Прэзідэнт Узбекістана

Прэзідэнт Рэспублікі Узбекістан
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Герб Узбекістана
Пасаду займае Шаўкат Мірамонавіч Мірзіяеў з 8 верасня 2016 года
Узначальвае	Узбекістан
Афіцыйная рэзідэнцыя	Аксарай, Ташкент
Прызначаецца	па выніках прамых выбараў
Тэрмін паўнамоцтваў	5 гадоў
Пасада з’явілася	31 жніўня 1991
Першы на пасадзе	Іслам Абдуганіевіч Карымаў
Сайт	president.uz

Прэзідэнт Рэспублікі Узбекістан — пасада кіраўніка дзяржавы, якая устаноўлена Канстытуцыяй Рэспублікі Узбекістан.

З моманту ўстановы пасады 24 сакавіка 1990 года (як Прэзідэнта Узбекскай ССР) і да сваёй смерці 2 верасня 2016 года, прэзідэнтам Узбекістана быў Іслам Абдуганіевіч Карымаў.

Канстытуцыйны статус

Прэзідэнт Рэспублікі Узбекістан з’яўляецца кіраўніком дзяржавы Узбекістан, найвышэйшай службовай асобай і Вярхоўным галоўнакамандуючым Узброеных Сіл Рэспублікі Узбекістан. Яго паўнамоцтвы вызначаюцца спецыяльным раздзелам Канстытуцыі Рэспублікі Узбекістан.

Паўнамоцтвы

Прэзідэнт Рэспублікі Узбекістан:

