Уварванне ЗША на Грэнаду

Уварванне на Грэнаду
Асноўны канфлікт: Халодная вайна
Пазіцыя 105-мм гаўбіцы M102 1-га дывізіёна 319-га артпалка 82-й паветрана-дэсантнай дывізіі (Грэнада, 1983 год)
Дата 25—27 кастрычніка 1983
Месца Грэнада
Вынік Перамога ЗША, акупацыя вострава
Праціўнікі
 ЗША
 Ямайка
 Барбадас
 Дамініка
 Сент-Люсія
 Сент-Вінсент і Грэнадзіны 		 Грэнада
 Куба (абмежаваны ўдзел)
Камандуючыя
Злучаныя Штаты Амерыкі Рональд Рэйган
Злучаныя Штаты Амерыкі Джозеф Меткаф 		Грэнада Хадсан Осцін
Сілы бакоў
Больш за 7300 вайскоўцаў ЗША
353 ваеннаслужачых усходнекарыбскіх дзяржаў[1]
12 баявых караблёў (у тым ліку 1 авіяносец, 1 крэйсер, 3 эсмінца), больш за 70 самалётаў, 30 верталётаў, 5 танкаў і іншая бронетэхніка 		1200—1500 ваеннаслужачых Народна-рэвалюцыйнай арміі
10 БТР-60
2 БРДМ-2
некалькі 23-мм ЗП-23
700 кубінскіх рабочых[2]
Страты
19 забітых
116 параненых
9 верталётаў збіта[3] 		45 вайскоўцаў Грэнады, 25 (27[4]) кубінскіх грамадзян і не менш за 24 (71[4]) мірных жыхароў загінулымі, 12 БТР, 12 зенітак захоплена
Агульныя страты
1 супрацоўнік савецкага пасольства паранены[5]
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Аперацыя «Urgent Fury» («Успышка лютасці») — аперацыя Узброеных Сіл ЗША па ўварванні на Грэнаду ў 1983 годзе, прадпрынятая, па сцвярджэнні адміністрацыі ЗША, для абароны амерыканскіх грамадзян і аднаўлення стабільнасці ў краіне на падставе звароту Арганізацыі амерыканскіх дзяржаў. Аперацыі папярэднічаў дзяржаўны пераварот, у выніку якога быў звергнуты ўрад і пакараны смерцю кіраўнік дзяржавы Морыс Бішап.

Перадгісторыя

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўны артыкул: Амерыкана-грэнадскія адносіны

Грэнада атрымала незалежнасць ад Вялікабрытаніі ў 1974 годзе пры актыўным удзеле Эрыка Гейры — лідара Аб’яднанай Лейбарысцкай партыі, які быў прэм’ер-міністрам краіны з 1967 года. Партыя прытрымлівалася сацыял-дэмакратычнай ідэалогіі, аднак знаходзілася пад моцным уплывам папулісцкіх і праварадыкальных ідэй. З 1970 года рэжым Гейры стаў адкрыта аўтарытарным, а апазіцыя душылася з выкарыстаннем паліцыі і незаконных узброеных фарміраванняў («банда мангустаў»).

13 сакавіка 1979 года на Грэнадзе ў выніку дзяржаўнага перавароту ўрад Эрыка Гейры быў звергнуты, і да ўлады прыйшоў левы рух «New Jewel Movement» на чале з Морысам Бішапам. Новае кіраўніцтва краіны ўзяло курс на актыўнае супрацоўніцтва з сацыялістычнымі краінамі, у першую чаргу з Кубай і СССР. Пры гэтым Грэнада заставалася Каралеўствам Садружнасці, і раней прызначаны англійскай каралевай генерал-губернатар не быў зрынуты.

З замежнай дапамогай армія Грэнады была пераабсталявана і да 1983 годзе ўяўляла сабой найбольш баяздольныя ўзброеныя сілы ва ўсходняй частцы Карыбскага мора[6], пераўзыходзячы па колькасці арміі ўсіх суседніх дзяржаў Малых Антыльскіх астравоў разам узятыя[7][8]. За чатыры гады Грэнада заключыла з СССР тры пагадненні аб ваенных пастаўках, першае з якіх ацэньвалася ў суму 58 млн долараў[9]. Узбраенне закуплялася і ў шэрагу іншых краін; у прыватнасці, пагадненне з КНДР, заключанае вясной 1983 года, прадугледжвала ваенныя пастаўкі на суму 12 млн долараў[10].

Новы знешнепалітычны курс Грэнады выклікаў значную занепакоенасць з боку ЗША, чыё палітычнае дамінаванне ў рэгіёне Цэнтральнай Амерыкі ўжо было пастаўлена пад сумнеў прыходам сандзіністаў да ўлады ў Нікарагуа і дзеяннямі левых партызан у Сальвадоры.

У красавіку 1982 года прэзідэнт ЗША Рональд Рэйган на сустрэчы з кіраўнікамі ўсходнекарыбскіх дзяржаў адкрыта абвінаваціў урад Грэнады ў распаўсюдзе «віруса марксізму» ў іншых краінах[11]. У сакавіку 1983 года Рэйган абвясціў Грэнадзе байкот і заклікаў амерыканскіх турыстаў адмовіцца ад наведвання вострава. Адначасова ВМС ЗША правялі вучэнні паблізу тэрытарыяльных вод дзяржавы.

Урады ўсходнекарыбскіх астраўных дзяржаў насцярожана ставіліся да таго, што адбываецца на Грэнадзе. Прэм’ер-міністры Ямайкі, Барбадаса, Дамінікі — Эдвард Сіага, Том Адамс, Юджынія Чарлз — прытрымліваліся праамерыканскага курсу і былі варожа настроены да марксісцкага рэжыму Бішапа. У маі 1983 года Фрэнсіс Алексіс, Кіт Мітчэл і іншыя эмігранты-антыкамуністы заснавалі на Барбадасе Дэмакратычны рух Грэнады, які паставіў мэтай звяржэнне ўрада Бішапа.

26 сакавіка 1983 г. Грэнада прывяла сваю армію ў стан баявой гатоўнасці і мабілізавала часці паліцыі, якія налічвалі 3 тысячы чалавек. Зрэшты, Бішап разумеў небяспеку становішча і імкнуўся пазбегнуць эскалацыі канфлікту. У ліпені ён прыляцеў у Вашынгтон і сустрэўся з Уільямам Кларкам, памочнікам прэзідэнта ЗША па нацыянальнай бяспецы. Морыс Бішап абмеркаваў магчымасці паляпшэння адносін з ЗША і паабяцаў перагледзець свае сувязі з Кубай. Прагматычная пазіцыя прэм’ера Грэнады не спадабалася членам урада, настроеным леварадыкальна.

