Чжугэ Лян

Чжугэ Лян
кіт.: 諸葛亮 кіт.: 諸葛孔明 кіт.: 诸葛孔明 кіт.: 诸葛亮 кіт.: 諸葛亮
Grand Chancellor of China^[d] (Царства Шу) 221 — 234
Нараджэнне	181[1][2]^[…] Yinan County^[d], Кітай
Смерць	23 жніўня 234(0234-08-23)[3] Qishan County^[d], Цаа Вэй
Месца пахавання	Mount Dingjun^[d]
Бацька	Zhuge Gui^[d]
Жонка	Huang Yueying^[d]
Дзеці	Чжугэ Чжань, Zhuge Qiao^[d], Zhuge Guo^[d] і Zhuge Huai^[d]
Прыналежнасць	Царства Шу
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Чжугэ Лян (кіт. трад. 諸葛亮, спр. 诸葛亮, піньінь Zhūgě Liàng; 181—234), імя ў побыце Кунмін (кіт. 孔明, піньінь Kǒngmíng) — кітайскі палкаводзец, стратэг і дзяржаўны дзеяч эпохі Трохцарства. Чэнсян  (руск.) царства Шу (221—234).

Адзін з самых адукаваных кітайскіх чыноўнікаў свайго часу. Вядомы пад мянушкай «Дракон, які хаваецца». Пасмяротнае імя — князь Чжуу.

Яго сын Чжугэ Чжань таксама стаў ваенным і дзяржаўным дзеячам.

Біяграфія

Эскіз касцюма да оперы

Паводле «Гісторыі трох царстваў» Чэнь Шоу  (руск.), Чжугэ Лян нарадзіўся ў 181 годзе ў Янду (на тэрыторыі сучаснага павета Інань  (руск.) правінцыі Шаньдун). Ён быў нашчадкам Чжугэ Фэна, які быў інспектарам сталічнай вобласці ў часы дынастыі Хань. Яго бацька Чжугэ Гуй, другое імя якога было Чжугэ Цзюн-гун, быў памочнікам начальніка вобласці ў апошнія гады гэтай дынастыі^[4]. У яго былі двое братоў, старэйшы і малодшы, і дзве сястры^[5].

Пасля смерці бацькі, які памёр, калі Чжугэ Лян быў яшчэ дзіцем, Чжугэ Ляна і яго малодшага брата Чжугэ Цзюня ўзяў на выхаванне іх стрыечны дзядзька Чжугэ Сюань, які складаўся на службе ў Лю Бяа^[6]. Разам з дзядзькам ён пераехаў у правінцыю Цзінчжоу, якой у той час кіраваў губернатар Лю Бяа. Пасля смерці дзядзькі разам з малодшым братам пасяліўся ў Улунгане (на тэрыторыі сучаснай гарадской акругі Наньян у правінцыі Хэнань), і каля дзесяці гадоў жыў простым сялянскім жыццём.

Жыў у пасёлку Лунчжун  (укр.), на захад ад горада Сян’ян  (укр.), дзе займаўся сельскай гаспадаркай, саманавучаннем і складаннем песень. Сярод мясцовага насельніцтва набыў славу мысляроў даўніны Гуань Чжуна і Ле І. Атрымаў мянушку «Дракон, які хаваецца».

Калі Лю Бэй бег ад Цаа Цаа і размясціўся ў Лю Бяа ў Сінье  (руск.), то пустэльнік Сыма Хуэй распавёў яму пра Чжугэ Ляна. У 207 годзе Лю Бэй асабіста наведаў Чжугэ Ляна, і той выклаў яму распрацаваны ім доўгатэрміновы План Лунчжун заваявання панавання ў Паднябеснай. З той пары Чжугэ Лян стаў блізкім паплечнікам Лю Бэя, а Лю Бэй сказаў: «знайшоўшы Кунміна, я стаў падобны да рыбы, якая знайшла ваду». Блізкія адносіны з апошнім выяўляліся ў сярэднявечнай кітайскай літаратуры прымаўкай: «Манарх са слугой як рыба з вадой»^[7].

У 208 годзе Лю Бяа памёр. Яго сын і спадчыннік Лю Цун скарыўся Цаа Цаа, не праінфармаваўшы папярэдне Лю Бэя. Калі Лю Бэй пачуў аб капітуляцыі Лю Цуна, то армія Цаа Цаа ўжо падыходзіла да Ваньчэна. Лю Бэй на чале сваіх войскаў і паслядоўнікаў пакінуў Фаньчэн і рушыў на поўдзень. У гэты час да Лю Бэя ад Сюнь Цюаня  (руск.) прыбыў у якасці пасла Лу Су, які прапанаваў заключыць накіраваны супраць Цаа Цаа саюз паміж Лю Бэем і Сунь Цюанем. Чжугэ Лян накіраваўся да Сунь Цюаня ў якасці пасла Лю Бэя, і саюз быў заключаны. У бітве ля Чырвонай скалы  (руск.) аб’яднаныя войскі разграмілі войска Цаа Цаа, і ён быў вымушаны адступіць на поўнач.

