Ракако

Рынальдзіеўскае ракако ў інтэр’еры Гатчынскага палаца.

Ракако (фр.: rococo, ад фр.: rocaille — дэкаратыўная ракавінка, ракушка) — стыль у мастацтве (пераважна, у дызайне інтэр’ераў), узнік у Францыі ў першай палове XVIII стагоддзя (падчас рэгенцтва Філіпа Арлеанскага) як развіццё стылю барока. Адметнымі рысамі ракако з’яўляюцца вытанчанасць, вялікая дэкаратыўная нагружанасць інтэр’ераў і кампазіцый, грацыёзны арнаментальны рытм, вялікая ўвага да міфалогіі, эратычных матываў, асабістага камфорту. Найвышэйшае развіццё ў архітэктуры стыль атрымаў у Баварыі.

Архітэктура

[правіць | правіць зыходнік]
Першыя помнікі ракако — інтэр’еры маёнтка Раганаў і палаца Марлі (на мал., не захаваўся).

Архітэктурны (дакладней — дэкаратыўны) стыль ракако з’явіўся ў Францыі ў часы рэгентства (1715—1723) і дасягнуў апагею пры Людовіку XV, перайшоў у іншыя краіны Еўропы і панаваў у ёй да 1780-х гадоў. Стыль ракако быў працягам стылю барока ці, дакладней сказаць, яго перайначваннем, якое адпавядала манернаму, вычварнаму часу. Ён не ўнёс у архітэктуру ніякіх новых канструктыўных элементаў, але карыстаўся старымі, не сцясняючы сябе пры іх ужыванні ніякімі традыцыямі і маючы на ўвазе, галоўным чынам, дасягненне дэкаратыўнай эфектнасці.

Адкінуўшы халодную парадную, цяжкую і сумную напышлівасць мастацтва часоў Людовіка XIV і італьянскага барока, архітэктура ракако імкнецца быць лёгкай, ветлай, гуллівай у што б там ні стала, яна не клапоціцца ні пра арганічнае спалучэнне і размеркаванне частак будынка, ні аб мэтазгоднасці іх формаў, а распараджаецца імі з поўнай самаўпраўнасцю, якія даходзіць да капрызу, пазбягае строгай сіметрычнасці, без канца вар’іруе раздзялення і арнаментальныя дэталі і не шкадуе раздаваць апошнія. У стварэнні гэтай архітэктуры прамыя лініі і плоскія паверхні амаль знікаюць або, прынамсі, замаскіроўваюцца фігурнымі элементамі; не праводзіцца ў чыстым выглядзе ні адзін з устаноўленых ордараў; калоны то даўжэюць, то ўкарочваюцца і скручваюцца шрубападобна; іх капітэлі скажаюцца какетлівымі змяненнямі і дадаткам, карнізы змяшчаюцца над карнізамі; высокія пілястры і велізарныя карыятыды падпіраюць нікчэмныя выступы з моцна выдатным наперад карнізам; дах перапаясваецца па краі балюстрадамі з балясамі ў выглядзе флакона і з змешчанымі на некаторай адлегласці адзін ад аднаго пастаментаў, на якіх расстаўленыя вазы або статуі; франтоны, якія прадстаўлялі ломаныя выпуклыя і запалыя лініі, увенчваліся таксама вазамі, пірамідамі, скульптурнымі фігурамі, трафеямі і іншымі падобнымі прадметамі. Усюды, у абрамленні вокнаў, дзвярэй, сценных прастораў унутры будынка, у плафоне, пускаецца ў ход вычварная ляпная арнаментацыя, якая складаецца з завіткоў, аддалена нагадвае сабой лісце раслін, выпуклых шчытоў, няправільна акружаных такімі ж завіткамі, з масак, кветкавых гірляндаў і фестонаў, ракавін, неапрацованых камянёў (ракайль) і да т. п. Нягледзячы на такую адсутнасць рацыянальнасці ў карыстанні архітэктанічнымі элементамі, на такую капрызнасць, вытанчанасць і прыгнечанне формаў, стыль ракако пакінуў шмат помнікаў, якія да цяперашняга часу вабяць сваёй арыгінальнасцю, раскошай і вясёлай прыгажосцю, жыва пераносяць нас у эпоху румян і бяліл, мушак і пудраных парыкоў (адгэтуль нямецкія назвы стылю: ням.: Perückenstil, ням.: Zopfstil).