Аэрапорт

[правіць | правіць зыходнік]
Міжнародны а/п Пойнт-Салінас у ходзе будаўніцтва (1983 г.)

У маі 1982 года ўрад Грэнады падпісаў пагадненне з брытанскай фірмай «Плесі Эйрпортс» аб будаўніцтве ў Пойнт-Салінас новага міжнароднага аэрапорта са ўзлётнай паласой 2700 м, якое павінна было быць завершана да пачатку 1984 года[12]. Кантракт на будаўніцтва быў заключаны з брытанскай фірмай, а непасрэдна будаўніцтва выконвалася кубінскімі рабочымі.

17 сакавіка 1983 года намеснік міністра абароны ЗША Ф. Ікле прадэманстраваў фотаздымкі аэрадрома, зробленыя амерыканскім самалётам-разведчыкам, на пасяджэнні сенацкай камісіі па справах Заходняга паўшар’я, пасля чаго паведаміў, што на востраве ідзе збудаванне «кубінскай ваеннай базы»[13].

Урад Грэнады зрабіў заяву, што новы аэрапорт не з’яўляецца ваенным аб’ектам і прызначаны для развіцця турызму. Дэрык Кольер, генеральны дырэктар брытанскай кампаніі «Плесі Эйрпортс», якая праектавала аэрапорт, паведаміў на прэс-канферэнцыі, што аэрапорт прызначаны для грамадзянскіх самалётаў, на ім няма ваенных і падземных збудаванняў, рэзервуары з гаручым размешчаны адкрыта, а ўзлётна-пасадачная паласа будуецца ў адпаведнасці з патрабаваннямі ІКАО і нават карацей, чым у аэрапортах іншых краін Карыбскага архіпелага (даўжыня ВПП аэрапорта Трынідад-і-Табага складала 3220 м, аэрапорта Барбадаса — 3300 м)[14].

Зрэшты, прадстаўнікі адміністрацыі ЗША заяўлялі, што з улікам супрацоўніцтва паміж грэнадскім, кубінскім і савецкім урадамі аэрапорт будзе выкарыстаны ў якасці ваенна-паветранай базы, здольнай прымаць нават савецкія стратэгічныя бамбардзіроўшчыкі. Прэзідэнт ЗША Рональд Рэйган таксама неаднаразова заяўляў, што «пад выглядам міжнароднага аэрапорта на Грэнадзе будуецца стратэгічная савецка-кубінская ваенная база, якая нясе пагрозу бяспецы ЗША»[15].

Пасля захопу вострава будаўніцтва аэрапорта было завершана, аднак ЗША ўжо не мелі прэтэнзій да яго функцыянавання[16].

Пераварот 13—14 кастрычніка

[правіць | правіць зыходнік]

Між тым да сярэдзіны 1983 года ў руху «New Jewel Movement» намеціўся раскол. Радыкальныя камуністы — прыхільнікі намесніка прэм’ер-міністра Бернарда Корда і камандуючага грэнадскай арміяй генерала Хадсана Осціна — былі незадаволены памяркоўнасцю Морыса Бішапа і планамі па нармалізацыі адносін з ЗША. 13 кастрычніка група Корда—Осціна здзейсніла пераварот. Морыс Бішап быў арыштаваны.

19 кастрычніка ўзброеныя прыхільнікі Бішапа вызвалілі яго з-пад арышту. Натоўп рушыў на армейскі штаб у Форт-Руперт і захапіў яго. Улады прынялі рашэнне сілай здушыць пратэсты. Ахова адкрыла агонь, забіўшы дзясяткі мірных жыхароў[17].

Форт-Руперт быў узяты ўрадавымі сіламі. Бішап здаўся, каб пазбегнуць далейшага кровапраліцця, аднак байцы армейскага падраздзялення пад камандаваннем лейтэнанта Калістуса Бернарда без суда і следства расстралялі былога кіраўніка дзяржавы і семярых яго найбліжэйшых паплечнікаў (сярод забітых была міністр адукацыі Жаклін Крэфт, неафіцыйная жонка экс-прэм’ера). Генерал-губернатара Пола Скуна змясцілі пад дамашні арышт.

Быў экстрана сфармавана новы ваенны ўрад — Рэвалюцыйны ваенны савет (РВС) пад старшынствам генерала Осціна. Хутна ўвяла кругласутачы каменданцкі час на чацвёра сутак і правёў шэраг арыштаў.

Падрыхтоўка аперацыі

[правіць | правіць зыходнік]
Грэнада

Пасля трагедыі ў Форт-Руперт 21 кастрычніка была склікана пазачарговая сесія Арганізацыі Усходне-карыбскіх дзяржаў, каб абмеркаваць шляхі спынення анархіі і гвалту на Грэнадзе. Дзейнічаючы ў адпаведнасці з артыкулам 8 Дагавора аб калектыўнай бяспецы АУКД 1981 года, удзельнікі сесіі звярнуліся да Барбадасу, Ямайцы і ЗША з прапановай увайсці ў склад шматнацыянальных міратворчых сіл на Грэнадзе[18]. Шэсць з сямі членаў арганізацыі (за выключэннем Дамінікі), якая асцерагаліся, што ў будучыні Фідэль Кастра зможа выкарыстаць гэты востраў для пашырэння свайго ўплыву на іншыя часткі архіпелага) падтрымалi прапанову[19].

У гэты час на Грэнадзе (ва ўніверсітэце Сент-Джорджэса, а таксама ў студэнцкіх кампусах «True Blue» і «Grand Anse» у раёне аэрапорта Перлз) знаходзіліся каля 630 студэнтаў з ЗША[20]. Патэнцыйная пагроза іх бяспекі стала афіцыйнай падставай для ваеннай аперацыі амерыканскай адміністрацыі.

Паводле іншай версіі, адразу пасля перавароту Рэйган загадаў эскадры ВМС ЗША, якая накіроўвалася ў Ліван з новай зменай марскіх пяхотнікаў, зайсці на Грэнаду, у выпадку неабходнасці эвакуіраваць амерыканскіх студэнтаў[19].

