Сістэма прыроды
«Сістэма прыроды» (лац.: Systema naturae) — адно з найбольш вядомых твораў шведскага ўрача і натураліста Карла Лінея. Гэта кніга лічыцца асноватворным сачыненнем у традыцыі навуковай біялагічнай сістэматыкі. Першае выданне выйшла ў 1735 годзе ў Лейдэне. Пры жыцці Лінея кніга вытрымала трынаццаць перавыданняў у розных краінах (трынаццатае — венскае — выйшла ў 1767 годзе); для сучаснай сістэматычнай практыкі найбольш важным з'яўляецца дзясятае выданне, апублікаванае ў Стакгольме ў 1758 годзе: яно прынята за зыходны пункт заалагічнай наменклатуры.
Назва кнігі
[правіць | правіць зыходнік]Поўная назва кнігі была значна даўжэйшай і змянялася з часам.
Так, першае выданне звалася Systema naturae sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species («Сістэма прыроды, або тры царствы прыроды, сістэматычна размешчаныя па класах, атрадах, родах і відах»), а дзясятае — Systema naturæ per regna tria naturæ, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis («Сістэма прыроды па трох царствах прыроды, паводле класаў, атрадаў, родаў, відаў, з характарыстыкамі, дыферэнцыямі, сінонімамі і месцапражываннямі»; пад характарыстыкамі тут маюцца на ўвазе характарыстыкі родаў, а пад дыферэнцыямі — так званыя краявідныя адрозненні, а менавіта кароткія дыягнастычныя фразы, якія дадаваліся да імя роду для ўтварэння імя віду).
Змест
[правіць | правіць зыходнік]
Пры выкладзе сістэмы жывёл Ліней абапіраўся на арыгінальную класіфікацыю з шасці класаў: чацвераногія (пазней пераназваны ім у млекакормячых), птушкі, рэптыліі, рыбы, казуркі і чарвякі.
Першым сярод жывёл паказаны чалавек, аднесены Лінеем да класа Mammalia (млекакормячых), атраду Primates (князёў, ці прыматаў), роду Homo з іранічным краявідным адрозненнем nosce te ipsum (спазнай сябе сам). Акрамя віду Homo sapiens Ліней адрозніваў яшчэ некалькі відаў роду чалавек (пазней, калі апісаныя ім віды сталі вядомы лепш, высветлілася, што гэтыя апісанні заснаваны на адрывістых даных пра буйных прыматаў і легендах пра паўфантастычныя плямёны туземцаў), а ў межах Homo sapiens некалькі разнавіднасцяў.
Расліны былі размешчаны паводле прапанаванай Лінеем штучнай сістэмы, заснаванай на размяшчэнні, будове і колькасці тычачак і песцікаў.
Мінералы былі размешчаны па арыгінальнай сістэме, якая ўключала, як і ў жывёл з раслінамі, класы, парадкі (атрады) і роды, а таксама віды, хоць Ліней і сумняваўся ў наяўнасці такіх у мінералаў.
Значэнне кнігі
[правіць | правіць зыходнік]«Сістэма прыроды» згуляла вырашальную ролю ў распаўсюджанні шэрагу практык, характэрных для навуковай сістэматыкі. У першую чаргу гэта тычыцца так званага сістэматычнага метаду, паводле якога кожная жывёла, расліна ці мінерал атрымлівалі характарыстыку пры дапамозе сістэмы іерархічна ўкладзеных адна ў адну катэгорый царствы, атрада, роду і віду. Групы кожнага з узроўняў (рангаў) іерархіі характарызаваліся пэўнымі асаблівасцямі, якія распаўсюджваліся на ўсе падпарадкаваныя ім групы. Найбольш падрабязнымі былі характарыстыкі родаў. У часы Лінея лічылася, што кожны пісьменны ўрач павінен ведаць роды жывёл, раслін і мінералаў і памятаць іх характарыстыкі, пасля чаго яму не складзе праблем, скарыстаўшыся сістэмай, знайсці патрэбны род і пры дапамозе краявіднага адрознення (differentia specifica) усталяваць, з якім менавіта відам ён мае справу.
Другім важным новаўвядзеннем былі nomina trivialia, з якіх развіліся ўжывальныя дагэтуль біномныя назвы.
Выданні
[правіць | правіць зыходнік]- Першае выданне:
- Systema naturae sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species. Lugduni Batavorum [Leyden]: apud Theodorum Haak. 1735.
- Djvu-файл (2 Mb) у Матэрыялах А. Шыпунова на Батанічным серверы Маскоўскага ўніверсітэта
- Дзясятае выданне:
- Systema naturæ per regna tria naturæ, secundum classses, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Editio decima, reformata. Holmiæ [Stockholm]: impensis direct. Laurentii Salvii. 1758. [4] Bl., S. 6-823.