя маніпуляцыі.^[29]

Макракампаратывісцкія гіпотэзы

Настратычная гіпотэза, высунутая дацкім мовазнаўцам Хольгерам Педэрсенам у 1903 годзе^[30][31] і ў пачатку 1960-х гадоў развіта савецкімі і расійскімі мовазнаўцамі — У. М. Ілліч-Світычам, У. А. Дыбо, С. А. Старасціным і А. Б. Даўгапольскім, аб’ядноўвае шэраг раннейшых гіпотэз і прадугледжвае збліжэнне індаеўрапейскіх моў з уральскімі, алтайскімі, дравідыйскімі і картвельскімі (першапачаткова таксама з афразійскімі) у рамках шырокай моўнай макрасям’і. У прыватнасці, на думку прыхільнікаў гэтай гіпотэзы, магчымая роднасць праіндаеўрапейскіх асабістых, указальных і пытальных займеннікаў з алтайскімі, уральскімі, дравідыйскімі і семітахаміцкімі з’яўляецца важным доказам існавання настратычнай макрасям’і.^[32] Акрамя таго, прыхільнікамі настратычнай гіпотэзы рабіліся спробы супастаўлення праіндаеўрапейскіх займеннікаў з эламскімі, юкагірскімі, ніўхскімі, чукоцкакамчацкімі, эскалеуцкімі.^[33] Разам з тым, рознымі спецыялістамі дадзеная гіпотэза была падвергнутая крытыцы, яна лічыцца вельмі спрэчнай і яе высновы не прымаюцца многімі індаеўрапеістамі і кампаратывістамі, якія разглядаюць тэорыю настратычных моў як, у горшым выпадку, цалкам памылковую або як, у лепшым выпадку, проста непераканаўчую.^[34][35][36]

У рамках гіпотэзы, прапанаванай у 1906 годзе шведскім мовазнаўцам К. Б. Віклундам, пастулюецца сваяцтва індаеўрапейскай і ўральскай моўных сем’яў, якія ўзыходзяць да адзінай індаўральскай прамовы. Гэта гіпотэза ў 1927 годзе была падтрымана шведскім мовазнаўцам Х. Шёлдам.^[37] У 1936 годзе Х. Д. Енсэн усталяваў каля 30 лексічных супадзенняў, якія выказваюць прымітыўныя паняцці ва ўральскай і індаеўрапейскай, куды ўваходзяць назвы частак цела, назвы дрэў, тэрміны сваяцтва і словы, якія абазначаюць адносіны.^[38][39] Я. Балаж у сваёй працы 1965 г. сцвярджаў існаванне сваяцтва паміж індаеўрапейскай і ўральскай мовамі на падставе выяўленых ім падабенстваў гэтых моў у фанетычнай структуры, гучанні і ўтварэнні спалучэнняў паміж указальнымі і імяннымі словамі. Гэта разглядаецца ім як найважнейшы доказ, паколькі аб сапраўдным сваяцтве, па яго меркаванні, можна казаць толькі ў тым выпадку, калі выяўляюцца супадзенні ў функцыянальным стаўленні, у той час як фанетычныя, лексічныя і марфалагічныя адпаведнасці паміж мовамі часта ўзнікаюць у выніку арэальных кантактаў і запазычанні.^[40][41] У сваім фундаментальным даследаванні «Уральцы і індаеўрапейцы» фінскі мовазнаўца Ауліс Ёкі^[fi] прывёў 5 займеннікавых, 10 дзеяслоўных і 9 імянных каранёў, наяўных адначасова толькі ў індаеўрапейскай і ўральскай, якія, на яго думку, могуць паходзіць з агульнай для іх мовы-продка.^[42][43] З ліку сучасных прыхільнікаў індаўральскай гіпотэзы можна адзначыць Алвіна Клукхорста, які разглядае сепаратную блізкасць паміж уральскай і анаталійскай мовамі індаеўрапейскай сям’і, як доказ архаічнасці апошніх і факт агульнай роднасці індаеўрапейскай і ўральскай моў.^[44] Тым не менш, шматлікія мовазнаўцы лічаць недаказаным індаўральскае сваяцтва альбо ж ставяцца гранічна асцярожна да дадзенай гіпотэзы.^[45]