Ключавой праблемай аперацыі «Успышка лютасьці» была амаль поўная адсутнасць актуальнай разведвальнай інфармацыі аб размяшчэнні сіл грэнадскай арміі і кубінцаў. З-за спешкі, у якой рыхтавалася аперацыя, у ходзе ўварвання адбылося шмат накладак. Так, амерыканскія салдаты не мелі карт Грэнады і былі вымушаны арыентавацца па турыстычных даведніках.

Крыніцай інфармацыі сталі здымкі, зробленыя самалётам-разведчыкам SR-71, і даныя амерыканскіх турыстаў. Напярэдні ўварвання на востраў высадзіліся некалькі разведгруп амерыканскага спецназа, якія паведамілі новыя звесткі, што паставілі ўсю аперацыю пад сумнеў. У прыватнасці, разведчыкі паведамілі, што недабудаваны аэрапорт у Пойнт-Салінас, куды планавалася высадзіць падраздзяленні 75-га палка рэйнджараў і 82-й паветрана-дэсантнай дывізіі, быў заблакаваны будаўнічай тэхнікай, а таксама прыкрыты некалькімі 23-мм аўтаматычнымі зенітнымі гарматамі і 12,7-мм кулямётамі. Калі гэтая інфармацыя стала даступнай амерыканскаму камандаванню, самалёты з дэсантнікамі ўжо знаходзіліся ў паветры.

Сілы бакоў

[правіць | правіць зыходнік]

ЗША

[правіць | правіць зыходнік]

Агульнае камандаванне групоўкай ВПС ЗША па ўварванні на Грэнаду ажыццяўляў камандуючы 2-м флотам (сіламі ВМС ЗША ў Атлантыцы) віцэ-адмірал Д. Меткалф. Аператыўнай групоўцы ўварвання было прысвоена абазначэнне Аб’яднаная аператыўная група УС № 120 (Joint Task Force 120).

У аперацыі ўварвання на Грэнаду прымалі ўдзел сілы ВМС ЗША (з ліку 2-га флота), паветрана-дэсантныя, артылерыйскія і інжынерныя часці СВ ЗША і авіяцыйныя часці ВПС ЗША.

Са складу караблёў 2-га АФ ВМС былі сфармаваны авіяносная і амфібійная аператыўныя карабельныя групы ў складзе 12 баявых караблёў.

ВМС

[правіць | правіць зыходнік]

У склад авіяноснай групы ўвайшлі авіяносец «Індэпендэнс» і шэсць караблёў суправаджэння: крэйсер КРЗ[заўв 1] «Рычманд К. Тэрнер», эсмінец КРЗ «Кунц», эскадраныя мінаносцы «Мусбрагер» і «Кэрон», фрэгат КРЗ «Кліфтон спраг» і плывучы склад боепрыпасаў «Сурыбачы».

Карабельная дэсантная група ВМС ЗША (аператыўна-тактычная карабельная група ВМС № 124, Task Force 124) уключала ў сябе пяць караблёў:

На караблях дэсантнай групы знаходзіліся:

СВ

[правіць | правіць зыходнік]

Агульная колькасць паветранага дэсанту складала каля 5000 чалавек. Сіламі паветранага дэсанту камандаваў першы намеснік камандуючага аператыўнай групоўкай генерал-маёр Н. Шварцкопф.

Часці армейскай авіяцыі (АА) СВ ЗША:

Інжынерна-сапёрныя часці:

  • інжынерна-сапёрныя роты са складу 60-га ппі 9-й ПД
  • 27-ы сапёрны батальён 20-й сапёрнай брыгады СВ ЗША
  • 548-ы сапёрны батальён СВ ЗША.

Часці забеспячэння і тылу:

  • Корпусны штаб забеспячэння і тылу са складу 3-й арміі СВ ЗША
  • 50-ы пдб сувязі са складу 35-й пбр сувязі СВ ЗША
  • 9-ы батальён псіхалагічнай вайны (ПВ) СпП са складу 4-га палка ПВ СпН
  • 7-ы аўтамабільны батальён
  • 546-я аўтамабільная рота
  • 44-я брыгада медыцынскай службы СВ ЗША
  • 82-я рота фінслужбы
  • падраздзяленні ваеннай паліцыі
    • дзве роты са складу 18-га паветрана-дэсантнага корпуса СВ ЗША
    • рота са складу 3-га пяхотнага корпуса СВ ЗША.

ВПС

[правіць | правіць зыходнік]

Авіяцыйныя часці ВПС:

  • 33-е знішчальнае авіякрыло забяспечвала заваёву перавагі ў паветры і СПА наземнай групоўкі перахопнікамі F-15A
  • 552-ы АП ДРЛА забяспечваў кантроль паветранай прасторы і навядзенне пры дапамозе самалётаў ДРЛА ВПС E-3A
  • 23-ы ШАП забяспечваў непасрэдную падтрымку прасоўваліся частак СВ штурмавікамі A-10 Thunderbolt
  • 16-ы АП СпН ВПС забяспечваў непасрэдную падтрымку часцей СВ самалётамі агнявой падтрымкі AC-130H
  • 43-і і 317-і ПТАП забяспечвалі забеспячэнне групоўкі пры дапамозе самалётаў ВТА C-141 і C-130
  • 317-і АП запраўшчыкаў забяспечваў дазапраўку ў паветры самалётаў
  • Часці ВПС Нацыянальнай гвардыі падалі ў распараджэнне групоўкі некаторую колькасць штурмавікоў A-7 Corsair II.

Часці авіянаводчыкаў ВПС:

  • Групы авіянаводчыкаў са складу 507-га АП і 21-га АЭ былі нададзеныя брыгадным групам 82-й ПДД.

Дапаможныя часці ВПС:

  • 60-ы, 63-і і 443-і ПТАП вылучалі са свайго складу 60-ю, 63-ю і 443-ю роты па ахове аэрадромаў на Грэнадзе і Барбадасе (60-ы ПТАП)
  • 62-я зводная група бяспекі ВПС забяспечвала ўтрыманне і адпраўку ваеннапалонных для часцей і падраздзяленняў 82-й ПДД
  • Метэаралагічныя групы са складу 5-га палка метэаралагічнай службы ВПС былі нададзеныя брыгадным групам 82-й ПДД.

