Таруса

Горад Таруса Герб Сцяг Краіна  Расія Суб’ект федэрацыі Калужская вобласць Муніцыпальны раён Тарускі раён Каардынаты 54°43′ пн. ш. 37°11′ у. д.^HGЯO Першая згадка 1246 Плошча 12 км² Вышыня цэнтра 140 м Водныя аб’екты Ака і Tarusa River^[d] Насельніцтва ▼ 9602[1] чалавек (2010) Часавы пояс UTC+03:00 Тэлефонны код +7 48435 Паштовыя індэксы 249100; 248901[2] Код АКАТП 29238501000 Афіцыйны сайт mo.tarusa.ru Таруса на карце Расіі ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Таруса — старадаўні рускі горад, адміністрацыйны цэнтр Тарускага раёна Калужскай вобласці.

Назва

Назва Таруса ад назвы ракі Таруса, на ўтоку якой у Аку паселішча паўстала. Назва Таруса старабалцкага паходжання.

Корань Tar- лічыцца вельмі архаічным, звязаны з індаеўрапейскім *ter-, *tor- «хуткі, моцны»^[3], шырэйшае значэнне «пранікаць, пераадольваць»^[4]. З балцкай лексікі гэтае значэнне ў кораня знікла, выціснутае таго ж паходжання tarti «мовіць», ад *tor- «гучны, чутны», які эвалюцыянаваў ад «пранікаць» да «дасягаць голасам»^[5].

Найбліжэйшыя гідранімічныя аналагі — латышскія водныя назвы Tara, Tar-upe, літоўская азёрная назва Tarama^[6] (пашыральнік -m- як у гідроніме Ner-ema^[7]), таксама назва ракі Тара (у басейне дзесенскай Нярусы)^[8].

У стараеўрапейскай гідраніміі рачная назва таго ж паходжання Tara вядомая тым, што з дапамогай пашыральніка -nt- ад яе ўтвораны тапонім Tarentum, літаральна — «Тарскі» (месца на Тары)^[3][9] (як ад гідроніма Піна ўтварыўся тапонім Пінск, «пінскае месца, месца на Піне»). Такое ж назваўтварэнне з дапамогай гідранімічных пашыральнікаў вядомае і на ўсходзе старабалцкай тэрыторыі: у ракі Вопі на Падняпроўі — прыток Опісна (*Ap- > *Ap-esn-), у ракі Упа на Павоччы — прытокі Уперта (*Up- > *Up-ert-) і Упская (з назвай-«перакладам»).

У назве Таруса корань Tar- пашыраны пашыральнікам -us-, які таксама ў назве дзесенскай ракі Няруса^[10]. Ён жа мяркуецца ў дняпроўскай рачной назве Водса (< *Vad-usa)^[11].

Пашыральнік -us- вядомы ў літоўскім словаўтварэнні: kristi «падаць» (< *krit-sti) — kritusys «пылінка, труха» (што падае)^[12]. Роднасныя яму пашыральнікі -es-, -is- у назвах тыпу Лучоса (< *Lauk-esa), Барыса (калі назва аўтэнтычная).

Рачная назва Таруса была матываваная хуткаплыннасцю ракі.

Агульныя звесткі

Горад размешчаны пры ўпадзення ракі Тарусы ў раку Ака, за 36 км ад Серпухава, за 70 км ад Калугі. Дзякуючы свайму унікальна захаванаму абліччу — большасць будынкаў аднапавярховыя, пабудаваныя ў XIX стагоддзі, горад мае статус прыродна-архітэктурнага запаведніка, занесены ў пералік гістарычных гарадоў Расіі. Значны культурны цэнтр Расіі.

Крыніцы

1. http://web.archive.org/web/20090828062338/http://www.gks.ru/wps/PA_1_0_S5/Documents/jsp/Detail_default.jsp?category=1112178611292&elementId=1140096199984 - Численность населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010а
2. Почтовые индексы. Таруса
3. H. Krahe. Unsere ältesten Flussnamen. Wiesbaden, 1964. C. 57.
4. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 1074—1075.
5. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 1088—1089.
6. A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 183.
7. A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 228.
8. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 210.
9. P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 4. Vilnius, 1998. C. 919.
10. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 198.
11. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 168.
12. P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 314.