У шэрагу сваіх манаграфій 1934—1965 гадоў гіпотэзу індаўральскай прамовы паслядоўна адстойваў Б’ёрн Коліндэр, які пазней, акрамя ўральскай, таксама даказваў існаванне роднасці індаеўрапейскай з юкагірскай і гіпатэтычнай алтайскай мовамі.^[46][47]

Славенскі мовазнаўца Боян Чоп у мностве сваіх публікацый падтрымаў існаванне індаўральскай прамовы, якая, разам з гіпатэтычнай алтайскай сям’ёй і, магчыма, як ён мяркуе, з некаторымі іншымі моўнымі сем’ямі (афраазіяцкім, гіпатэтычным аларыдыйскім), узыходзіць да пастуляванай ім гіпатэтычнай еўразійскай (настратычнай) прамовы. У дачыненні да індаеўрапейскай і ўральскай Б. Чопам вылучаюцца — 500 агульных каранёвых і больш за 150 агульных суфіксальных — індаўральскія адпаведнасці на ўзроўні морфемных комплексаў, 30 агульных індаўральскіх этымалогій лікавых і склонавых афіксаў, а таксама прапануецца рэканструкцыя індаўральскай сістэмы імяннога скланення, для якой выводны парадыгмы абедзвюх моў-нашчадкаў.^[48]

Савецкі і расійскі мовазнаўца М. Дз. Андрэеў сцвярджаў, на аснове ўласнай рэканструкцыі, аб існаванні барэальнай мовы,^[49] якая была агульнай для індаеўрапейскай, уральскай і гіпатэтычнай алтайскай моўных сем’яў.^[50] Гіпотэза Андрэева атрымала неадназначную адзнаку ў асяроддзі лінгвістаў: Андрэ Марцінэ разглядаў працу расійскага лінгвіста як інавацыйную;^[51] на думку Сорын Палігі,^[52] барэальная тэорыя карысная для пазнання перадгісторыі сатэмнай групы індаеўрапейцаў і магчыма збліжэнне шэрагу палажэнняў гэтай тэорыі з курганнай гіпотэзай Марыі Гімбутас;^[53] А. М. Трубачоў адзначыў прагрэс у даследаваннях фармальнай структуры індаеўрапейскага кораня, і што М. Дз. Андрэеў паказаў раннеіндаеўрапейскі стан з двухзычнымі каранёвымі словамі;^[54] У. П. Нярознак назваў гіпотэзу барэальнай мовы «фантастычнай».^[55]

Амерыканскі лінгвіст Джозэф Грынберг звязваў сваяцтвам індаеўрапейскі з гіпатэтычнай уральскаюкагірскай, гіпатэтычнай алтайскай, чукоцкакамчацкай і эскімоскаалеуцкай моўнымі сем’ямі, якія, на думку Грынберга, ўзыходзяць да адзінай еўраазіяцкай прамовы^[56] Макракампаратывісцкая метадалогія Грынберга, якая грунтуецца на масавым параўнанні, і прапанаваныя ім доказы генетычнай роднасці моў, якія ўзыходзяць да еўраазіяцкай, былі раскрытыкаваны і адпрэчаны шматлікімі лінгвістамі.^[56][57]

У сваю чаргу, нідэрландскі лінгвіст Фрэдэрык Кортландт узводзіць індаўральскую мову і мову ніўхаў да гіпатэтычнай ураласібірскай моўнай сям’і, якая, як ён мяркуе, узыходзіць у канчатковым рахунку да еўраазіяцкай прамовы Д. Грынберга.^[58] У выпадку індаўральскай прамовы Ф. Кортландт абгрунтоўвае парадыгматычныя сыходжанні на ўзроўні складовай структуры гэтых моў і рэканструюе адзіную парадыгму праформ уральскага і індаеўрапейскага дзеяслова.^{[59][60][61][62][63]}.