Кантынгент Усходнекарыбскіх дзяржаў

[правіць | правіць зыходнік]

У агульнай складанасці, у склад «Карыбскіх міратворчых сіл» («Caribbean Peace Force») увайшлі каля 350 вайскоўцаў і паліцэйскіх з пяці астраўных дзяржаў (атрымала хаджэнне фармулёўка «пяць усходнекарыбскіх дэмакратый») — Ямайкі, Барбадаса, Дамінікі, Сент-Люсіі, Сент-Вінсента і Грэнадзіны. Найбольш прыкметныя былі ямайскі і барбадоскі кантынгенты:

  • Ямайка — стралковая рота, аддзяленне мінамётаў і медыкаў — усяго 150 чалавек;
  • Барбадас — стралковае падраздзяленне каля 50 чалавек.

У баявых дзеяннях усходнекарыбскія падраздзяленні ўдзелу не прымалі. Тым не менш барбадоскія войскі згулялі ролю ва ўсталяванні акупацыйнага рэжыму і, паводле некаторых сведчанняў — у тым ліку Бернарда Корда — праяўлялі асаблівую жорсткасць[21].

Узброеныя сілы Грэнады

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўны артыкул: Народна-рэвалюцыйная армія (Грэнада)

Узброеныя сілы Грэнады налічвалі каля 1000 чалавек, якія знаходзіліся ў складзе аднаго пяхотнага батальёна пастаяннай гатоўнасці і пяці няпоўных пяхотных батальёнаў. На востраве знаходзіліся каля 800 кубінскіх будаўнікоў, якія прынялі ўдзел у баявых дзеяннях на баку Узброеных Сіл Грэнады. Якога б там ні было цяжкага ўзбраення (баявыя караблі, самалёты, танкі, цяжкая артылерыя) народна-рэвалюцыйная армія Грэнады не мела, за выключэннем 10 савецкіх БТР-60 і 2 БРДМ-2. У раёне аэрапорта і на ўзвышшы ля аэрапорта Перлз было ўстаноўлена некалькі 12,7-мм кулямётаў і 23-мм зенітак. Пасля амерыканцы зладзілі экспазіцыю ўсёй захопленай зброі: адзін БРДМ-2, два БТР-60ПБ, 12 зенітак ЗП-23, 65 мінамётаў, 68 гранатамётаў[22], 6322 або 6330 вінтовак, 291 пісталет-кулямёт і 5,6 млн патронаў[23], прычым сярод зброі былі нават адназарадныя вінтоўкі ўзору 1870 г.[24]

Уварванне

[правіць | правіць зыходнік]
CH-53D у вісенні над захопленай пазіцыяй ЗУ-23 савецкай вытворчасці.
Збіты CH-46 амерыканскай вытворчасці на пляжы ў Гранд-Энс.
Аэрадром Пойнт-Салінас.

Уварванне на Грэнаду пачалося а 6 гадзіны раніцы (паводле іншых звестак, а 5:40 25 кастрычніка 1983 года). Рональд Рэйган у кнізе «Шчыра кажуч» сцвярджае, што непасрэдна перад уварваннем Белы дом апавясціў СССР і Кубу аб аперацыі, у надзеі пазбегнуць залішняга кровапраліцця, «але Кастра аддаў сваім кубінцам загад змагацца да смерці, і многія так і зрабілі».

Пасля пачатку аперацыі адзіным каналам сувязі са знешнім светам для ўрада Грэнады застаўся перадатчык у кубінскім пасольстве, паколькі незадоўга перад пачаткам аперацыі (або неўзабаве пасля яе пачатку) на востраве раптам выйшлі (або былі выведзены) з ладу сістэмы сувязі[25].

Дыктар радыё Грэнады паспеў выйсці ў эфір і паведаміць аб распачатым уварванні, аднак праз 45 хвілін на гэтай хвалі пачалі вяшчанне амерыканцы[26].

На прэс-канферэнцыі ў Гаване намеснік міністра замежных спраў Кубы Р. Аларнон паведаміў, што, згодна з радыёпаведамленнем з кубінскага пасольства ў Сент-Джорджэсе, раніцай 25 кастрычніка 1983 года кубінцы, якія знаходзіліся ў раёне аэрапорта, былі атакаваны шасцю баявымі верталётамі ЗША, з прычыны чаго кубінскія добраахвотнікі былі вымушаны адкрыць агонь у адказ. Паводле паведамлення пасольства, у 6:55 будынак, у якім абараняліся кубінцы, што знаходзіліся ў раёне аэрапорта, быў знішчаны артылерыйска-мінамётным агнём праціўніка. У баявым сутыкненні ў раёне аэрапорта загінулі шэсць кубінскіх грамадзян[27], яшчэ двое кубінцаў былі цяжка паранены[28]. Адказваючы на пытанні журналістаў, Р. Аларнон паведаміў, што кубінцы, якія знаходзіліся на востраве, на законнай падставе выкарыстоўвалі стралковую зброю, якая была раней перададзена ім урадам Грэнады для самаабароны[27].

Уварванне мела інфармацыйна-прапагандысцкае суправаджэнне: з моманту ўварвання пачала вяшчанне радыёстанцыя «Спайс Айлэнд», якая заклікала насельніцтва Грэнады «захоўваць спакой», а вайскоўцаў грэнадскай арміі — «не аказваць супраціву». Пасля высадкі на востраве сіл ЗША жыхарам пачалі бясплатна раздаваць газету «Голас Грэнады», у якой змяшчалася тэарэтычнае абгрунтаванне ўварвання[29]. Па некаторых даных, да дапаможных функцый пры амерыканскіх вайскоўцаў былі прыцягнуты вызваленыя з турмы былыя члены «Банды мангустаў».

Нягледзячы на зенітны агонь, высадка паветранага дэсанту ў Пойнт-Салінас прайшла паспяхова. Затым рэйнджары пры падтрымцы авіяцыі адлюстравалі контратаку, якую распачалі тры БТР-60 матарызаванай роты — у выніку два БТР-60 былі падбіты з супрацьтанкавых гранатамётаў LAW і 90-мм гармат, а трэці — агнём з самалёта AC-130. Грэнадцы адступілі, пакінуўшы двух забітых[30].

Увечары 26 кастрычніка ЗША былі вымушаны накіраваць на Грэнаду дадатковыя сілы — два батальёны.

Улётка, падрыхтаваная 9-м батальёнам псіхалагічных аперацый ЗША для жыхароў Грэнады.