У 211 годзе кіраваў правінцыяй Ічжоу (займала Сычуаньскую катлавіну) Лю Чжан  (руск.) даведаўся, што Цаа Цаа збіраецца атакаваць Чжан Лу  (руск.) ў Ханьчжуне, і заключыў саюз з Лю Бэем, каб захапіць Ханьчжун да таго, як гэта зробіць Цаа Цаа. Пакінуўшы Чжугэ Ляна, Гуань Юя  (руск.), Чжан Фэя  (руск.) і Чжаа Юня  (руск.) ў Цзінчжоу, Лю Бэй адправіўся з экспедыцыйным корпусам у Ічжоу. Там Лю Бэй замест таго, каб напасці на Чжан Лу, спыніўся, і пачаў замацоўвацца на гэтых землях, рыхтуючыся да захопу Ічжоу. У 212 годзе Лю Чжан даведаўся аб планах Лю Бэя, і паміж імі пачалася вайна  (руск.). Чжугэ Лян, Чжан Фэй і Чжаа Юнь прывялі атрады на дапамогу Лю Бэю, і ў 214 годзе Лю Чжан капітуляваў.

Лю Бэй зрабіў Чжугэ Ляна «генералам-ваенным саветнікам» (軍師將軍). Калі Лю Бэй сыходзіў у ваенныя паходы — Чжугэ Лян заставаўся абараняць Чэнду і забяспечваў паступленне ў дзеючую армію харчавання і рыштунку. Тым часам у 220 годзе памёр Цаа Цаа, а яго сын Цаа Пэй скінуў імператара Сянь-дзі  (руск.) і абвясціў утварэнне новага царства Вэй. Пасля таго, як весткі аб пераходзе трона да Цаа Пэя (і ілжывыя чуткі пра пакаранне імператара Сянь-дзі) дасягнулі Лю Бэя ў Ічжоу, той таксама ў 221 годзе абвясціў сябе імператарам і заснаваў царства Шу; Чжугэ Лян стаў чэнсянам  (руск.). Дзякуючы паспяховым рэформам змог прыцягнуць насельніцтва на бок манарха, стварыў эфектыўны адміністрацыйны апарат.

У 222 годзе Лю Бэй быў разбіты ў бітве пры Сяаціне  (англ.), а яму давялося бегчы ў Байдзічэн  (руск.), дзе ён і памёр у 223 годзе. На смяротным ложы ён прызначыў Чжугэ Ляна і Лі Яня, у якасці рэгентаў пры сваім сыне Лю Шане  (руск.); Лю Шаню ён загадаў слухацца Чжугэ Ляна як роднага бацьку. Лю Шань, узышоўшы на трон, дараваў Чжугэ Ляну тытул Улянскага хоу (武鄉侯), а неўзабаве зрабіў губернатарам правінцыі Ічжоу і даручыў яму ўсе дзяржаўныя справы.

Скульптура Чжугэ Ляна ў Чэнду, Сычуань

У якасці галоўнай мэты Чжугэ Лян паклаў аднаўленне імперыі Хань і дынастыі Лю на яе троне (Лю Бэй лічыў сябе прадаўжальнікам справы імперыі Хань, з’яўляючыся аддаленым нашчадкам яе імператарскай фаміліі, а род Цаа, які абвясціў царства Вэй, з’яўляўся, такім чынам, узурпатарамі). Для гэтага патрабавалася перш за ўсё ўмацаваць сваё становішча ў Шу. Ён заключыў саюз з Усходнім У, і адправіўся ў 225 годзе у паход супраць паўднёвых плямёнаў  (англ.), каб мясцовыя кланы не маглі пры іх падтрымцы арганізаваць паўстанне. Чжугэ Лян сем разоў перамог іх правадыра Мэн Хо, што забяспечыла бяспеку паўднёвым межам Шу і дазволіла пачаць вайну супраць Паўночнага царства Вэй.

У 227—234 гадах Чжугэ Лян здзейсніў пяць паўночных паходаў  (англ.), але ўсе яны (за выключэннем аднаго) завяршыліся няўдачамі. Прычынамі паражэнняў былі недахопы сістэмы пастаўкі правіянту і ўзбраення з Шу.