Джон Каларуса, на падставе выяўленых ім супадзенняў у сістэме галосных, марфаналагічных чаргаваннях і лексіцы, сцвярджаў аб існаванні сваяцтва паміж праіндаеўрапейскай і заходнекаўказскай мовамі, якія ўзыходзяць да пастуляванай ім понтыйскай прамовы^[en].^{[64][65][66][67][68]} Работы Каларуса не атрымалі вялікага прызнання і не былі добра прыняты ў навуковай літаратуры.^[64] Так, напрыклад, згаджаючыся з наяўнасцю некаторых супадзенняў, Джахана Нікалс тым не менш паказвае, што структура марфем і ў цэлым морфасінтаксічныя тыпы дадзеных моў крайне адметныя.^[65] Шэраг аўтараў разглядае прапанаваныя Каларусам супадзенні альбо ў якасці запазычанняў у праіндаеўрапейскі з заходнекаўказскага, альбо ж як выпадкі незалежнага канвергентнага развіцця.^[69]

У 1934 годзе прафесар Эміль Форэр са Швейцарыі выказаў меркаванне, што індаеўрапейская мова ўтварылася ў выніку скрыжавання дзвюх няроднасных моў.^[70] М. С. Трубяцкой, К. К. Уленбек, А. С. Шырокаў і Б. В. Горнунг мяркуюць, што гэта скрыжаванне адбывалася паміж мовай уральскаалтайскага тыпу і мовай тыпу каўказскасеміцкага.^[71]

У сваю чаргу, Дж. Кернс у сваёй працы, якая закранае даследаванне асноў займеннікаў у розных моўных сем’ях, прыходзіць да двух заключэнняў — аб блізкасці індаеўрапейскай, уральскай і гіпатэтычнай алтайскай моў у рамках дадзенай прыкметы, а таксама аб адсутнасці падобнай сувязі паміж імі і ўсімі іншымі даследаванымі ім мовамі, у прыватнасці дравідыйскай і семіцкай.^[72][73]

Крыніцы

1. (англ.) Indo-European languages – The parent language: Proto-Indo-European (нявызн.). Encyclopedia Britannica. Праверана 19 верасня 2021.
2. (англ.) Archaeology et al: an Indo-European study (нявызн.). School of History, Classics and Archaeology. The University of Edinburgh (11 красавіка 2018). Праверана 1 снежня 2018.
3. (англ.) Powell, Eric A.. Telling Tales in Proto-Indo-European (нявызн.). Archaeology. Праверана 30 ліпеня 2017.
4. Fortson 2004, p. 16.
5. (англ.) Ringe D. From Proto-Indo-European to Proto-Germanic. — New York: Oxford University Press, 2006. — P. 6—7.
6. (англ.) Beekes R. S. P. Comparative Indo-European linguistics: an introduction. — 2 ed. — Amsterdam — Philadelphia: John Benjamin’s Publishing Company, 2011. — P. 119. — ISBN 978-9-02-721186-6.
7. (англ.) Beekes R. S. P. Comparative Indo-European linguistics: an introduction. — 2 ed. — Amsterdam — Philadelphia: John Benjamin’s Publishing Company, 2011. — P. 143. — ISBN 978-9-02-721186-6.
8. (польск.) Języki indoeuropejskie. — Warszawa: PWN, 1986. — С. 23.
9. (руск.) Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 57—62. — ISBN 5-354-00056-4.
10. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 48. — ISBN 5-354-00056-4.
11. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 69. — ISBN 5-354-00056-4.
12. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 70. — ISBN 5-354-00056-4.
13. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 71. — ISBN 5-354-00056-4.
14. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 77. — ISBN 5-354-00056-4.
15. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 78. — ISBN 5-354-00056-4.
16. Индоевропейские корни на G, G' - сайт Игоря Гаршина (нявызн.). www.proto-indo-european.ru. Архівавана з першакрыніцы 14 сакавіка 2022. Праверана 18 красавіка 2022.
17. Индоевропейские корни на Gh, G'h - сайт Игоря Гаршина (нявызн.). www.proto-indo-european.ru. Архівавана з першакрыніцы 14 сакавіка 2022. Праверана 18 красавіка 2022.
18. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 49. — ISBN 5-354-00056-4.
19. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 50. — ISBN 5-354-00056-4.
20. Reconstruction:Proto-Indo-European/ḱm̥tóm - Wiktionary (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 30 студзеня 2022. Праверана 8 красавіка 2022.
21. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 57. — ISBN 5-354-00056-4.
22. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 61. — ISBN 5-354-00056-4.
23. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 56. — ISBN 5-354-00056-4.
24. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 60. — ISBN 5-354-00056-4.
25. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 59. — ISBN 5-354-00056-4.
26. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 68. — ISBN 5-354-00056-4.
27. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 63. — ISBN 5-354-00056-4.
28. Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М.: УРСС, 2002. — С. 55. — ISBN 5-354-00056-4.
29. Красухин К. Г. Новые руководства по индоевропейскому языкознанию // Вопросы языкознания. — 2013. — № 6. — С. 115, 132. — ISSN 0373-658X. 
    Арыгінальны тэкст (руск.)  

