Русіны (гістарычны этнонім)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Русіны.

Русі́ны (у крыніцах русь/русіны, русін) — гістарычны этнонім, які абазначае жыхароў Русі, утвораны ад хароніма Русь. Сустракаецца ў крыніцах ад самага пачатку існавання Русі, пазней — у крыніцах, якія пішуць пра Рускае каралеўства, Вялікае Княства Літоўскае, Маскоўскую дзяржаву і іншыя землі, якія былі часткамі Кіеўскай дзяржавы. У Маскоўскай дзяржаве назва русін з часам была выціснута з ужытку этнонімам рускі, але і пазней зрэдку ўжывалася раўнапраўна з апошнім.

Паняцце «русь»/«русін»

Тэрмін русь/русін разам з прыметнікам рускі (людий руских) у пісьмовых крыніцах упершыню сустракаецца ў «Аповесці мінулых гадоў» (тэксты дагавораў Алега з грэкамі ў 911 і Ігара ў 945 г.), дзе ўжываецца ў дачыненні людзей з Русі. Таксама ўжываецца ў дагаворах Смаленска з Рыгай і Готландам, статутах і дагаворах Вялікага Княства Літоўскага і інш.

У канцы X — XI ст. этнонім русь/русін замацоўваецца за насельніцтвам украінскага Сярэдняга Падняпроўя («поляне, яже ныне зовомая русь»). З XIII—XIV стст. пачынае азначаць рэлігійную або этнаканфесійную супольнасць, якая ахоплівала ўсе ўсходнеславянскія землі. У крыніцах пачатку ХVI ст. упершыню фіксуецца форма множнага ліку русіны. З другой паловы XVI ст. назва лiтвiны замест русіны становіцца агульным абазначэннем для беларусаў, як саманазва, якая вызначае прыналежнасць да народа Вялікага Княства Літоўскага. У Сярэднявеччы, асабліва актыўна ў XVI—XVII стст., паняцці русін, русіны і рускі ўжываліся ў дачыненні да рэлігіі.

На тэрыторыі Галічыны і Букавіны такая назва захоўвалася да пачатку 1950-х гадоў. На Закарпацці, між іншых саманазваў, гэты этнонім ужываецца разам з назвай руснакі (гл. таксама руснацкая мова).

У літаратуры

• Хроніка Быхаўца ^[1]

«І той князь Барыс заснаваў горад у імя сваё на рацэ Бярэзіне і назваў яго Барысаў. І як русін быў ён вельмі набожны і пабудаваў у Полацку царкву каменную святое Сафіі»

«У брата ж вялікага князя Альгерда - у Кейстута, які валадарыў у Троках і ў зямлі Жамойцкай, было шасцёра сыноў. Першаму сыну, Вітаўту, калі стаў ён русінам, далі імя Юры, а калі ахрысціўся ў ляшскую веру, тады далі яму імя Аляксандар.»

• Грамата Жыгімонта (Сігізмунда) ад 27 верасня 1432 месцічам Віленскім ^[2]

1432 года, Сентября 27 дня. Грамота великаго князя Сигизмунда Виленскимъ мѣщанамъ на Магдебургское право.

«В. князь литовскiй Сигизмундъ, желая "мѣсту своему Вилни битье лѣпшее учинити, даруетъ Виленскимъ мѣстичомъ вѣры римское и русскимъ, што суть русское вѣры, и всему поспольству мѣста Виленскаго немецкое право»

• Урыўкі Аповесці мінулых гадоў^[3][4]

«аще ударить мечемъ или копьемъ, или кацемъ любо оружьемъ Русинъ Грьчина или Грьчин Русина, да того деля греха заплатить сребра литр 5, по закону рускому»

«О сем, аще кто убьет или хрестьанина русин, или хрестьянинъ русина, да умрет, идѣже аще сотворит убийство. Аще ли убежит сотворивый убийство, да аще есть домовит, да часть его, сирѣчь иже его будеть по закону, да возметь ближний убьенаго, а и жена убившаго да имѣеть, толицем же пребудеть по закону. Аще ли есть неимовит сотворивый убой и убежавъ, да держиться тяжи, дондеже обрящеться, и да умреть.»

«Аще ли ударит мечем, или бьеть кацѣм любо сосудомъ, за то ударение или бьенье да вдасть литръ 5 сребра по закону рускому; аще ли не имовит тако сотворивый, да вдасть елико можетъ, да соиметь съ себе и ты самыа порты, в них же ходит, да о процѣ да ротѣ ходит своею вѣрою, яко никакоже иному помощи ему, да пребывает тяжа отоле не взыскаема.»

«О сем, аще украдеть что любо русин у хрестьанина, или паки хрестьанинъ у русина, и ятъ будеть в том часѣ тать, егда татбу сътворит, от погубившаго что любо; аще приготовиться тать творяй, и убьенъ будеть, да не взищеться смерть его ни от хрестьанъ, ни от Руси; но паче убо да возмет свое, иже будеть погубил. Аще вдасть руцѣ свои украдый, да ят будеть тѣм же, у него же будеть украдено, и связанъ будеть, и отдасть тое, еже смѣ створити, и сотворить триичи.»

• Урыўкі дагавора Смаленска з Рыгай і Готландам^[5]

«Или Русьскыи гъсть свои тъварь дасть в дългъ в Ризе или на Гътьскомъ бере(зе) Немьчичю, а нъ дъдълженъ боудеть инемъ, Роусьскомоу же гъстьи напереде възяти. Или Немьчьскыи гъсть въ дългъ дасть Смоленьске свои тъваръ Роусиноу, аче дълженъ боудеть инемъ, Немечьскомоу гъстьи напереде възати.»

