Трайдзень

Трайдзень
Партрэт Трайдзеня з «Апісання Еўрапейскай Сарматыі» (1578) Аляксандра Гваньіні, гэта ж гравюра ўжыта складальнікам і як партрэт Леха II, сына Крака.
вялікі князь літоўскі 1269/1270 — 1282
Папярэднік	Шварн Данілавіч
Пераемнік	Будзікід
Нараджэнне	XIII стагоддзе
Смерць	1282 Кернаў, Віленскі павет, Віленскае ваяводства, Вялікае Княства Літоўскае
Дзеці	Гаўдэмунда, Будзівід і Будзікід
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Трайдзень (XIII ст. — 1282) — вялікі князь літоўскі (1270—1282).

Імя

Трайдзень — двухасноўнае імя балцка-літоўскага паходжання. Першая аснова Trai- (варыянт — Trei-) ёсць у старалітоўскіх імёнах Trai-dar’as, Trei-gel’as і іншых^[1]. У імі Трайдзень гэта аснова пашырана праз утваральнік -d- (Trai-d-) і пашыральнік -en- (як напрыклад і ў імёнах Гердзень *Girdenis, Віцень *Vytenis). Таксама сустракаецца напісанне Трайдзен^[2], Трайдэн.

Паходжанне

Паходжанне пэўна не вядома. Паводле пазнейшага Васкрасенскага летапісу, бацькам Трайдзеня быў Від, дзядзькам — Гердзень, родзічы Міндоўга і разам з ім нашчадкаў полацкіх князёў. У беларускіх-літоўскіх летапісах XVI ст., «Хроніцы Быхаўца» і іншых, паходжанне Трайдзеня яшчэ больш заблытанае, там ён малодшы брат Нарымонта^[3]. Верагоднасць усіх гэтых звестак лічаць сумнеўнай.

Паводле Галіцка-Валынскага летапісу, вядома толькі пра ўдзел Трайдзеня і яго братоў Борзы, Лесія, Свелкенія і Сірпуція^[pl] яшчэ пры Міндоўгу ў войнах з галіцка-валынскімі князёў, калі Борза, Лесій і Свелкеній загінулі.

Частка даследчыкаў выказала думку, што Трайдзень не быў сваяком Міндоўга. Таму, калі прыйшоў ўлады, змяніў палітыку Войшалка і Шварна — разарваў адносіны з Галіцка-Валынскай дзяржавай і замест руска-праваслаўнай запанавала літоўска-паганская партыя, што суправаджалася рэпрэсіямі супраць хрысціянства^[2]. Такая інтэрпрэтацыя пярэчыць Галіцка-Валынскага летапісу, які называе братоў Трайдзеня праваслаўнымі і ад пачатку ён меў добрыя адносіны з галіцкім князем Львом Данілавічам, а калі адносіны пагоршыліся князь Леў баяўся помсты Трайдзеня за забойства Войшалка. Таму іншыя даследчыкі трымаюцца думкі, што Трайдзень усё ж меў сваяцкія сувязі з родам Міндоўга і працягваў палітыку Войшалка.

Мікола Ермаловіч лічыў, што Трайдзень славянскага паходжання^[4].

Біяграфія

Паводле «Хронікі Быхаўца», старэйшы брат Нарымонт паставіў Трайдзеня князем у яцвягаў, якія страцілі сваіх уладароў і лёгка паддаліся літоўскай уладзе, Трайдзень пабудаваў горад над Бабром і назваў яго Раем, а пасля смерці Нарымонта стаў вялікім князем у Новагародку^[3], але звесткі легендарнай часткі беларуска-літоўскага летапісання не лічаць верагоднымі.

Сярэднявечныя гарадзішчы ў Кярнаве.

На аснове пазнейшага паведамлення ордэнскіх крыніц пра Кернаў як «горад у зямлі Традзеня», некаторыя даследчыкі выказалі думку, што гэты горад быў уладаннем Трайдзеня перад уладарствам ва ўсёй дзяржаве. На думку ж Вячаслава Насевіча, Трайдзень мог быць князем яцвяжскай зямлі Дайнава, што паўночней Гародні абапал Нёмана^[5], а Кернаў стаў яго рэзідэнцыяй толькі ў час вялікага княжання^[2]. Аднак, з Галіцка-Валынскага летапісу пэўна вядома толькі пра ўдзел Трайдзеня і яго братоў у войнах Міндоўга з галіцка-валынскімі князямі і тое, што пасля гібелі Войшалка і смерці Шварна, каля 1270 года ён стаў уладаром^[2], пры гэтым летапіс характарызуе Трайдзеня вельмі адмоўна, як злейшага за Ірада і Нерона.