    Все три аўтара высказали своё мнение и о перспективах установления внешнего родства индоевропейской семьи. Бекес отвергает индоевропейско-афразийское родство, но считает возможным общность с уральской семьёй, хотя отмечает, что научное сравнение далеко отстоящих языков находится в зачатке («in infantery», с. 32). Далее возможно присоединение и «индо-уральской» также юкагирского, чукотских и эскимосско-алеутских языков и реконструкция «евразийской» макрофамилии. Майер-Брюггер полагает, что дальнее родство индоевропейской семьи с какой-либо ещё невозможно ни опровергнуть, ни доказать (с. 41). Герценберг оценивает все разыскания ещё более скептически. Он считает, что индоевропейско-уральских схождений недостаточно для создания полноценной сравнительной грамматики, а прочие попытки именует резко, но небезосновательно: «Вполне фантастическими и ненаучными являются „ностратические“ манипуляции» (с. 148).

30. (ням.) Pedersen H. Türkische Lautgesetze // Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. — 1903. — Bd. 57. — S. 560—561.
31. (англ.) Pedersen H. Linguistic affinities of the Indo-Europeans, home and civilisation // Linguistic Science in the Nineteenth Century: Methods and Results / Transl. from the Danish by John Webster Spargo. — Cambridge, MA: Harvard University Press, 1931. — P. 338.
    • Pedersen H. Linguistic affinities of the Indo-Europeans, home and civilisation // Linguistic Science in the Nineteenth Century : Methods and Results / Transl. from the Danish by John Webster Spargo. — paperback edition. — Bloomington, IN: Indiana University Press, 1962. — P. 338. — (Discovery of language).
32. (руск.) Иллич-Свитыч В. М. Опыт сравнения ностратических языков. — М.: УРСС, 2003. — С. 5. — ISBN 5-354-00173-0.
33. (англ.) Blažek V. Indo-European Personal Pronouns (1st & and persons) // Dhumbadji!. — 1995. — Vol. 2. — № 3. — P. 11—14. — ISSN 1328-9438.
34. (англ.) George Starostin. Nostratic (нявызн.). Oxford Bibliographies. Oxford University Press (29 кастрычніка 2013). doi:10.1093/OBO/9780199772810-0156. — «Nevertheless, this evidence is also regarded by many specialists as insufficient to satisfy the criteria generally required for demonstrating genetic relationship, and the theory remains highly controversial among mainstream historical linguists, who tend to view it as, at worst, completely invalid or, at best, inconclusive.»  Архівавана з першакрыніцы 13 верасня 2015.
35. (руск.) Нерознак В. П. Праязык: реконструкт или реальность? // Сравнительно-историческое изучение языков разных семей: Теория лингвистической реконструкции / Отв. ред. Н. З. Гаджиева. — М.: Наука, 1988. — С. 36—38. — ISBN 5-02-010869-3.
36. (англ.) Clackson J. Indo-European Linguistics. — Cambridge: Cambridge University Press, 2007. — P. 20. — (Cambridge Textbooks in Linguistics). — ISBN 0-52-165367-3. — «The frustration evident in many of the statements of Nostraticists is clear: they are using the same methods as IE linguists, yet their results are not accepted by most IE linguists for reasons which are seldom clearly articulated.»
37. (руск.) Казанцев Д. Е. Истоки финно-угорского родства / Под ред. И. С. Галкина. — Йошкар-Ола : Мар. кн. изд-во, 1979. — С. 44.
38. (руск.) Казанцев Д. Е. Истоки финно-угорского родства / Под ред. И. С. Галкина. — Йошкар-Ола : Мар. кн. изд-во, 1979. — С. 47.