Жывапіс

[правіць | правіць зыходнік]
Франсуа Бушэ. «Сняданак» (1739).

З’яўленне стылю ракако абумоўлена зменамі ў філасофіі, густах і ў прыдворным жыцці. Ідэйная аснова стылю — вечная маладосць і прыгажосць, галантная і меланхалічная вытанчанасць, уцёкі ад рэальнасці, імкненне схавацца ад рэальнасці ў пастушынай ідыліі і сельскіх радасцях. Стыль ракако зарадзіўся ў Францыі і распаўсюдзіўся ў іншых краінах: у Італіі, Германіі, Расіі, Чэхіі і інш. Гэта адносіцца і да жывапісу, і да іншых відаў мастацтва. У Расіі ў эпоху ракако жывапіс еўрапейскага тыпу толькі з’явіўся ўпершыню, змяніўшы сваю, рускую традыцыю, іканапіс. Гэта партрэтны жывапіс Антропава і Рокатава. На змену рэпрэзентатыўнасці прыходзіць камернасць, вытанчаная дэкаратыўнасць, пераборлівая гульня формаў. Найбольш ярка жывапіс ракако выявіўся ў Францыі і Італіі. Замест кантрастаў і яркіх фарбаў у жывапісу з’явілася іншая гама колераў, лёгкія пастэльныя тоны, ружовыя, блакітныя, бэзавыя. У тэматыцы пераважаюць пастараль, буколіка, гэта значыць пастушыя матывы, дзе персанажы не абцяжараныя нястачамі жыцця, а аддаюцца радасцям кахання на фоне прыгожых ландшафтаў у асяроддзі авечак. Упершыню рысы гэтага стылю выявіліся ў творчасці Антуана Вато, у якога галоўнай тэмай былі галантныя святыя. Яго творчасць адносяць да рэалізму, ён адлюстроўваў жыццё прыдворных даволі справядліва. Але ў яго карцінах відавочна праглядаецца і новы стыль. Іншай, характэрнай рысай таго часу, была эротыка. Створана шмат карцін, якія паказваюць аголеную натуру, розных німфаў, Венеры. Найбуйнейшы прадстаўнік ракако ў Францыі — Франсуа Бушэ, які працаваў у жанры партрэта і пейзажа.

У Італіі найбуйнейшы прадстаўнік таго часу — Джамбатыста Цьепола (1696, Венецыя — 1770, Мадрыд). Вялікая ўвага тады надавалася фрэскам, роспісу столяў, скляпенняў, сцен. Была нават адмысловая спецыялізацыя сярод мастакоў — квадратурыст. Ён адлюстроўваў ілюзорныя архітэктурныя формы, якія служылі апраўленнем, а то і фонам. У гэтым выпадку намаляванае на плоскасці з адлегласці здаецца скульптурай. Такія роспісы ёсць, напрыклад, у вестыбюлі Зімовага палаца. Бачным мастаком з’яўляецца Пьетра Лонга. Яго бытавыя сцэны цалкам адпавядаюць характару стылю ракако — утульныя гасціныя, святы, карнавалы. Акрамя гэтага ў Італіі ў гэты час развіўся і іншы напрамак, які не зусім упісваецца ў рамкі стылю. Гэта — ведутызм, рэалістычнае і дакладнае адлюстраванне гарадскіх відаў, перш за ўсё Венецыі. Тут пераважае прынцып дакладнай перадачы рэчаіснасці. Віды Венецыі пішуць Каналета і Франчэска Гвардзі. Бернарда Белота працаваў таксама ў Германіі. Яго пэндзлю належаць цудоўныя віды Дрэздэна і іншых месцаў.