Межы дзяржавы ў часы Трайдзеня практычна не змяніліся параўнальна з часамі Міндоўга. На поўначы яна межавала з Земгаліяй, на паўночным усходзе — з Полацкім княствам, на ўсходзе — з Менскім, на поўдні — з Тураўскім, Пінскім і Берасцейскім (залежнымі ад Галіцка-Валынскай дзяржавы), на паўднёвым захадзе з Мазовіяй, на захадзе з землямі яцвягаў, на паўночным захадзе — з Жамойцю.

Трайдзень праводзіў актыўную знешнюю палітыку, нязменную з часоў Міндоўга, па ўключэнні з апорай на Новагародскае, Гарадзенскае і Полацкае княствы ў склад сваёй дзяржавы балцкіх земляў — найперш Нальшанаў і Дзяволтвы, а таксама Жамойці, зямель яцвягаў, селаў і земгалаў^[6]. Пры гэтым ён бараніўся ад наступу лівонскай часткі Тэўтонскага ордэна, а таксама падтрымліваў барацьбу прусаў з агрэсіяй прускай часткі гэтага Ордэна, у 1273 годзе дапамог яцвяжскаму князю Команту ў арганізацыі пахода на Кульмскую зямлю. Шмат прусаў ад нямецкага націску ў 1276 годзе перасялілася ў дзяржаву Трайдзеня, вядома, што ён сяліў іх каля Гародні (паводле Алы Квяткоўскай мелася на ўвазе Горадна^[7]) і Слоніма^[2].

Іншым праціўнікам была Галіцка-Валынская дзяржава на поўдні, ад Панямоння яе аддзялялі Тураўскае і Пінскае княсты, якія залежалі ад галіцка-валынскіх князёў, але імкнуліся пазбавіцца гэтай залежнасці, чым у пэўнай ступені Трайдзень мог карыстацца. Полацкае княства прызнавала ўладу яшчэ Войшалка, а з дзяржавай Трайдзеня яго збліжалі інтарэсы ў Падзвінні і пагроза з боку лівонскай часткі Ордэна. На паўночных, паўночна-заходніх і заходніх рубяжах жылі земгальскія, літоўскія і яцвяжскія плямёны, якія бараніліся ад Ордэна і галіцка-валынскіх князёў, што матывавала іх у пошуках падтрымкі з боку Трайдзеня.

На пачатку валадарства Трайдзень меў канфлікт толькі з уладзімірскім князем Уладзімірам Васількавічам, а з галіцкім князем Львом Данілавічам захоўваў добрыя адносіны. Аднак у 1274 годзе Трайдзень сіламі гарадзенцаў захапіў і разрабаваў Драгічын, які належаў Льву^[2]. У 1275 годзе князь Леў папрасіў дапамогі ў хана Менгу-Цімура і з яго войскам на чале з Ягурчынам, а таксама з пасланымі ханам рускімі князямі — Раманам, Глебам, тураўскімі і пінскімі — пайшоў супраць Трайдзеня, але праз сваркі паміж удзельнікамі паход быў няўдалы, узяўшы вакольны горад Новагародка, яны разыйшліся.

У 1277 годзе Трайдзень аблажыў Дзюнабург, у яго войску было шмат русінаў-лучнікаў, напэўна палачан, для штурму выкарыстоўваліся чатыры вялікія рухомыя абложныя вежы і балісты. Праз 4 тыдні аблога была знята, напэўна, з прычыны нападу галіцкіх і татарскіх войскаў на чале з Мамшынам, але і гэты татарскі паход быў няўдалы праз сваркі ўдзельнікаў.