Штурмавік A-7 палубнай авіяцыі ВМФ ЗША па памылцы нанёс удар па псіхіятрычнай лякарні, дзе загінула па меншай меры 12 пацыентаў[31][заўв 2].

Нягледзячы на хаос першых гадзін аперацыі, поўная амерыканская перавага ў агнявой моцы зрабіла сваю справу.

27 кастрычніка баявыя дзеянні былі ў асноўным завершаны. Апошнія амерыканскія студэнты былі вызвалены з-пад аховы 28 кастрычніка, больш чым праз трое сутак пасля высадкі дэсанта.

Пытанне аб кубінскай ваеннай прысутнасці на Грэнадзе

[правіць | правіць зыходнік]

Усяго ў момант ўварвання на Грэнадзе знаходзілася 784 кубінца, у тым ліку 636 будаўнікоў, 44 лекара і настаўніка, 43 вайскоўца[32]. Ускосна і самі амерыканцы пацвярджаюць, што кубінцы на Грэнадзе не былі салдатамі[33], але па кубінскіх законах усе грамадзяне краіны праходзяць ваенную падрыхтоўку і ўмеюць звяртацца са зброяй. Па некаторых даных[34], будаўнікі былі ўзброены аўтаматамі і кулямётамі. Фідэль Кастра адмежаваўся ад перавароту адразу пасля яго здзяйснення, кубінскі кантынгент на востраве размяшчаў толькі стралковай зброяй і адседжваўся ў сваіх казармах[35]. Па яшчэ адной версіі, перад высадкай дэсанту ЦРУ дакладвала, што на будаўніцтве аэрадрома занятыя ўсяго 200 рабочых з Кубы, але гэтыя звесткі апынуліся недакладнымі. Марская пяхота сутыкнулася з добра арганізаваным супрацівам больш чым 700 кубінцаў[4].

Страты бакоў

[правіць | правіць зыходнік]
Падбітыя БТР-60ПБ УС Грэнады.
  • ЗША: Па афіцыйных даных урада ЗША, абвешчаных 17 снежня 1983 года, у ходзе аперацыі загінулі 19 і 116 атрымалі раненні вайскоўцаў[36][37]. Агнём з зямлі былі збіты некалькі верталётаў, у тым ліку адзін CH-46Е, адзін MH-6, два AH-1T «Cobra» і тры UH-60A. Усяго за тры дні было страчана 9 амерыканскіх верталётаў і некалькі было пашкоджана, пры гэтым грэнадцы не мелі супрацьпаветраных ракет і выкарыстоўвалі толькі зенітныя кулямёты[3].
  • Грэнада: Па афіцыйных даных урада ЗША, абвешчаных 17 снежня 1983 года, у ходзе аперацыі былі забіты 45 і паранены 337 жыхароў Грэнады[36]. На зямлі былі захоплены прынамсі два самалёты грамадзянскай авіяцыі (Ан-2 і Ан-26)[5][37]. Узброеныя Сілы Грэнады былі раззброены і расфармаваны. У выніку ўварвання інфраструктуры і эканоміцы вострава быў нанесены значны матэрыяльны ўрон.
  • Кубінцы: лічбы страт сярод кубінскіх будаўнікоў, грэнадскіх вайскоўцаў і мірных жыхароў у розных крыніцах разыходзяцца, але яны былі невялікія. Па афіцыйных даных урада ЗША, абвешчаных 17 снежня 1983 года, у ходзе аперацыі 24 кубінца загінулі, 49 былі параненыя[36], больш за 600 чалавек трапілі ў палон.

Двойчы амерыканскімі сіламі было памылкова абстраляна савецкае пасольства. Адзін з супрацоўнікаў быў цяжка паранены[5].

Страты СССР уключаюць таксама нявернуты крэдыт на суму 160 тыс. савецкіх рублёў (станам на пачатак 2003 года заставаўся не выплачаны)[38].

Усё што засталося ад збітага верталёта AH-1 «Кобра». Пілот верталёта быў пасмяротна ўзнагароджаны Ваенна-марскім крыжам за гераізм пры выратаванні свайго таварыша.

Грамадская рэакцыя

[правіць | правіць зыходнік]

Рэакцыя на Грэнадзе

[правіць | правіць зыходнік]

3 лістапада 1983 года амерыканская тэлекампанія CBS правяла апытанне сярод грэнадцаў: ва ўмовах акупацыі краіны амерыканскімі войскамі 91% апытаных заявілі, што рады прыходу амерыканскай арміі на востраў[39], аднак праз два месяцы колькасць грэнадцаў, якія выступалі ў падтрымку інтэрвенцыі, знізілася да 84%, а 12% выступалі супраць яе[40]. Разам з тым 59% апытаных выступалі за павелічэнне амерыканскай ваеннай прысутнасці на востраве, 9% — за памяншэнне, 8% — за поўную ліквідацыю[40].

Рэакцыя ў ЗША

[правіць | правіць зыходнік]
Амерыканскія студэнты чакаюць эвакуацыі з Грэнады.

Уварванне падтрымала большасць грамадзян ЗША (па розных ацэнках, 51%[41] або каля 60%[42]).

Спікер палаты прадстаўнікоў Томас Філіп О'Нейл выступіў з асуджэннем аперацыі і назваў яе «працягам „палітыкі кананерак“»[43][44].

18 лістапада 1983 года адзінаццаць амерыканскіх кангрэсменаў (Р. Дэлэмс, Дж. Коньерс, У. Клей, Дж. Крокет, М. Даймэлі, Д. Эдвардс, У. Фонтрай, П. Мітчэл, Г. Сэвідж, Л. Стоўкс і Т. Вайс) падалі ў акруговы суд Вашынгтона пазоў супраць прэзідэнта ЗША Р. Рэйгана, міністра абароны Уайнбергера, дзяржсакратара Шульца і старшыні аб’яднанага камітэта начальнікаў штабоў Весі ў сувязі з грубым парушэннем амерыканскіх законаў пры падрыхтоўцы і ажыццяўленні ўварвання на Грэнаду[45].

Міжнародная рэакцыя

[правіць | правіць зыходнік]

Уварванне асудзілі Францыя, Швецыя і іншыя краіны[46]. Каля пасольстваў ЗША ў Амстэрдаме, Лондане і Боне прайшлі дэманстрацыі пратэсту. Мексіка ацаніла ўварванне як крыніцу дадатковых пагроз у Цэнтральнай Амерыцы і Карыбскім архіпелагу і заклікала Савет Бяспекі ААН прыняць меры да вываду замежных войскаў[47]. Вялікабрытанія выступіла супраць правядзення аперацыі[48].

