Чарнаплодная рабіна

Чарнаплодная рабіна
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя[1] Клас:  Двухдольныя[2] Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Ружавыя Падсямейства:  Слівавыя Трыба:  Яблыневыя Род:  Аронія Від:  Чарнаплодная рабіна
Міжнародная навуковая назва
Aronia melanocarpa (Michx.) Elliott
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   25127 NCBI   661339 EOL   300955 GRIN   t:4247 IPNI   1109609-2 TPL   tro-27800992

Чарнаплодная рабіна, аронія чарнаплодная (Aronia melanocarpa^[3]) — пладовае дрэва або куст, асноўны від роду Aronia сямейства ружавыя (Rosaceae)^[4][5].

Назва

Родавая назва паходзіць ад грэч. ἄρος — дапамога, карысць; відавы эпітэт утвораны з двух слоў: грэч. μέλᾱς (род. μέλᾰνος) — чорны і καρπός — плод^[6]. Беларуская назва чарнаплодная рабіна паходзіць ад колеру пладоў і ідэнтычнасці суплодзяў ароніі чарнаплоднай і рабіны звычайнай, блізкімі сваякамі апошнія не з'яўляюцца (розныя роды, якія ўваходзяць у адно сямейства Ружавыя).

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя

Аронія чарнаплодная — моцнагалінасты куст, вышынёй да 2,5-3 метраў^[5], у сваім натуральным арэале (усход Паўночнай Амерыкі) звычайна дасягае 0,5-2 м, рэдка 4 метра ў вышыню. У маладым узросце крона сціслая, кампактная; ў сталым — становіцца разгалістай і дасягае 1,5-2 метры у дыяметры^[5]. Аднагадовыя парасткі чырвона-бурыя, затым цёмна-шэрыя^[4][5].

Лісце

Лісце чарговае, простае, суцэльнае, даўжынёй 4-8 см, шырынёй 3-5 см, шырокаэліптычнае ці зваротна-яйкападобнае^[5], па форме нагадвае лісце вішні^[4], але больш бліскучае. Край гародчата-зубчасты з рэзкім пераходам у востры кончык. Верхняя частка ліста скурыстая, бліскучая, цёмна-зялёная; ніжняя — слабаапушаная, з белаватым адценнем^[5]. Восенню лісце набывае яркія пурпуровыя тоны, што прыдае раслінам вельмі святочны выгляд^[5].

Кветкі

Кветкі

Кветкі абодваполыя, невялікія, з падвойным калякветнікам, з пяццю свабоднымі пялёсткамі, белыя або злёгку ружаватыя, сабраныя па 12-25 у верхавінкавыя густыя суквецці ў выглядзе складаных шчыткоў^[4][5] дыяметрам 5-6 см. У кветцы 18-20 тычынак^[7]. Пылавікі маюць пурпуровую афарбоўку і злёгку ўзвышаюцца над песцікамі. Цвіце ў канцы вясны — пачатку лета пасля з'яўлення лісця на працягу 10-14 дзён^[7].

Пылковыя зёрны трохбароздава-поравыя, радзей чатырохбароздавыя-поравыя, шарападобна-сплюшчанай формы. Даўжыня палярнай восі 22,8-30,6 мкм, экватарыяльны дыяметр 28,9-37,4 мкм. У абрысе з полюса круглява-трохкутныя з прамымі або выпуклымі бакамі, з экватара — эліптычныя. Разоры шырынёй да 10 мкм, з няроўнымі краямі, з завостранымі або прытупленымі канцамі, якія амаль сыходзяцца ў палюсоў; мембрана разор крупчастая. Поры авальныя, падоўжна выцягнутыя, з роўнымі або круглява-зубчастымі бакамі. Даўжыня пор 10-13, шырыня 9-10 мкм; мембрана пор гладкая або радзей дробназярністая. Шырыня мезакольпіума 17-20 мкм, дыяметр апакольпіума 5,1-7,2 мкм. Экзіна таўшчынёй 1-1,2 мкм. Тэкстура ў экватарыяльнай зоне звіліста-бугорчатая, якая пераходзіць да канцавоссяў ў дробнабугорчатыя. Колер пылка светла-жоўты^[7].

Плады

Плады яблыкападобныя, радзей здушана-круглявыя, чорныя ці чорна-пурпурныя, бліскучыя, з шэрым налётам, 6-15 мм у дыяметры, ядомыя, кіславата-салодкага смаку, сакаўныя, сабраныя ў гронкі^[4][5]. Вага аднаго плада 0,6-1,5 грама. У выведзеных сартоў плод буйнейшы. Плады спеюць у верасні^[8]. Яны захоўваюцца да 6-7 месяцаў у прахалодным зацененым памяшканні^[5]. Ураджай пладоў складае 3-8 т/га, а пры добрым наглядзе за раслінамі можа дасягаць 12 т і больш^[5].