• выступае гарантам захавання правоў і свабод грамадзян, Канстытуцыі і законаў Рэспублікі Узбекістан;
• прымае неабходныя меры па ахове суверэнітэту, бяспекі і тэрытарыяльнай цэласнасці Рэспублікі Узбекістан, рэалізацыі рашэнняў па пытаннях нацыянальна-дзяржаўнага ладу;
• прадстаўляе Рэспубліку Узбекістан ўнутры краіны і ў міжнародных адносінах;
• вядзе перамовы і падпісвае дагаворы і пагадненні Рэспублікі Узбекістан, забяспечвае захаванне заключанных рэспублікай дагавораў, пагадненняў і прынятых ёю абавязкаў;
• прымае даверчыя і адзыўныя граматы акрэдытаваных пры ім дыпламатычных і іншых прадстаўнікоў;
• прадстаўляе сенату Алій Мажліса Рэспублікі Узбекістан кандыдатуры для прызначэння дыпламатычных і іншых прадстаўнікоў Рэспублікі Узбекістан у замежных дзяржавах;
• мае права звяртацца ў Алій Мажліс Рэспублікі Узбекістан па найважнейшых пытаннях рэалізацыі ўнутранай і знешняй палітыкі краіны;
• фармуе апарат выканаўчай улады і кіруе ім; забяспечвае ўзаемадзеянне вышэйшых органаў улады і кіравання рэспублікі; утварае і скасоўвае міністэрствы, дзяржаўныя камітэты і іншыя органы дзяржаўнага кіравання з наступным унясеннем указаў па гэтых пытаннях на зацвярджэнне палат Алій Мажліса Рэспублікі Узбекістан;
• прадстаўляе сенату Алій Мажліса Рэспублікі Узбекістан кандыдатуру для абрання на пасаду Старшыні сената;
• прадстаўляе для разгляду і зацвярджэння палатамі Алій Мажліса Рэспублікі Узбекістан кандыдатуру Прэм’ер-міністра Рэспублікі Узбекістан;
• зацвярджае па прадстаўленні Прэм’ер-міністра Рэспублікі Узбекістан членаў Кабінета Міністраў Рэспублікі Узбекістан;
• прызначае і вызваляе ад пасады Генеральнага пракурора Рэспублікі Узбекістан і яго намеснікаў з наступным зацвярджэннем іх сенатам Алій Мажліса Рэспублікі Узбекістан;
• прадстаўляе сенату Алій Мажліса Рэспублікі Узбекістан кандыдатуры на пасады старшыні і суддзяў Канстытуцыйнага суда, старшыні і суддзяў Вярхоўнага суда, старшыні і суддзяў Вышэйшага гаспадарчага суда, старшыні праўлення Цэнтральнага банка Рэспублікі Узбекістан, старшыні Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Узбекістан па ахове прыроды;
• прызначае і вызваляе ад пасады суддзяў абласных, міжраённых, раённых, гарадскіх, вайскоўцаў і гаспадарчых судоў;
• прызначае і вызваляе ад пасады акімаў абласцей і горада Ташкента з наступным зацвярджэннем іх адпаведнымі Кенгашамі народных дэпутатаў. Прэзідэнт мае права вызваліць сваім рашэннем ад пасады акімаў раёнаў і гарадоў у выпадку парушэння імі Канстытуцыі, законаў або здзяйснення дзеянняў, якія ганяць гонар і годнасць акіма;
• прыпыняе, адмяняе акты органаў дзяржаўнага кіравання рэспублікі, а таксама акімаў;
• падпісвае і апублікуе законы Рэспублікі Узбекістан; мае права вярнуць закон са сваімі пярэчаннямі ў Алій Мажліс Рэспублікі Узбекістан для паўторнага абмеркавання і галасавання;
• аб’яўляе стан вайны ў выпадку нападу на Рэспубліку Узбекістан або ў выпадку неабходнасці выканання Дамоўных абавязацельстваў па ўзаемнай абароне ад агрэсіі і на працягу трох сутак ўносіць прынятае рашэнне на зацвярджэнне палат Алій Мажліса Рэспублікі Узбекістан;
• у выключных выпадках (рэальная знешняя пагроза, масавыя беспарадкі, буйныя катастрофы, стыхійныя бедствы, эпідэміі) у інтарэсах забеспячэння бяспекі грамадзян ўводзіць надзвычайнае становішча на ўсёй тэрыторыі або ў асобных мясцовасцях Рэспублікі Узбекістан і на працягу трох сутак ўносіць прынятае рашэнне на зацвярджэнне палат Алій Мажліса Рэспублікі Узбекістан. Ўмовы і парадак ўвядзення надзвычайнага становішча рэгулююцца заканадаўствам;
• з’яўляецца Вярхоўным Галоўнакамандуючым Узброенымі Сіламі Рэспублікі Узбекістан, прызначае і вызваляе ад пасады вышэйшае камандаванне Узброеных Сіл дзяржавы, надае вышэйшыя воінскія званні;
• узнагароджвае ордэнамі, медалямі і граматамі Рэспублікі Узбекістан, прысвойвае кваліфікацыйныя і ганаровыя званні Рэспублікі Узбекістан;
• вырашае пытанні грамадзянства Рэспублікі Узбекістан і прадастаўлення палітычнага прытулку;
• уносіць у сенат Алій Мажліса Рэспублікі Узбекістан ўяўленні аб прыняцці актаў аб амністыі і ажыццяўляе памілаванне асоб, асуджаных судамі Рэспублікі Узбекістан;
• фармуе Службу нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Узбекістан. Прызначае і вызваляе ад пасады старшыні Службы нацыянальнай бяспекі з наступным унясеннем указаў па гэтых пытаннях на зацвярджэнне сената Алій Мажліса Рэспублікі Узбекістан;
• ажыццяўляе іншыя паўнамоцтвы, прадугледжаныя Канстытуцыяй і законамі Рэспублікі Узбекістан.

Прэзідэнт не мае права перадаваць выкананне сваіх паўнамоцтваў дзяржаўным органам або службовым асобам.