Аперацыя была асуджана СССР, Кітаем і іншымі сацыялістычнымі краінамі.

З асуджэннем і пратэстам супраць уварвання выступілі шэраг краін Лацінскай Амерыкі, у тым ліку Гаяна, Куба, Нікарагуа, Трынідад і Табага.

28 кастрычніка 1983 года ЗША скарысталіся правам вета, каб перашкодзіць прыняццю праекта рэзалюцыі Савета Бяспекі ААН у дачыненні да падзей на Грэнадзе, за прыняцце якой прагаласавалі 11 з 12 членаў СБ ААН — усе, за выключэннем ЗША[49].

2 лістапада 1983 года Генеральная Асамблея ААН прыняла рэзалюцыю № 38/7, якая ацаніла ўварванне на Грэнаду як грубае парушэнне міжнароднага права і замах на незалежнасць, суверэнітэт і тэрытарыяльную недатыкальнасць гэтай дзяржавы і ўтрымлівала патрабаванне неадкладна спыніць узброеную інтэрвенцыю ў гэтай краіне і вывесці адтуль замежныя войскі[50]. У падтрымку рэзалюцыі прагаласавалі 108 краін, супраць — ЗША і яшчэ 8 краін[51].

Наступствы

[правіць | правіць зыходнік]

Неўзабаве пасля пачатку аперацыі кубінскае пасольства было акружана падраздзяленнем амерыканскіх вайскоўцаў, якія не дазвалялі нікому прайсці на тэрыторыю дыпмісіі або пакінуць яе. Пры гэтым амерыканцамі былі затрыманы два прадстаўніка кубінскага дзяржаўнага камітэта па эканамічным супрацоўніцтве, якіх адправілі ў лагер ваеннапалонных (нягледзячы на іх дыпламатычны статус) і пратрымалі там некалькі гадзін. 1 лістапада генерал-губернатар П. Скан накіраваў у кубінскае пасольства ноту, у якой патрабаваў пакінуць востраў на працягу 24 гадзін. У адказ кубінскі ўрад накіраваў ноту ў Вашынгтон, у якой паведаміў, што дыпламаты не выедуць з краіны, пакуль адтуль не будзе эвакуяваны ўвесь грамадзянскі персанал, што знаходзіцца на востраве — у тым ліку параненыя, захопленыя ў палон і загінулыя[52].

Таксама неўзабаве пасля пачатку аперацыі быў блакаваны сіламі амерыканскай марской пяхоты будынак савецкай дыпмісіі. Вайскоўцы не дазвалялі нікому прайсці на тэрыторыю пасольства ці пакінуць яго. Падчас адпраўкі ў аэрапорт кожнага з савецкіх грамадзян дапытвалі, а таксама абшуквалі[53].

29 кастрычніка ЗША адмянілі ўсе эканамічныя санкцыі, уведзеныя супраць Грэнады, і далі востраву 110 млн долараў кампенсацыі за шкоду, нанесеную ў ходзе дзеянняў амерыканскай арміі[4].

Амерыканскія войскі былі выведзены да 15 снежня 1983 года. На Грэнадзе засталося 300 вайскоўцаў ЗША[54] (у тым ліку адна рота ваеннай паліцыі і падраздзяленне ваеннай разведкі), а таксама прадстаўнікі ваеннага кантынгенту ўсходнекарыбскіх дзяржаў. Афіцыйнай мэтай іх знаходжання (у рамках аперацыі «Island Breeze») з’яўлялася «забеспячэнне бяспекі і дапамога паліцыі»[4].

На вяртанне да ўлады прэтэндаваў экс-прэм’ер Эрык Гейры, зрынуты Бішапам у 1979 годзе. Перспектыва рэстаўрацыі гейрызму не задавальняла большую частку грэнадскага грамадства і адміністрацыю ЗША[55]. Прэтэнзіі на прэм’ерства выказваў Фрэнсіс Алексіс. Тым не менш пераходны ўрад — Часовы кансультатыўны савет Грэнады — узначаліў педагог Нікалас Брэтуэйт, які лічыўся палітычна неангажаванай фігурай. Супраць Гейры была створана кааліцыя правацэнтрысцкіх сіл, аб’яднаная ў кансерватыўную Новую нацыянальную партыю на чале з Гербертам Блейзам[56]. 3 снежня 1984 года ў краіне прайшлі выбары, на якіх перамагла Новая нацыянальная партыя. Яна атрымала больш за 58% галасоў. Аб’яднаная лейбарысцкая партыя Эрыка Гейры сабрала 36%, Патрыятычны рух імя Морыса Бішапа — усяго 5%.

Станам на 7 лютага 1985 года на востраве заставаліся 250 вайскоўцаў ЗША і 450 вайскоўцаў і паліцэйскіх усходнекарыбскіх дзяржаў, якія «па просьбе ўрада Грэнады» павінны былі заставацца ў краіне да 30 верасня 1985 года[57].

У 1986 годзе адбыўся судовы працэс, які атрымаў назву Грэнада 17. Перад судом паўсталі 18 чалавек — удзельнікі звяржэння Бішапа і забойства ў Форт-Руперт. Бернард Корд, яго жонка Філіс Корд, генерал Осцін, лейтэнант Бернард і 10 іншых абвінавачаных былі прысуджаны да смяротнага пакарання. Прысуд у 1991 годзе заменены на пажыццёвае, а затым на 30-гадовае зняволенне. Трое радавых атрымалі тэрміны ад 30 да 45 гадоў, адзін быў апраўданы[58]. Асуджаныя былі вызвалены ў 2000—2009 гадах. Першай на волю выйшла Філіс Корд, адным з апошніх — Бернард Корд[59].

Уварванне на Грэнаду было першай буйной аперацыяй Узброеных Сіл ЗША пасля заканчэння В’етнамскай вайны. Нягледзячы на цэлы шэраг лакальных няўдач, агульны зыход уварвання апынуўся паспяховым. Аперацыя адыграла пэўную ролю ў аднаўленні прэстыжу амерыканскай арміі ЗША пасля В’етнама. Вынятыя з яе ўрокі былі ўлічаны пры падрыхтоўцы значна больш буйнога ўварвання ў Панаму ў 1989 годзе.