Распаўсюджанне і экалогія

Радзіма ароніі чарнаплоднай — усходняя частка Паўночнай Амерыкі^[4][5]. Пашырана ва ўмераным поясе Паўночнай Амерыкі, ад Канады да цэнтральнай часткі ЗША, ад Ньюфаўндленда на захад у Антарыа і Мінесоту, на поўдзень да Арканзаса, Алабамы і Джорджыі^[9].

Да глебаў малапатрабавальная^[4]. Лепш плоданасіць на бедных глебах. Выносіць паўцень, але ўраджай ягад пры гэтым рэзка падае^[4]. Да таго ж, калі амерыканская Аронія — расліна умерана холадаўстойлівая, то культурная Аронія вытрымлівае зімовыя паніжэнні тэмператур да мінус 35-40 °С. Вясеннімі замаразкамі не пашкоджваецца^[4]. Размножваецца стратыфікаваным  (руск.) насеннем, а выведзеныя сарты — тронкамі  (руск.) і адводкамі.

Селекцыя

У Еўропе ўведзена ў культуру з пачатку XVIII стагоддзя, часам дзічэе.

І. У. Мічурын упершыню звярнуў увагу на гэту расліну і рэкамендаваў яго для паўночнага пладаводства^[4]. У яго гонар быў названы адзін з сартоў чарнаплоднай ароніі (Aronia mitschurinii). Пазней Аронія чарнаплодная была перададзена на Алтайскую пладова-ягадную станцыю ў Горна-Алтайску. Тут навукоўцы правялі вялікую працу як па прапагандзе гэтай новай для садоўніцтва культуры, так і па шырокага ўкаранення ў прамысловую вытворчасць краіны.

Ядомую аронію, як буйнаплодную пладовую культуру, таксама ўпершыню стаў вырошчваць Іван Уладзіміравіч Мічурын^[5]. У выніку шматлікіх эксперыментаў ён атрымаў новую расліну з больш буйнымі ядомымі пладамі і іншым наборам храмасом, якая, такім чынам, ужо не была ароніяй чарнаплоднай^[10]. У культуры ў Расіі звычайна вырошчваюць сарты 2-4 метры вышынёй.

Сарты

Aronia × prunifolia 'Viking' (syn.: Purple chokeberry 'Viking', Aronia melanocarpa 'Viking', Black chokeberry 'Viking') — сорт фінскай селекцыі. Сорт самабесплодны, патрабуюцца апыляльнікі. Восеньская афарбоўка лісця памяранцавая або ярка-чырвоная. Ягады пурпурна-чорныя, могуць быць выкарыстаны для начыння пірагоў і жэле або пакідацца на кустах, каб даць ежу для птушак і іншых дзікіх жывёл. У параўнанні з відавымі раслінамі ў ягадах дадзенага сорту менш танінаў. Такім чынам, ягады мякчэй і саладзей на смак. Сорт можа выкарыстоўвацца для стварэння зялёных агароджаў. Зоны марозаўстойлівасці: 3—8^[11].

Агратэхніка

Малады парастак

Размнажаецца Аронія насеннем, адводкамі, прышчэпкай і тронкамі^[4][12]. Для масавай культуры рэкамендуецца насеннае размнажэнне. Паколькі насенне аронія ставяцца да групы раслін, якія цяжка прарастаюць, высейваюць іх увосень. Глыбіня закладкі насення ў залежнасці ад глебы павінна быць 1-1,5 см. Больш глыбокая закладка, асабліва на цяжкіх глебах, зніжае грунтавую ўсходжасць. У першыя сонечныя дні мая з'яўляюцца багатыя ўсходы ароніі.

Догляд маладых усходаў заключаецца ў своечасовай праполцы, рыхленні і рэгулярным паліве. Глебу пажадана забяспечыць друзлую і пажыўную; дрэнна расце на забалочаных, засолённых і камяністых глебах. Аронія хуткаплодная — плоданасіць на трэці — чацвёрты год пасля пасадкі^[12].

Пасадку саджанцаў праводзяць восенню або вясной па схеме 4x2 м у пасадачныя ямы. Заглыбленая пасадка недапушчальная, бо ўтвараецца шмат прыкаранёвых парасткаў, якія загушчаюць расліны. Правільна сфарміраваны куст ароніі павінен мець 40—45 рознаўзроставых галін. Сістэматычна выразаюць каля самай паверхні глебы падмерзлыя, паламаныя і аслабленыя загушчальныя галіны і парасткі.