39. (ням.) Jensen Н. Indogermanisch und Uralisch // Germanen und Indogermanen, 11: volkstum, sprache, heimat, kultur; festschrift für Herman Hirt. — 1936. — Bd. II (teil C). — С. 171—181.
40. (руск.) Казанцев Д. Е. Истоки финно-угорского родства / Под ред. И. С. Галкина. — Йошкар-Ола : Мар. кн. изд-во, 1979. — С. 48—49.
41. (ням.) Balazs J. Zur Frage der indo-uralischen Verwandscha ft. CSIFU. Helsinki, 1965
42. (ням.) Joki A. J. Uralier und Indogermanen : die älteren Berührungen zwischen den uralischen und indogermanischen Sprachen. Suomalais-ugrilaisen seuran toimituksia 151. Suomalais-ugrilainen seura, Helsinki 1973
43. Хелимский 1986, p. 268.
44. (англ.) Kloekhorst A. Some Indo-Uralic Aspects of Hittite // Journal of Indo-European Studies^be_en. — Spring/Summer 2008. — Vol. 36. — Iss. 1. — P. 88—95. — ISSN 0092-2323.
45. (руск.) Казанцев Д. Е. Истоки финно-угорского родства / Под ред. И. С. Галкина. — Йошкар-Ола : Мар. кн. изд-во, 1979. — С. 51.
46. Хелимский 1986, p. 236.
47. (руск.) Казанцев Д. Е. Истоки финно-угорского родства / Под ред. И. С. Галкина. — Йошкар-Ола : Мар. кн. изд-во, 1979. — С. 46.
48. Хелимский 1986, p. 261—267.
49. (руск.) Андреев Н. Д. Раннеиндоевропейский праязык / Отв. ред. Э. Г. Туманян. — Л.: Наука, Ленинградское отделение, 1986. — С. 3–4. — 328 с.
50. (руск.) Мельничук А. С. О всеобщем родстве языков мира // Вопросы языкознания. — 1991. — № 2 (март–апрель). — С. 27.
51. (ісп.) Martinet A. De las estepas a los océanos. El indoeuropeo y los «indoeuropeos». — Madrid: Gredos, 1997. — P. 26. — ISBN 84-249-1864-9.
52. (рум.) Paliga S. N. D. Andreev’s Proto-Boreal Theory and Its Implications in Understanding the Central-East and Southeast European Ethnogenesis: Slavic, Baltic and Thracian // Romanoslavica / Com. de red. Dorin Gămulescu (red. resp.) … [et al.]. — București : Editura Universităţii din Bucureşti, 2002. — Т. 38. — P. 93—104. — ISSN 0557-272X.
53. (руск.) Седов В. В. XIII Международный конгресс славистов. Проблемы этногенеза, ранней истории и культуры славян (Любляна, Словения, 2003) // Российская археология. — (июль—август—сентябрь) 2004. — № 3. — С. 182. — ISSN 0869-6063.
54. (руск.) Трубачёв О. Н. Этногенез славян и индоевропейская проблема // Этимология. 1988—1990 / Российская Академия Наук. Институт русского языка; Ред. колл.: О. Н. Трубачёв (отв. ред.) и др; науч. изд.. — М. : Наука, 1993. — С. 16—17. — ISBN 5-02-011040-X.
55. (руск.) Нерознак В. П. Праязык: реконструкт или реальность? // Сравнительно-историческое изучение языков разных семей : Теория лингвистической реконструкции / Отв. ред. Н. З. Гаджиева. — М.: Наука, 1988. — С. 37—38. — ISBN 5-02-010869-3.
56. (англ.) Stefan G. & Vovin A. Review of Indo-European and Its Closest Relatives: The Eurasiatic language family. Volume 2: Lexicon // Diachronica. — 2005. — Vol. 22. — Iss. 1. — P. 184—191. — ISSN 0176-4225. — DOI:10.1075/dia.22.1.09geo.
57. (англ.) Ringe D.^be_en. Reviewed «Joseph H. Greenberg, Indo-European and its closest relatives: the Eurasiatic language family, vol. 1: Grammar. Stanford, CA: Stanford University Press, 2000. Pp. 326.» // Journal of Linguistics^be_en. — July 2002. — Vol. 38. — Iss. 2. — P. 397—439. — ISSN 0022-2267. — DOI:10.1017/S0022226702241626.
58. (англ.) Kortlandt F. Indo-Uralic and Altaic // Frederik Kortlandt: Other electronic publications. — Leiden University — www.kortlandt.nl, 2006. — P. 1.