Пазней Рэйган пісаў у сваіх мемуарах:

" Нельга было дазволіць, каб прывід В’етнама вечна лунаў над краінай і перашкаджаў нам абараняць законныя інтарэсы нацыянальнай бяспекі. Я падазраваў, што, калі мы нават пад самым строгім сакрэтам паведаміў аб акцыі лідарам кангрэсу, сярод іх заўсёды знойдзецца чалавек, які паведаміць аб ёй сродках масавай інфармацыі. Мы не сталі ні ў каго пытацца дазволу, а паступілі так, як лічылі патрэбным[19]. "

Пасля заканчэння ваеннай аперацыі новым урадам Грэнады было заснавана дзяржаўнае свята — Дзень падзякі (Thanksgiving Day). Святкуецца штогод 25 кастрычніка па сённяшні дзень[60].

У 2009 годзе міжнароднаму аэрапорту ў Порт-Салінас было прысвоена імя Морыса Бішапа (Maurice Bishop International Airport).

Адлюстраванне ў культуры і мастацтве

[правіць | правіць зыходнік]

Заўвагі

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Кіравананая ракетная зброя.
  2. ↑ Па іншых даных, амерыканская авіяцыя пачала бамбіць штаб грэнадскай арміі і салдацкія казармы, але камандаванне зняла сцяг з будынка штаба і павесіла яго на дах псіхіятрычнай клінікі, якая стаяла непадалёк. Таму бомбы падалі на бальніцу, а вайскоўцы засталіся цэлы[4].