Расліна амаль не пашкоджваецца хваробамі^[4].

Раслінная сыравіна

Збор і падрыхтоўка

Спелыя плады

Лекавай сыравінай з'яўляюцца свежыя плады — лац.: Fructus Aroniae melanocarpae recens.

Збор праводзяць у верасні — першай палове кастрычніка. Тэрмін захоўвання ў прахалодным месцы не больш за 3 дзён, а пры тэмпературы не вышэй за 5 °C — 2 месяцы.

Сушку пладоў праводзяць пры тэмпературы не вышэй 60 °C.

Хімічны склад

Плод ўтрымоўваюць да 10 % цукараў (у асноўным глюкозу і фруктозу) і цыклічны спірт сарбіт, салодкі на смак і здольны замяніць цукар для хворых на дыябет; багатыя вітамінам P (у сярэднім 2000 мг%, ёсць паведамленні нават пра 6500 мг%). З іншых вітамінаў у ароніі прысутнічаюць каратын (правітамін вітаміна А), вітаміны C (да 100 мг%), Е, РР, а таксама вітаміны групы В. Сумарнае ўтрыманне антацыянавых пігментаў у спелых плодзе даходзіць да 6,4 %^[4].

Аронія адрозніваецца вялікім наборам мікраэлементаў — у ёй ёсць бор, фтор, ёдзістыя злучэнні (6-10 мкг на 100 г свежых пладоў, па назапашванні ёду аронія пераўзыходзіць многія іншыя плады і ягады), жалеза, медзь, марганец, малібдэн, кобальт, фтор і інш.. Агульная кіслотнасць пладоў у пераліку на яблычную кіслату не перавышае 1,3 %^[4]. Яны ўтрымліваюць таксама пектынавыя і дубільныя рэчывы, якія надаюць ім даўкасць, і гліказід амігдалін.

Фармакалагічныя ўласцівасці

Лісце

Свежыя плады выкарыстоўваюць у якасці вітамінавага сродку і пры гіпертанічнай хваробы I і II стадый^[13]. У якасці дапаможнага сродку ўжываецца пры рэўматызме, адзёры, сыпном тыфе, шкарлятыне, алергічных рэакцыях і г. д.

Сок спрыяе ўмацаванню сценак крывяносных сасудаў^[14]. У лісці ўтрымліваюцца рэчывы, якія паляпшаюць працу печані, утварэнне і адток жоўці^[15].

Выкарыстанне

Аронію чарнаплодную шырока вырошчвалі ў розных раёнах СССР, як каштоўны пладовы, лекавы і дэкаратыўны кустарнік^[4].

У кулінарыі

Плады

Плады ароніі чарнаплоднай маюць кіславата-салодкі смак, з лёгкай даўкасцю, без горычы^[4].

У прафілактычных і лячэбных мэтах выкарыстоўваюцца не толькі свежыя, замарожаныя і сушаныя плады, але і прадукты перапрацоўкі, якія маюць лепшыя смакавыя якасці: варэнне, джэм, жэле, цукаты, кампот, віно. У працэсе перапрацоўкі даўкасць іх знікае.

Плады ароніі даюць да 60 % цёмна-рубінавага соку, які выкарыстоўваецца для падфарбоўвання светлых сокаў і напіткаў^[4]. Інтэнсіўнасць афарбоўкі натуральнага сока чарнаплоднай ароніі настолькі высокая, што нават пры сторазовым разбаўленні ружовы колер захоўваецца^[4].

Сабраныя плады доўга не псуюцца, паколькі ў іх утрымліваюцца рэчывы, якія перашкоджваюць размножванню мікробаў^[4].

У медыцыне

Плады ароніі, сок і водныя выцяжкі з сушаных пладоў эфектыўныя пры лячэнні і прафілактыцы гіпертанічнай хваробы і атэрасклерозу (іх рэкамендуюць ужываць з пладамі шыпшыны, ягадамі позніх сартоў чорных парэчак, багатымі вітамінамі С, або з сінтэтычнай аскарбінавай кіслатой, таму што ў пладах ароніі яе мала), пры хранічных гастрытах з паніжанай сакраторнай функцыяй страўніка, сасудзістых захворваннях, якія суправаджаюцца павышанай пранікальнасцю і ломкасцю сасудзістай сценкі (капіляратаксікоз, гіпавітаміноз, алергічны васкуліт, адзёр, шкарлятына, экзема, тырэатаксікоз і інш.), для лячэння прамянёвай хваробы, дэрматытаў рук у рэнтгенолагаў^[14].