У канцы 1278 года Трайдзень пасылаў брата Сірпуція на дапамогу яцвягам, якія ваявалі Мазовію і Усходнюю Польшчу — літоўскія войскі дайшлі да Любліна. Найбольш пацярпела Мазовія, яе князі разарвалі адносіны з Тэўтонскім ордэнам і заключылі перамір’е з Трайдзенем. Адначасова, лівонскія войскі ўварваліся ў Літву, разрабавалі яе і ў студзені 1279 года аблажылі Кернаў, але ўзяць не здолелі, разрабавалі ваколіцы і з вялікімі палонам у лютым вярнуліся ў Лівонію. Трайдзень нагнаў іх і 5 сакавіка 1279 года разбіў у бітве пры Ашэрадэне^[2]. Поспех пры Ашэрадэне быў замацаваны заключэннем у 1279 годзе міру і саюзу з Мазовіяй, скіраванага супраць Тэўтонскага ордэна і Польшчы.

Сустрэча Трайдзеня з будучай жонкай, мазавецкай князёўнай Ганнай (Міхал Эльвіра Андрыёлі, XIX ст.)

Пасля жорсткай барацьбы Панямонне засталося за Трайдзенам^[2], але было спустошана. Таксама ў 1279 годзе праз неўраджай тэатр ваенных дзеянняў з прылеглымі раёнамі Польшчы і Русі ахапіў вялікі голад.

Тым часам сілы рускіх княстваў значна павялічылі ваенны патэнцыял Літвы. Дачка Трайдзена Гаўдэмунда ўзяла шлюб з мазавецкім князем Баляславам Земавітавічам з Плоцка^[2], яшчэ больш Плоцкае княства трапіла пад уплыў Трайдзена, калі ён сілай прымусіў зяця адмовіцца ад саюза з тэўтонцамі. Пад літоўскім кантролем заставаліся земгалы. У саюзе з Літвой дзейнічалі і князі яшчэ не падняволеных немцамі яцвягаў. Да 1279 года Мацей Стрыйкоўскі адносіць і шлюб, імаверна другі, Трайдзеня з мазавецкай княжной Ганнай.

У 1280 годзе Трайдзень зноў дапамагае Команту ў паходзе на Самбію. Паводле трайдзеневага загаду Найміс ваюе Памезанію. Згодна паданню, у 1280 годзе заснавана Коўна. У 1281 годзе Трайдзень захапіў Герцыке, адрэзаў Дынабург ад астатняй Лівоніі, браты-рыцары былі вымушаны абмяняць Дынабург на Герцыке^[2], а таксама заплацілі выкуп.

Пазнейшая «Хроніка Быхаўца» паведамляе, што Трайдзеня забілі падасланыя забойцы^[8]. А паводле сучаснага падзеям Галіцка-Валынскага летапісу, ён памёр сваёй смерцю.

Падсумаванне дзейнасці

На думку Вячаслава Насевіча, пры Трайдзені да Вялікага Княства Літоўскага былі канчаткова далучаны прылеглыя землі яцвягаў, земгалаў і селаў, узнавіліся далёкія паходы на Польшчу і эстонскія ўладанні крыжакоў (Саарэмаа і інш.)^[6][2].

Паводле Аляксандра Краўцэвіча, Трайдзень вёў барацьбу з Тэўтонскім ордэнам і Галіцка-Валынскім княствам, не павялічыў дзяржаўнай тэрыторыі, але здолеў утрымаць Вялікае Княства Літоўскае ў ранейшых межах. Вывеў дзяржаву з залежнасці ад Галіцка-Валынскага княства і ўмацаваў яе міжнароднае становішча, пакінуў яе мацнейшай, чым атрымаў.^[9]

Нашчадкі

Пераемніка крыніцы не называюць. Братоў Трайдзень перажыў, пра сыноў няма простых звестак, але лічаць, што імі былі Будзівід і Будзікід, наступныя пэўна вядомыя вялікія літоўскі князі. Пэўна вядома дачка — Гаўдэмунда. Некаторыя навукоўцы лічаць, што пераемнікам Трайдзеня быў нейкі князь Даўмонт, якога Троіцкі летапіс называе князем літоўскім і паведамляе пра яго гібель у далёкім паходзе на вярхоўі Волгі ў 1285 годзе, але з іншых крыніцы гэтым князем хутчэй быў пскоўскі Даўмонт, які не загінуў, а трапіў у палон.