Музыка

[правіць | правіць зыходнік]

У «чыстым відзе» музычны стыль ракако праявіў сябе ў творчасці «вялікіх французскіх клавесіністаў» Франсуа Куперэна («Вялікага») і Жана-Філіпа Рамо (не менш вялікага, але без такога ж «тытула»). Цалкам у той жа манеры працавалі іх менш вядомыя сёння сучаснікі: Луі Клод Дакен, Антуан Фаркерэ, Андрэ Кампра, Жазеф Бадэн дэ Буамарцье, Луі Нікаля Клерамба, Марын Марэ і многія іншыя. Сваім папярэднікам у адзін голас яны аб’яўлялі вялікага Жана-Батыста Люлі.

Для стылю ракако ў музыцы характэрныя цалкам тыя ж самыя рысы, што ў жывапісу і ў архітэктуры. Мноства дробных гукавых упрыгожанняў і завіткоў (так званых «мелізмаў», аналагічных звілістым лініям стылізаваных ракавін «ракайлей»), перавага маленькім (ювелірна аздобленых у дэталях) і камерным формам, адсутнасць яркіх супрацьпастаўленняў і драматычных эфектаў, панаванне тых жа, знаёмых па карцінах Бушэ, тэм і вобразаў: гуллівых, какетлівых і галантных. Ды і сам па сабе інструмент, клавесін, які перажыў у эпоху галантна стылю і ракако свой найвышэйшы час росквіту і папулярнасці, што гэта як не найвышэйшы выраз усіх рыс таго ж стылю ракако? Камерны, невялікага (або нават зусім маленькага) памеру інструмент, з нягучным гукам, хутка згасалым і патрабавалым вялікай колькасці дробных нот для запаўнення прасторы. Само сабой, што знешняе аздабленне інструмента: вычварная, багатая, поўная дробных упрыгожанняў і найтанчэйшых дэталяў непазбежна дапаўняла адзінства стылю.

Але нават і ў буйных формах (операх, балетах і кантатах) усе гэтыя рысы праявілі сябе ў поўнай меры. Так, вялікія оперы Жана Філіпа Рамо і Андрэ Кампра таксама пабудаваныя з невялікіх нумароў, звязаных паміж сабой па сюітнаму прынцыпу, а часам і зусім уяўляюць сабой феерычную сюіту, практычна не звязаную якім-небудзь зразумелым агульным сюжэтам. Найбольш вядомыя творы гэтага тыпу: «Галантная Індыя» Рамо, «Венецыянскія святы» і «Галантная Еўропа» Кампра. Героі міфалагічных сюжэтаў опер уяўлялі сабой галантных кавалераў і дам, пераапранутых у пышныя касцюмы па прынцыпе маскарада. Вельмі папулярны быў таксама жанр пастараль, з такімі ж галантнымі пастухамі і пастушкамі, зразумела, нічога агульнага не маюць з рэальнымі сялянскімі тыпажамі, якія займаюцца пашай быдлаа.

У інструментальнай музыцы панавала такая ж галантна жанравая, партрэтна-пейзажная, пастаральная або танцавальная мініяцюра (для клавесіна, віёлы, часам з дадаваннем флейты, скрыпак і габоя). Музіцыраванне, як правіла, у сюітнай форме, з часам паступова набірае колькасць частак і ўзбагачаецца шматлікімі падрабязнасцямі. Класічная барочная сюіта, звычайна складалася з 3-5 танцаў з простымі жанравымі назвамі спачатку ўзбагацілася новымі «ўстаўнымі» французскімі танцамі, такімі як паспье, бурэ, менуэт, павана, гальярда, а затым пачала ўключаць у сябе і свабодныя, фантазійныя часткі з пейзажнымі, жанравымі ці нават персанальнымі назвамі. У параўнальна кароткую эпоху ракако сам па сабе жанр сюіты спачатку быў даведзены клавесіністамі і майстрамі інструментальных жанраў да свайго вышэйшага развіцця, а затым да знясілення і заняпаду, пасля якога ён папросту пакінуў прафесійную музычную сераду на добрую сотню гадоў.