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Ronald H. Cole, Operation Urgent Fury: The Planning and Execution of Joint Operations in Grenada 12 October - 2 November 1983 Joint History Office of the Chairman of the Joint Chiefs of Staff Washington, DC, 1997 Архівавана 5 чэрвеня 2007., p.62
  2. ↑ Доценко В. Д. Флоты в локальных конфликтах второй половины XX века.
  3. ↑ а б Study criticizes invasion tactics in Grenada
  4. ↑ а б в г д е ЭВИ. Войны второй половины XX века / А. Н. Гордиенко. — Мн.: Литература, 1998. — С. 510. — 544 с. — ISBN 985-437-507-2.
  5. ↑ а б в Вести.Ru: Подвиг дипломата
  6. ↑ Tom Cooper. Grenada, 1983: Operation «Urgent Fury»
  7. ↑ Lee Russell, Albert Mendez. Grenada 1983. — Osprey Publishing/Men-at-Arms, выпуск № 159, 1985. — С. 3.
  8. ↑ Jeffrey Bostic. Shifting patterns of security policy of the Commonwealth Caribbean since World War II Архівавана 7 лістапада 2011., p. 22.
  9. ↑ Ivelaw L. Griffith. Caribbean security on the eve of the 21st century. Institute for National Strategic Studies, National Defense University, 1996 Архівавана 10 студзеня 2009.
  10. ↑ Jeffrey Bostic. Shifting patterns of security policy of the Commonwealth Caribbean since World War II Архівавана 7 лістапада 2011., p. 23.
  11. ↑ Reagan warns: Cuba, Grenada spread «virus»(недаступная спасылка) // «The Palm Beach Post» от 9 апреля 1982
  12. ↑ Гренада // Ежегодник Большой советской энциклопедии, 1983 (вып. 27). — М.: Советская энциклопедия, 1983. — С. 244—245.
  13. ↑ Бай Е. Фабрикуют фальшивки // Известия. — 1983. — № 77 (20423) от 18 марта. — С. 4.
  14. ↑ «Гренада: мир против преступления: сборник документов и материалов». — М.: Прогресс, 1985. — С. 151—153.
  15. ↑ Terry Nardin, Kathleen D. Pritchard. Ethnic and Intervention: The United States in Grenada, 1983. Institute of the Study of Diplomacy. Washington, 1988(недаступная спасылка) (англ.)
  16. ↑ Бай Е. Кому будет служить аэропорт? // Известия. — 1984. — № 281 (20992) от 7 октября. — С. 4.
  17. ↑ Из заявления Архівавана 25 чэрвеня 2016. кубинского правительства о событиях на Гренаде: «Толпы народа пришли к его резиденции и освободили его из-под домашнего ареста. Как представляется, поскольку сообщения всё ещё не точны, один из военных объектов был занят народом. Армия направила солдат в этот район. Сообщается, что по манифестантам был открыт огонь, в результате чего были убитые и раненые, военный объект освобождён, произведены многочисленные аресты». По некоторым оценкам, число жертв стрельбы и последовавшей давки могло составить свыше 100 человек, см. Lee Russell, Albert Mendez. Grenada 1983. — Osprey Publishing/Men-at-Arms, выпуск № 159, 1985. — С. 5.
  18. ↑ Cole, Ronald. Operation Urgent Fury: The Planning and Execution of Joint Operations in Grenada(недаступная спасылка) (1997). Архівавана з першакрыніцы 25 жніўня 2014. Праверана 9 лістапада 2006.
  19. ↑ а б в ЭВИ. Войны второй половины XX века / А. Н. Гордиенко. — Мн.: Литература, 1998. — С. 509. — 544 с. — ISBN 985-437-507-2.
  20. ↑ Albert J. Parisi. Students reflect on Grenada invasion // «The New York Times» от 6 ноября 1983
  21. ↑ Exclusive interview with Bernard Coard. Walks from prison after 26 years for killing Grenada’s Prime Minister Maurice Bishop(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 кастрычніка 2013. Праверана 3 чэрвеня 2016.
  22. ↑ Grenada Invasion
  23. ↑ Ed Magnuson, Christopher Redman. Grenada: Getting Back to Normal // «Time» от 21 ноября 1983(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2013. Праверана 30 ліпеня 2022.
  24. ↑ Вчера Вьетнам, Лаос, Кампучия. Сегодня Гренада, Ливан. Завтра… Преступления американского империализма продолжаются / сост. Д. М. Погоржельский. М., Политиздат, 1985. стр.393
  25. ↑ Е. Бай. Гренада: наглая агрессия США // «Известия», № 300 (20646) от 27 октября 1983. стр. 1,4
  26. ↑ А. Палладин. Как разрабатывалась операция // «Известия», № 300 (20646) от 27 октября 1983. стр. 1
  27. ↑ а б Защищая Гренаду, они не сдались // «Известия», № 301 (20647) от 28 октября 1983. . 1, 4.
  28. ↑ Е. Бай. Они приняли бой. Рассказывают кубинские интернационалисты, сражавшиеся на Гренаде против американских интервентов // «Известия», № 309 (20655) от 5 ноября 1983. стр. 5.
  29. ↑ А. Копылов. «Крестоносцы» на Гренаде // «Красная звезда», № 294 (18281) от 24 декабря 1983. стр. 5.
  30. ↑ Operation Urgent Fury. The Invasion of Grenada, November 1983 Архівавана 24 верасня 2015. стр.18
  31. ↑ B. Drummond Ayres Jr. U.S. concedes bombing hospital in Grenada, killing at least 12 // «The New York Times» от 1 ноября 1983
  32. ↑ Совет национальной безопасности (СНБ) США — консультативный орган при Президенте США. История создания и деятельности при Рузвельте, Трумэне, Эйзенхауэре, Кеннеди, Джонсоне, Н …(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 снежня 2008. Праверана 29 красавіка 2007.
  33. ↑ Grenada: Operation Urgent Fury Архівавана 4 сакавіка 2008.
  34. ↑ Grenada, 1983: Operation «Urgent Fury»
  35. ↑ What About the Cubans? page4.html
  36. ↑ а б в U.S. Sums Up Reasons For Invading Grenada // «The New York Times» от 17 декабря 1983
  37. ↑ а б Grenada, Operation Urgent Fury (23 October — 21 November 1983) Архівавана 4 сакавіка 2008.
  38. ↑ «висят ещё старые советские долги… скажем, вот, предоставили Гренаде 160 тыс. советских рублей»
    Долги-2003: Почему вы возвращаем, а нам — нет? // «Аргументы и факты», № 4 от 22 января 2003
  39. ↑ The Grenada Chasm // AIM Report, November B, 1983(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. Праверана 30 ліпеня 2022.
  40. ↑ а б William C. Adams. Grenada Update: The Public’s Attitudes
  41. ↑ «The New York Times — CBS News poll showed, for example, 51 per cent of respondents approved the Grenada invasion»
    Tom Wicker. U.S. Grenada invasion may have saved Nicaragua // «The Gazette»(Montreal) от 2 ноября 1983. стр. B-2
  42. ↑ «Исторические чтения» NEWS.RU от 26.10.2003 (газетные публикации 1983 года о вторжении на Гренаду)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 28 лютага 2007. Праверана 30 ліпеня 2022.
  43. ↑ Tip O’Neill. The life and career of 'essential Boston Irish Catholic Democrat' and Speaker of the House of Representatives, Thomas Phillip «Tip» O’Neill (1912—1994). // «BBC Radio» от 14 января 1994
  44. ↑ Anthony Payne, Paul K. Sutton, Tony Thorndike. Grenada: Revolution and Invasion. Bristol, 1984. стр.165
  45. ↑ [США] Иск конгрессменов // «Известия», № 323 (20669) от 19 ноября 1983. стр. 4
  46. ↑ «Paradójicamente, la Administración norteamericana aparece aislada en los foros internacionales»
    Ramon Vilaro. Estados Unidos se opondrá en la ONU a la condena de la intervención // «El Pais» от 28 ноября 1983
  47. ↑ «The United States found little international support today for its surprise invasion of Grenada. Many of its strongest allies joined traditional foes in expressing shock, regret and condemnation. France and Sweden denounced the invasion… demonstrators in Amsterdam blocked the main entrance to the U.S. Consulate today before police dragged then off. Several hundred people marched in Copenhagen and other demonstrated at the U.S embassies in London and Bonn, West Germany. The Council of Europe, comprising 21 West mayor European nations said public opinion on the continent „will find it hard to reconcile (the invasion) with the principles of international law“… Mexico said the assault creates new dangers for peace in the Caribbean and Central America and urged the Security Council to take steps to force the withdrawal of „the foreign troops“ from Grenada»
    Carl Manning. Allies denounce Grenada invasion // «Kentucky New Era» vol.95/No.290 от 26 октября 1983, стр.7A
  48. ↑ «This action will be seen as intervention by a Western country in the internal affairs of a small independent nation, however unattractive its regime.»
    Grenada: Thatcher letter to Reagan («deeply disturbed» at US plans) (письмо М. Тэтчер от 25.10.1983)
  49. ↑ «The Security Council approved a resolution today deeply deploring the United States-led invasion of Grenada as a flagrant violation of international law. The United States immediately vetoed it. The vote, cast in the early morning hours, was 11 in favor of the resolution to 1 against — the veto by the United States.»
    U.S. vetoes U.N. Resolution 'deploring' Grenada invasion // «The New York Times» от 29 октября 1983
  50. ↑ 38-я сессия Генеральной Ассамблеи ООН
  51. ↑ «The Spokesman-Reviev», no. 170, 4 November 1983
  52. ↑ Е. Бай. Готовят новую провокацию // «Известия», № 307 (20653) от 3 ноября 1983. стр. 4.
  53. ↑ Е. Бай. Бандитский почерк интервентов. Рассказывают очевидцы варварского нападения США на Гренаду // «Известия», № 310 (20656) от 6 ноября 1983. стр. 5.
  54. ↑ Seth Mydans. Last Americans in combat role leave Grenada // «The New York Times» от 16 декабря 1983
  55. ↑ George Black, The Americans' Man; A Talk with Eric Gairy, Nacla, 19, 2 (March-April), 1985, pp. 8-9.
  56. ↑ Grenada Government — Political Dynamics
  57. ↑ «Most of the troops withdrew by Dec. 15, 1983, leaving 250 U.S. military personnel plus a 450-member Caribbean Peace Force manned by neighboring islands.»
    U.S. Troops to Leave Grenada by September // «Los Angeles Times» от 7 февраля 1985
  58. ↑ 14 Convicted of Murdering Grenada Leader, 10 Others
  59. ↑ Grenada's last 1983 rebels freed. BBC Online (5 верасня 2009). Архівавана з першакрыніцы 21 лютага 2012. Праверана 15 кастрычніка 2009.
  60. ↑ Государственные праздники (англ.). Официальный сайт правительства Гренады. Архівавана з першакрыніцы 3 чэрвеня 2012.
  61. ↑ Журнальный зал | Континент, 2000. — № 106 | Александр Сопровский — Стихи
  62. ↑ Александр Генис. Ода Рейгану. Стихотворный постскриптум. Радио Свобода (8 лютага 2011).