Лісце таксама аказвае лячэбнае дзеянне на арганізм чалавека — гіпатэнзіўнае, жаўцягоннае, процізапаленчае, сасудаўмацавальнае. Пры працяглым ужыванні плады ароніі чарнаплоднай могуць дадатна паўплываць на згортвальнасць крыві. Пры павышаным пратрамбіне спажываць іх трэба, параіўшыся з лечачым урачом^[14]. Плады і сок ароніі проціпаказаны пры язвавай хваробе страўніка і дванаццаціперснай кішкі, пры гастрыце з павышанай кіслотнасцю^[16].

У ландшафтным дызайне і садоўніцтве

Расліна валодае выдатнымі дэкаратыўнымі якасцямі. Аронія чарнаплодная прыгожа выглядае вясной, у час квіцення, і восенню, калі лісце набывае пурпурна-чырвоную афарбоўку^[4].

Іншае

Кветкі ўтвараюць пылок і вылучаюць нектар, добра наведваюцца пчоламі^[7].

Часам аронію чарнаплодную даводзіцца прыбіраць як цяжка знішчальнае пустазелле.

Зноскі

1. Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
2. Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
3. На сайце ITIS паказана, што дадзеную назву варта разглядаць як сінонім правільнай назвы Photinia melanocarpa (Michx.) Robertson & Phipps — Taxonomic Serial No.: 565397
4. Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Рябина черноплодная // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 95-97. — 200 с. — 130 000 экз.
5. Дикорастущие плоды и ягоды/Шапиро Д. К., Михайловская В. А., Манциводо Н. И.—2-е изд., перераб. и доп.—Мн.: Ураджай, 1981.—159 с., 16 л. ил.
6. Паводле кнігі «Универсальная энциклопедия лекарственных растений» (гл. раздел Літаратура)
7. Бурмистров А. Н., Никитина В. А. Медоносные растения и их пыльца: Справочник. — М.: Росагропромиздат, 1990. — С. 17. — 192 с. — ISBN 5-260-00145-1.
8. Коновалов И. Н. Род 3. Арония — Aronia Pers. // Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции. / Ред. тома С. Я. Соколов. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1954. — Т. III. Покрытосеменные. Семейства Троходендроновые — Розоцветные. — С. 485. — 872 с. — 3 000 экз.
9. Biota of North America Program 2014 county distribution map
10. Виноградова Ю., Куклина А. Знакомая и незнакомая «черноплодка» // Наука и жизнь. — 2006. — № 2.
11. Aronia melanocarpa 'Viking' (нявызн.)(недаступная спасылка). Dyck Arboretum of the Plains. Архівавана з першакрыніцы 7 ліпеня 2013. Праверана 24 кастрычніка 2013.
12. Советы по ведению приусадебного хозяйства / Ф. Я. Попович, Б. К. Гапоненко, Н. М. Коваль и др.; Под ред. Ф. Я. Поповича.  — Київ : Урожай, 1985.  — с.664, ил. Тираж 120 000 екз.
13. Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 167. — ISBN 5-06-000085-0.
14. Товстуха Є. С. Фітотерапія.  — К.: Здоров'я, 1990 —304 с., іл., 6,55 арк. іл. Тир. 75 000 прим. ISBN 5-311-00418-5
15. С. Г. Шамрук. Лекарственные растения / П. Д. Соколов. — 2-е издание. — Ураджай, 1989. — С. 42. — 287 с. — ISBN 5-7860-0550-X.
16. Энцыклапедыя сельскага гаспадара. Мн., 1993.

Літаратура

• Энцыклапедыя сельскага гаспадара. — Мн.: БелЭн, 1993.
• АРОНІЯ ЧОРНОПЛІДНА Фармацевтична енциклопедія  (укр.)
• Єлін Ю. Я., Зерова М. Я.  (руск.), Лушпа В. І., Шабарова С. І. Дари лісів.. — Київ: Урожай, 1979. — 440 с.
• Товстуха Є.С. Фітотерапія. — К.: Здоров'я, 1990.-304 с., іл., 6,55 арк. іл. Тир. 75 000 прим. ISBN 5-311-00418-5
• Лікарські рослини: енциклопедичний довідник  (укр.) / Відповідальний редактор А. М. Гродзінський  (укр.). — К.: Видавництво «Українська енциклопедія  (руск.)» імені М. П. Бажана, Український виробничо-комерційний центр «Олімп», 1992. — 544 с. ISBN 5-88500-055-7
• Ліки навколо нас / Кархут В. В. — 4-е вид., К.: Здоров'я, 2001. — 232 с., іл., 3, 36 арк. іл ISBN 5-311-02531-X

Спасылкі

• Арония черноплодная: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
• Чорноплідна горобина: лікувальні властивості, рецепти вина і варення