Паколькі музыка гучала на свецкіх прыёмах і падчас ежы, асабліва віталіся розныя выдумкі, карнавальныя імітацыі і дасціпныя забаўляльныя прыёмы для забавы арыстакратычных слухачоў. Нязменнай папулярнасцю карысталіся яркія гукавытваральныя п’есы, напрыклад, такія, як «Курыца» Рамо (для клавесіна) або «Маленькія ветраныя млыны» Купера (таксама, між іншым, часткі клавесіннай сюіты). Гэты поспех прывёў да шматлікіх перайманняў, паўтораў і рэплікацый у творчасці іншых аўтараў, што наогул было характэрна для эпохі барока ў цэлым. Часам займальныя эфекты перамяшчаліся прама ў музычную сферу, парадзіруючы або адлюстроўваючы калегу-кампазітара або перадражніваючы некаторыя прафесійныя звычкі саміх музыкантаў. У гэтым плане асабліва паказальная «Саната-квартэт» Гіёма Гіймена, якая носіць падзагаловак «Галантныя і займальныя гутаркі паміж папярочнай флейтай, скрыпкай, басовай віёлай і віяланчэллю» (1743). У салонах часцей за ўсё выконваліся млявыя або гуллівыя любоўныя песні, а таксама папулярныя арыі з опер Рамо, Кампра і Люлі ў перакладанні для клавесіна або маленькага камернага ансамбля.

Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва

[правіць | правіць зыходнік]

Глядзіце таксама: Шынуазры, Стыль Людовіка XV

Інтэр’ер у стылі Людовіка XV (музей Нісім-дэ-Камонда)

Стыль ракако выказаўся бліскучым чынам таксама ва ўсіх галінах мастацка-прамысловых вытворчасцей; з асаблівым поспехам ён прымяняўся ў фабрыкацыі фарфора, таму што прыдаваў вытанчанасць як форме, так і арнаментацыі вырабаў з яго; дзякуючы яму, гэтая фабрыкацыя зрабіла ў свой час велізарны крок наперад і ўвайшла ў вялікую пашану ў аматараў мастацтва.

У 1708 г. алхімік Іаган Фрыдрых Бетгер адкрыў сакрэт вырабу фарфору і знайшоў прыдатную для гэтага гліну. У Майсене была адкрыта першая, дзе першым майстрам быў Іаган Готліб Кірхнер. Фарфор атрымлівае папулярнасць, з’яўляюцца і іншыя цэнтры яго вытворчасці. Найбольш знакамітай была мануфактура ў Сеўры, дзе працаваў Эцьен Морыс Фальконе. Акрамя фарфору — у модзе срэбра. Вырабляюцца шакаладніцы, супніцы, кафейнікі, талеркі і іншае. У гэтым стагоддзі нараджаецца кулінарнае мастацтва ў яго сучасным выглядзе, у тым ліку — мастацтва сервіроўкі стала.

Мэбля ракако адрозніваецца характэрнымі рысамі. Адна з самых яркіх рыс — выгнутыя лініі, выгнутыя ножкі. Мэбля становіцца больш лёгкай і вытанчанай у параўнанні з той, што была раней. З’яўляюцца новыя прадметы мэблі, кансольныя столікі, сакрэтнікі, бюро, камоды, шыфаньеры. Два найбольш распаўсюджаных тыпу крэслаў — «Бержер» і «Маркіза».

Майстры мэблі: Давід Рэнтген, Шарль Крэсан, Жак Дзюбуа, Франсуа Эбен, П’етра Піфеці (Рым), Энемон-Аляксандр Петыта (Парма), Джузэпэ Маджаліні (Мілан). Вядучае становішча ў вырабе мэблі ў Італіі займалі майстэрні Турына і Венецыі.

Мода

[правіць | правіць зыходнік]

Мода эпохі ракако адрознівалася імкненнем да рафінавання, вытанчанасці і наўмыснаму скажэнню «натуральных» ліній чалавечага цела.