Паводле генеалагічных паданняў XVI ст., са смерцю Трайдзеня «дынастыю Кітаўруса» змяніла новая дынастыя — «род Калюмнаў», але «род Кітаўруса» працягваўся ў Літве, з яго паходзіў і Даўмонт (легендарны продак князёў Свірскіх), і Гольша (родапачынальнік князёў Гальшанскіх) і Гедрус (родапачынальнік князёў Гедройцаў).

Магчымы радавод

 NN
 ├──>NN 
 │    ├──>NN
 │    │    ├─>Трайдзень 
 │    │    │     ├─>Будзікід  
 │    │    │     ├─>Будзівід
 │    │    │     │     ├─>Віцень
 │    │    │     │     ├─>Гедзімін─ГЕДЗІМІНАВІЧЫ
 │    │    │     │     ├─>Воін
 │    │    │     │     └─>Фёдар
 │    │    │     └─>Гаўдэмунда
 │    │    ├─>Борза       
 │    │    ├─>Лесій        
 │    │    ├─>Свелкеній   
 │    │    └─>Сірпуцій    
 │    └─>Гердзень ∞ Еўпраксія
 │          ├─>Андрэй 
 │          └─>?
 └──>NN
      ├─>Даўспрунк
      │     ├─>Таўцівіл ∞ ?Брачыслаўна кнж. полацкая
      │     │     └─>Юрый       
      │     ├─>Едзівід
      │     └─>NN дачка ∞ Даніла кн. галіцкі
      ├─>Міндоўг
      │     ├─>Войшалк 
      │     ├─>NN сын 
      │     ├─>NN сын 
      │     ├─>NN дачка ∞ Шварн кн. галіцкі              
      │     ├─>Рукля
      │     └─>Рупек
      └─>NN дачка
            └─>Транята

Зноскі

1. Z. Zinkevičius. Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius, 2008. С. 151.
2. ЭнцВКЛ 2005, с. 666.
3. Ермаловіч, М. Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды / М. Ермаловіч. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1990. — С. 333.
4. Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды. Мн., 1990. С. 333—334.
5. ПАКАЛЕННЕ ДРУГОЕ: ВОЙШАЛК І ТРАЙДЗЕН (1260-ыя - 1280-ыя гады) | Персональный сайт белорусского историка Вячеслава Носевича (нявызн.). vln.by. Праверана 27 жніўня 2023.
6. Насевіч В. Трайдзен // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — 591 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8. С. 517—518.
7. Квятковская 1997.
8. ПСРЛ. Т.32. Хроника Быховца. — М., 1975. — С. 136 «A z onoie wyżpisanoie waśni kniaź weliki Dowmont naprawił szesty mużykow na brata swoieho Troydena, zabity, hde ż on szoł bezpecznie z łaźni, y tyie ieho mużyki zdradne zabili.»
9. Краўцэвіч А. Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага 1248—1377 г. Кніга 1: Ад пачатку гаспадарства да каралеўства Літвы і Русі (1248—1341 г.) — Гародня-Уроцлаў, 2015. — С. 62

Літаратура

• Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды / М. Ермаловіч. — Мінск : Мастацкая літаратура, 1990. — 366 с.
• Квятковская А. В. К вопросу о пруссах — переселенцах на территории Беларуси в средневековье // Гістарычна-археалагічны зборнік; ІГ НАН Беларусі. — Мінск, 1997. — № 11. — С. 9-14. (пераклад на беларускую зроблены для kryuja.org)
• Краўцэвіч А. Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага 1248—1377 г. Кніга 1: Ад пачатку гаспадарства да каралеўства Літвы і Русі (1248—1341 г.) / Навук. рэд. В. Голубеў. — Гародня—Уроцлаў, 2015. — (Гарадзенская бібліятэка) — ISBN 978-83-7893-121-8.
• Насевіч В. Трайдзе́нь, Трайдзен // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — С. 517—518. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8.
• Насевіч В. Л. Трайдзе́нь, Трайдзен // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 498—499. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Вячаслаў Насевіч. Трайдзень // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 666. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Dubonis A. Traidenis. Monarcho valdžios atkūrimas Lietuvoje (1268—1282) / LII, Vilnius: LII leidykla, 2009, 241, [1] p.: iliustr. ISBN 978-9955-847-12-0
• Тра́йден, Трайдянис // Т. 26. Тихоходки — Ульяново. — М. : Советская энциклопедия, 1977. — С. 136. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)