Парадак абрання і ўступлення на пасаду

Патрабаванні да кандыдатаў у Прэзідэнты Прэзідэнтам Рэспублікі Узбекістан можа быць абраны грамадзянін Рэспублікі Узбекістан не маладзейшы за трыццаць пяць гадоў, які свабодна валодае дзяржаўнай мовай, які пастаянна пражывае на тэрыторыі Узбекістана не менш за 10 гадоў непасрэдна перад выбарамі. Адно і тое ж асоба не можа быць Прэзідэнтам Рэспублікі Узбекістан больш за два тэрміны запар.

Не падлягаюць рэгістрацыі кандыдатамі ў Прэзідэнты Рэспублікі Узбекістан:

• грамадзяне, якія раней судзімыя за наўмысныя злачынствы;
• грамадзяне, якія пераследваюцца законам у сувязі з завядзеннем ў дачыненні да іх крымінальнай справы;
• прафесійныя служыцелі рэлігійных арганізацый і аб’яднанняў.

Права на вылучэнне кандыдатаў у Прэзідэнты Права на вылучэнне кандыдата ў Прэзідэнты Рэспублікі Узбекістан маюць палітычныя партыі і непасрэдна самі грамадзяне. Палітычная партыя можа вылучаць кандыдата ў Прэзідэнты Рэспублікі Узбекістан пры ўмове, што яна зарэгістраваная Міністэрствам юстыцыі Рэспублікі Узбекістан не пазней за шэсць месяцаў да дня аб’явы аб пачатку выбарчай кампаніі. Кожны грамадзянін або група грамадзян, якія валодаюць выбарчым правам, могуць ўтварыць ініцыятыўную групу выбаршчыкаў у колькасці не менш трохсот выбаршчыкаў для вылучэння кандыдата ў Прэзідэнты Рэспублікі Узбекістан.

Парадак вылучэння Вылучэнне кандыдатаў у Прэзідэнты Рэспублікі Узбекістан пачынаецца за шэсцьдзесят пяць дзён да выбараў і заканчваецца за сорак пяць дзён да выбараў. Вылучэнне кандыдатаў у Прэзідэнты Рэспублікі Узбекістан ажыццяўляецца вышэйшымі органамі палітычных партый, сходам ініцыятыўнай групы выбаршчыкаў. Вышэйшы орган палітычнай партыі, ініцыятыўная група выбаршчыкаў можа вылучыць аднаго кандыдата ў Прэзідэнты Рэспублікі Узбекістан.

Палітычная партыя правамоцная вылучыць кандыдата ў Прэзідэнты Рэспублікі Узбекістан толькі з ліку членаў сваёй партыі ці беспартыйнага, а ініцыятыўная група выбаршчыкаў мае права вылучыць кандыдата ў Прэзідэнты Рэспублікі Узбекістан пры ўмове, калі ён не з’яўляецца членам той ці іншай палітычнай партыі. Кандыдат можа даць згоду балатавацца толькі ад адной ініцыятыўнай групы выбаршчыкаў.

Абранне прэзідэнта Прэзідэнт Рэспублікі Узбекістан абіраецца грамадзянамі краіны на аснове ўсеагульнага, роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаванні тэрмінам на сем гадоў. Сенатам Узбекістана 5 снежня 2011 года прыняты Закон «Аб папраўках у артыкул 90 Канстытуцыі Рэспублікі Узбекістан», які прадугледжвае скарачэнне паўнамоцтваў Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан з сямі да пяці гадоў.^[1]

Выбары Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан праводзяцца ў год заканчэння канстытуцыйнага тэрміну іх паўнамоцтваў — у першую нядзелю трэцяй дэкады снежня. Выбары праводзяцца на аснове ўсеагульнага, роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Права выбіраць маюць грамадзяне Рэспублікі Узбекістан, якія дасягнулі васямнаццаці гадоў.