    • (англ.) Kortlandt F. Indo-Uralic and Altaic // Studies in Germanic, Indo-European and Indo-Uralic. — Amsterdam/New York: Rodopi^be_en, 2010. — P. 415. — (Leiden Studies in Indo-European, 17). — ISBN 978-9-04-203135-7.
59. (руск.) Иванов, Вячеслав Всеволодович. К исследованию отношений между языками // Вестник РГГУ, 2009, № 5 / Вопросы языкового родства, 2009, № 1, стр. — 7
60. (англ.) Kallio, Petri. Nugae Indo-Uralicae // Journal of Indo-European Studies 43(3-4):371
61. (англ.) Kortlandt F. The Indo-Uralic verb // Studies in Germanic, Indo-European and Indo-Uralic. — Amsterdam/New York: Rodopi^be_en, 2010. — P. 391. — (Leiden Studies in Indo-European, 17). — ISBN 978-9-04-203135-7.
62. (англ.) Kortlandt F. Indo-Uralic consonant gradation // Studies in Germanic, Indo-European and Indo-Uralic. — Amsterdam/New York: Rodopi^be_en, 2010. — P. 409. — (Leiden Studies in Indo-European, 17). — ISBN 978-9-04-203135-7.
63. (англ.) Kortlandt, Frederik. Balto-Slavic accentual mobility // Baltistica XLI (3) 2006, стр. — 362
64. (англ.) Matasović, Ranko (2012) Areal typology of Proto-Indo-European: the case for Caucasian connections Архівавана 11 снежня 2015. // Transactions of the Philological Society 110(2): pp. — 284, 289.
65. (англ.) Nichols J., Language dispersal from the Black Sea region / Yanko-Hombach V., Gilbert A.S., Panin N., Dolukhanov P.M. (Eds.), The Black Sea Flood Question: Changes in Coastline, Climate and Human Settlement // Springer (2007), pp. 790—791
66. (англ.) Colarusso, John (1981) Typological Parallels between Proto-Indo-European and the Northwest Caucasian Languages. Bono Homini Donum: Essays in Historical Linguistics in Memory of J. Alexander Kerns, Y. Arbeitman and A. R. Bomhard (eds.), vol. 2, pp. 475—558. Amsterdam: John Benjamins.
67. (англ.) Colarusso, John (1997). ‘Phyletic links between Proto-Indo-European and Proto-Northwest Caucasian’, The Journal of Indo-European Studies 25, 119-51.
68. (англ.) Colarusso, John (2003). ‘Further etymologies between Indo-European and Northwest Caucasian’, in Dee Ann Holisky & Kevin Tuite (eds), Current Trends in Caucasian, East European and Inner Asian Linguistics, Papers in Honor of Howard Aronson, Amsterdam: Benjamins, 41-60.
69. (англ.) Asya Pereltsvaig and Martin W. Lewis, The Indo-European controversy: facts and fallacies in historical linguistics. // Cambridge University Press (2015), pp. 197
70. (ням.) Forrer Е. Neue Probleme zum Ursprung der indogermanichen Sprachen. «Mannus», B. 26, 1934.
71. (руск.) Горнунг Б. В. К вопросу об образовании индоевропейской языковой общности. Доклад на VII международном конгрессе антропологических и этнографических наук. — Μ., 1964.
72. (англ.) J. C. Kerns. Eurasiatic Pronouns and the Indo-Uralic Question. Fairborn, Ohio, 1967.
73. Хелимский 1986, p. 269.

Літаратура

• Багдзевіч, А. І. Уводзіны ў славянскую філалогію: дапаможнік / А. І. Багдзевіч, С. Г. Ляскевіч. — Гродна: ГрДУ, 2011. — 274 с. ISBN 978-985-515-417-5
• Хелимский Е. А. Труды В. М. Иллич-Свитыча и развитие ностратических исследований за рубежом // Зарубежная историография славяноведения и балканистики : (ru) / Отв. ред.: А. С. Мыльников, АН СССР, Ин-т славяноведения и балканистики. — М. : Наука, 1986.
• Fortson IV B. W. Indo-European language and culture. An Introduction. — Padstow: Blackwell Publishing, 2004. — XVIII, 468 p. — ISBN 978-1-4051-0315-2, ISBN 978-1-4051-0316-9.