Моду ракако прынята лічыць жаноцкай модай, бо ў гэту эпоху адбылося максімальнае набліжэнне мужчынскай моды да тыпова-жаночых узораў. (Некаторыя даследчыкі нават называюць XVIII стагоддзе — «Стагоддзем жанчын»). Ідэал мужчыны — вытанчаны прыдворны, франт. Ідэал жанчыны — далікатная стройная жэманніца. У модзе — асіны стан, вузкія сцёгны, кволыя плечы, круглы твар. Гэты сілуэт заставаўся нязменным на працягу ўсёй эпохі ракако. Жанчыны носяць пышныя спадніцы — панье, якія ствараюць эфект «перавернутай чарачкі».

Жаночая прычоска (гл. Прычоскі XVIII стагоддзя) зведала значныя змены. У 1720—1760-х гадах (пасля таго, як фантанж канчаткова выйшаў з моды) у модзе была гладкая, маленькая прычоска з шэрагамі спадзістых валасоў. Потым прычоска пачала «расці», каб у 1770-я гады ператварыцца ў знакамітыя «фрэгаты» і «сады», якія так любіла Марыя-Антуанэта. Мужчыны перш адпускалі з бакоў буклі, а ззаду насілі доўгую касу. Крыху пазней у моду ўвайшлі белыя напудраная парыкі, з закручанымі з бакоў буклямі, касічкі і бантам ззаду.

Асноўным тыпам мужчынскага адзення заставаўся жустакор, з часоў моды барока, але пазней яго сталі называць абі. Пад яго апраналі камзол. Насілі беласнежныя кашулі, карункавыя жабо і шыйныя хусткі. Жустакор меў у пачатку стагоддзя больш прамую форму, затым зведаў эвалюцыю: яго крысы сталі шырэй, як бы тырчалі ў розныя бакі. На рукавах былі шырокія абшлагі. На кішэнях — вялізныя клапаны. Жаночая сукенка таксама зведала падобную эвалюцыю: спачатку яна была вузейшая, затым пачала пашырацца і пашырылася да мяжы. У якасці галаўнога ўбору папулярнай заставалася трывуголка.

У самым пачатку эпохі ракако (рэгенцтве) у модзе быў стыль ноншаланс, гэта значыць знарочыстая нядбайнасць.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]

Стыль ракако ў літаратуры атрымаў найбольшую распаўсюджанне ў Францыі XVIII стагоддзя. Літаратурныя творы гэтага перыяду адрозніваліся вытанчанасцю, пазбаўленай якіх-небудзь грамадзянска-патрыятычных матываў; ім уласцівыя фрывольнасць, гуллівасць і бесклапотнасць. Актуальнасць набываюць ідэі геданізму, якія і становяцца свайго роду асновай творчасці многіх паэтаў і пісьменнікаў, якія стваралі свае творы ў стылі ракако. Літаратура ракако — гэта пераважна малыя формы: хупавыя пастараль, камедыі масак, эратычныя паэмы, гуллівыя вершы і навелы. Найбольш прыкметнымі творамі ў стылі ракако можна назваць «Купанне Зеліды» маркіза дэ Пезаі (1764), «Чатыры гадзіны туалета дамы» абата дэ Фаўр (1779), галантныя раманы і казкі Луве дэ Куўрэ, графа Кейлюса і інш.

Лірыка ракако значна лягчэй высакамоўнай паэзіі класіцызму, у сувязі з чым атрымлівае назву «лёгкая паэзія» (фр.: poésie légère) або «паэзія мімалётнасці» (фр.: poésie fugitive). Найбольш распаўсюджанымі для стылю формамі былі застольныя песні, гуллівыя пасланні, мадрыгалы, санеты і эпіграмы (лірыка Эварыста Парні, маркіза дэ Лафара і інш.)

У Англіі стыль ракако не атрымаў у літаратуры шырокага распаўсюджвання. У Італіі і Германіі наадварот, было шмат прыхільнікаў дадзенага стылю, у прыватнасці Паола Антоніа Ролі і П'етра Метастазіа — у Італіі, і Ф. Хагедорн, І. Глейм, І. М. Гец — у Германіі.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Пры напісанні артыкула выкарыстаны матэрыял з Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона (1890—1907).