Выдаткі, звязаныя з падрыхтоўкай і правядзеннем выбараў Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан, робяцца за кошт дзяржаўных сродкаў Рэспублікі Узбекістан. Фінансаванне і іншая матэрыяльная падтрымка кандыдатаў у прэзідэнты Рэспублікі Узбекістан за кошт іншых сродкаў забараняецца. Палітычныя партыі, грамадскія аб’яднанні, прадпрыемствы, установы, арганізацыі і грамадзяне Рэспублікі Узбекістан могуць добраахвотна перадаваць свае сродкі для правядзення выбараў. Гэтыя сродкі прымаюцца Цэнтральнай выбарчай камісіяй для іх выкарыстання падчас выбарчай кампаніі.

Парадак уступлення на пасаду Прэзідэнт Рэспублікі Узбекістан ўступае ў пасаду з моманту прынясення прысягі на пасяджэнні Алій Мажліса не пазней за два месяцы з дня афіцыйнага абвяшчэння Цэнтральнай выбарчай камісіяй вынікаў выбараў Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан.

Урачыста клянуся верна служыць народу Узбекістана, строга прытрымлівацца Канстытуцыі і законах рэспублікі, гарантаваць правы і свабоды грамадзян, добрасумленна выконваць ускладзеныя на Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан абавязкі

Урачыста клянуся верна служыць народу Узбекістана, строга прытрымлівацца Канстытуцыі і законах рэспублікі, гарантаваць правы і свабоды грамадзян, добрасумленна выконваць ускладзеныя на Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан абавязкі Змест прысягі Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан

Дзеючы Прэзідэнт Рэспублікі Узбекістан выконвае свае паўнамоцтвы да ўступлення на пасаду зноў абранага Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан.

Парадак замяшчэння пасады

Калі Прэзідэнт Рэспублікі Узбекістан не можа выконваць свае абавязкі, то яны часова ўскладаюцца на Старшыню Сената Алій Мажліса Рэспублікі Узбекістан. У гэтым выпадку ў трохмесячны тэрмін павінны быць праведзены ўсенародныя выбары Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан^[2].

Да 8 студзеня 1992 года існавала пасада віцэ-прэзідэнта Узбекістана, якую займаў Шукурулла Мірсаідаў.

Забеспячэнне дзейнасці прэзідэнта

Прэзідэнту Узбекістана:

• Належыць медыцынскае і санаторна-курортнае забеспячэнне.
• Прадугледжваюцца рэзідэнцыі ў горадзе Ташкенце і Ташкенцкай вобласці.
• Забяспечваецца усімі відамі сувязі.
• Прадастаўляецца аўтатранспарт спецыяльнага прызначэння, а таксама спецыяльна абсталяваныя самалёт і верталёт для ажыццяўлення паездак ўнутры краіны і за мяжу. Права карыстання службовым аўтатранспартам прадастаўляецца таксама членам сям’і Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан.
• Прадастаўляюцца бясплатнае медыцынскае абслугоўванне і санаторна-курортнае лячэнне, а таксама членам яго сям’і, якія пражываюць сумесна з ім.

Статус экс-прэзідэнта

Прэзідэнт, які пайшоў у адстаўку па заканчэнні сваіх паўнамоцтваў, займае пажыццёва пасаду члена Сената (верхняя палата Алій Мажліса).

Экс-прэзідэнт Узбекістана валодае недатыкальнасцю і імунітэтам на працягу ўсяго жыцця, не можа быць прыцягнуты да крымінальнай ці іншай адказнасці за дзеянні, звязаныя з выкананнем ім паўнамоцтваў кіраўніка дзяржавы. Экс-прэзідэнт Узбекістана таксама не можа падвяргацца затрыманню, допыту, ператрусу або асабістаму дагляду. На перыяд усяго жыцця экс-прэзідэнта яму і членам яго сям’і прадастаўляецца дзяржаўная ахова ў месцах пастаяннага або часовага знаходжання, якая забяспечваецца Службай нацыянальнай бяспекі.