«Немьчичю же не льзе позвати на поле Роусина битъ ся въ Ризе и на Гътьскомь березе, Роусиноу же не льзе позвати Немьчича на поле битъся Смоленьске.»

• Урывак з Жыція Антонія Сійскага^[6]

«Месяца декабря в 7 день, преставление преподобнаго и богоноснаго отца нашего Антония. Списано бысть сие многогрешным Иоанном русином, родом от племени варяжска, колена Августова кесаря Римскаго, в лето 7087 (1579), в царство благочестиваго государя благословению Антония, преосвященнаго митрополита всеа России, и при благоверных царевичех Иване и Феодоре Ивановичех»

Зноскі

1. http://knihi.com/anon/Kronika_Bychauca.html Архівавана 29 ліпеня 2018.
2. [1]
3. «хрестьанин», «грьчин» — жыхар Візантыі, грэк; «русинъ» — жыхар Русі, тады яшчэ паганскай.
4. АМГ, 38
5. Праект Смаленскай граматы
6. «Иоанном русином» называе сябе аўтар Жыція царэвіч Іван Іванавіч, сын Івана IV.

Літаратура

• Беларусы : у 10 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.]. — Мінск : Беларус. навука, 1994—2007. — Т. 4 : Вытокі і этнічнае развіццё / В. К. Бандарчык [і інш]. — 2001. — 433 с.
• Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — Москва : Фонд им. И. Д. Сытина; Baltrus, 2005. — 680 с. — аўтар актыўна карыстаецца паняткамі «русіны», «русінская мова» і выказвае свой пункт гледжання на гісторыю русінаў у Вялікім княстве Літоўскім.
• Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — Москва: Новое литературное обозрение, 2006. — 608 с. — у працы актыўна скарыстаны паняткі «русіны», «русінская мова» і выкладзены погляды аўтараў на гісторыю русінаў у Расійскай імперыі.
• Катлярчук, А. Яшчэ раз пра месца беларусаў у гісторыі // ARCHE № 5(28)-2003. (Рэцэнзія на: Stone, Daniel. The Polish-Lithuanian state, 1386—1795 // Seattle: University of Washington Press, 2001. 374 p.) Архівавана 4 сакавіка 2016. — аб ролі русінскага этнасу ў гісторыі Рэчы Паспалітай.
• Куль-Сяльверстава, С. Я. Беларусь на мяжы стагоддзяў і культур: фармаванне культуры Новага часу на беларускіх землях (другая палова XVIII — 1820-я гады) / С. Я. Куль-Сяльверстава; навук. рэд. П. І. Брыгадзін. — Мінск : БДУ, 2000. — 260 с.
• Марзалюк, І. Людзі даўняй Беларусі: этнаканфесійныя і сацыякультурныя стэрэатыпы (Х—XVII ст.). — Магілёў, 2003.
• Марзалюк, І. А. Міфы «адраджэнскай» гістарыяграфіі Беларусі: манаграфія / І. А. Марзалюк. — Магілёў : МДУ імя А. А. Куляшова, 2009. — 148 с.
• Марозава, С. В. Уніяцкая царква ў культурна-гістарычным развіцці Беларусі (1596—1839 г.) / С. В. Марозава. — Гродна : ГрГУ, 1996. — 110 с.
• Насевіч, В. Да пытання пра саманазву беларусаў у перыяд ВКЛ // Беларусіка — Albaruthenica. Кн. 2: Фарміраванне і развіццё нацыянальнай самасвядомасці беларусаў. Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі ў Маладзечне 19-20 жніўня 1992 г. Мінск: Нацыянальны навукова-асветны цэнтр імя Ф. Скарыны, 1993. — С. 97 — 100.
• Сагановіч, Г. Русіны пад Грунвальдам (Дуброўнай) у 1410 г. // БГА, Том 11. Сшытак 1-2 (20-21), снежань 2004.(недаступная спасылка)
• Сагановіч, Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя / Г. Сагановіч. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2001. — 412 с.
• Терешкович, П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы / П. В. Терешкович. — Минск : БГУ, 2004. — 233 с.
• Смалянчук, А. Плебейскія нацыі і імперскія перыферыі // ARCHE № 11(51)-2006. Архівавана 2 ліпеня 2007. — крытыка поглядаў М. Далбілава, А. Мілера і Э. Гудавічуса на гісторыю русінаў (паводле Смалянчука — беларусаў і ўкраінцаў) у Вялікім княстве Літоўскім і Расійскай імперыі.
• Смалянчук, А. Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Ф. Смалянчук. — СПб. : Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с.
• Токць, С. М. Беларуская вёска на мяжы эпох: Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.) Архівавана 28 студзеня 2007. / С. М. Токць. — Гродна : ГрДУ, 2001. — 191 с. — аб змене русінскай самаіндэфікацыі на беларускую ў вясковым асяроддзі.
• Токць, С. Беларуская ідэнтычнасць у ХІХ ст. Архівавана 5 сакавіка 2016. // Białoruskie Zeszyty Historyczne, № 24, 2005 г. [2]
• Чаквин, И. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) / И. В. Чаквин, П. В. Терешкович // Советск. этнография. — 1990. — № 6. — С. 42—54.
• Чаквін, І. Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты Архівавана 29 лістапада 2014. / І. Чаквін // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. — Мінск : ННАЦ імя Ф. Скарыны, 1997. — Ч. 1. — С. 37—42.

Гл. таксама

• Руснакі
• Руснацкая мова