Прэзідэнту Рэспублікі Узбекістан прадастаўляецца штогадовы аплачваемы водпуск працягласцю трыццаць шэсць рабочых дзён, таксама ён незалежна ад узросту мае права на штомесячнае пажыццёвае грашовае ўтрыманне ў памеры 70 адсоткаў месячнага службовага акладу дзеючага Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан. Жыццё і здароўе экс-прэзідэнта падлягаюць абавязковаму дзяржаўнаму страхаванню за кошт сродкаў дзяржаўнага бюджэту на суму, роўную гадавому службоваму акладу дзеючага Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан. Удава экс-Прэзідэнта мае права атрымліваць пенсію з нагоды страты карміцеля, незалежна ад наяўнасці ў яе іншых крыніц сродкаў да існавання.

Экс-Прэзідэнту за кошт дзяржавы перадаецца ва ўласнасць службовая кватэра (жыллё) і загарадная рэзідэнцыя ў Ташкенцкім вілаеце з адпаведным абслугоўваннем і аховай (размешчаная ва ўрочышчы Кайнарсай Ташкенцкага вілаета). Таксама экс-Прэзідэнт мае права бясплатна карыстацца на тэрыторыі Рэспублікі Узбекістан спецыяльнай, урадавай і іншымі відамі сувязі, якія маюць дзяржаўныя органы. Акрамя гэтага прадастаўляецца за кошт дзяржавы персанальны аўтамабіль з двума кіроўцамі, службовае транспартнае абслугоўванне. Права на карыстанне службовым транспартам маюць таксама члены сям’і экс-Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан, якія пражываюць сумесна з ім ці суправаджаюць яго. Экс-Прэзідэнту і членам яго сям’і пажыццёва захоўваюцца льготы і прывілеі па медыцынскім абслугоўванні і санаторна-курортным лячэнні, якія яны мелі на дзень спынення выканання канстытуцыйных паўнамоцтваў Прэзідэнта.

Спіс прэзідэнтаў УзССР і незалежнага Узбекістана

№	Тэрмін	Прэзідэнт	Фотаздымак	Тэрмін прэзідэнства		Даўжыня праўлення	Партыйнасць
1	1	Іслам Абдуганіевіч Карымаў		24 сакавіка 1990 года[3]	29 снежня 1991 года	645 дзён	Камуністычная партыя Савецкага Саюза
	2			29 снежня 1991 года	9 студзеня 2000года	2933 дзён	Народна-дэмакратычная партыя Узбекістана
	3			9 студзеня 2000 года	22 снежня 2007 года	2904 дзён	Фідакорлар
	4			22 снежня 2007 года	10 красавіка 2015 года	2666 дзён	Ліберальна-дэмакратычная партыя Узбекістана
	5			10 красавіка 2015 года	2 верасня 2016 года[заўв 1]	511 дзён
	ч.в.	Нігмаціла Тулкінавіч Юлдашаў		2 верасня 2016 года	8 верасня 2016 года	6 дзён	Дэмакратычная партыя Узбекістана «Міллій цікланіш»
2	ч.в.	Шаўкат Мірамонавіч Мірзіяеў		8 верасня 2016 года	14 снежня 2016 года	97 дзён	Узбекская Ліберальна-Дэмакратычная Партыя (УзЛіДэП)
	1			14 снежня 2016 года	6 лістапада 2021 года	1788 дзён
	2			6 лістапада 2021 года	Дзейны Прэзідэнт

Заўвагі

1. Дата смерці Карымава па сцвярджэнні афіцыйных уладаў Узбекістана. Па іншых дадзеных, ён памёр на 4 дні раней (29 жніўня).

Крыніцы

1. [1] Архівавана 4 сакавіка 2016. Сенат Узбекистана сократил срок полномочий президента с 7 до 5 лет — http://www.anons.uz
2. [2] Канстытуцыя Узбекістана
3. [3] Справочник по истории Коммунистической партии и Советского Союза 1898—1991 гг.