У 234 годзе падчас чарговага паходу супраць царства Вэй Чжугэ Лян сур’ёзна захварэў. Даведаўшыся пра гэта, Лю Шань адправіў да Чжугэ Ляна свайго сакратара Лі Фу, каб той запісаў парады Чжугэ Ляна па найважнейшых дзяржаўных справах. Сярод іншага Чжугэ Лян параіў, каб яго пераемнікам стаў Цзян Вань, а пераемнікам Цзян Ваня быў бы Фэй І. На пытанне Лі Фу пра тое, хто павінен быць пераемнікам Фэй І, Чжугэ Лян адказваць адмовіўся. Неўзабаве пасля гэтага Чжугэ Лян памёр у штабе падчас бітвы на полі Учжань. Пахаваны на гары Дзінцзюнь^[8]. Шануецца ў храме Ухоу^[9] горада Чэнду.

Паводле інструкцый Чжугэ Ляна Лю Шань прызначыў новым рэгентам Цзян Ваня.

Спадчына

Чжугэ Лян напісаў шмат кніг па ваенным мастацтве, філасофіі і т. д. Але да нашых дзён дайшлі толькі «Кніга сэрца» і «Настаўленне маім сынам».

За хітрасць і поспех Чжугэ Лян атрымаў мянушку «Дракон, які хаваецца» (іншыя магчымыя пераклады: «Спячы дракон» (кіт. трад. 伏龍, піньінь fú lóng), «Згорнуты дракон» (кіт. трад. 臥龍, піньінь wò lóng))^[10].

Цытаты

• У ваенных дзеяннях атака на розум - галоўная задача, атака на крэпасці - другарадная задача. Псіхалагічная вайна - гэта галоўнае, бой - гэта другарадная справа^[11]
• Высакародны чалавек  (укр.) спакоем удасканальвае сябе, бескарыслівасцю ўзгадоўвае сваю дасканаласць. Без некранутасці немагчыма дасягнуць прасвятлення волі. Без захавання спакою немагчыма дасягнуць далёкай мэты. Таму навучанне рушыць за спакоем, а таленты - за навучаннем. Без навучання немагчыма развіць свае таленты, а без спакою немагчыма дамагчыся поспеху ў вучобе^[12].
• Я пакорліва прашу гаспадара нястомна чысціць сваё сэрца, стрымліваць свае жаданні, стрымліваць сябе і любіць народ, на дзяржаўныя пасады ставіць мудрых і добрых мужоў, а людзей подлых і карыслівых выганяць са службы. Так можна ўмацаваць аснову дзяржавы. У маіх нашчадкаў ёсць усё неабходнае для жыцця. Што ж тычыцца мяне, то я нашу казённую сукенку, ем казённую ежу і не маю асабістых даходаў. Калі я памру, прашу не прыбіраць маё цела ў пышнае адзенне і не класці ў труну дарагіх рэчаў, каб не абцяжарваць дзяржаўную казну^[12]

У фальклоры

У кітайскай мове прозвішча і імя Чжугэ Ляна з часам ператварыліся ў назоўнік «чжугэлян» (кіт.: 诸葛亮), які пазначае празорлівага і вельмі разумнага чалавека^[13].

Існуе таксама слова «кунчэнцзі» (кіт.: 空城计), г. зн. «манеўр з пустым горадам». Яно ўзыходзіць да гісторыі пра тое, як Чжугэ Лян, які апынуўся без войскаў у безабаронным горадзе, падмануў Сыма І, які стаяў з войскам перад гэтым горадам, загадаўшы раскрыць перад ім вароты. Гэты выраз пазначае, што хтосьці напускае на сябе грозны выгляд і такім чынам падманвае суперніка^[13].

Акрамя таго, Чжугэ Лян часта згадваецца ў кітайскіх прымаўках і крылатых выразах.

• Прымаўка «Тры простых шаўцы могуць скласці (перасягнуць) аднаго Чжугэ Ляна» (кіт.: 三个臭皮匠凑成（顶）-- 个诸葛亮) прыблізна азначае, што калектыў можа быць больш паспяховым за адну асобу.
• Прымаўка «Непрыгожая жонка Чжугэ Ляна — скарб для сям’і» (кіт.: 诸葛亮的丑妻 -- 家中宝) прыблізна адпавядае беларускай прымаўцы «Як Бог красу дзяліў — спала, як Бог шчасце дзяліў — устала».
• Выраз «Пасля падзеі Чжугэ Лян» (кіт.: 事后诸葛亮) прыблізна адпавядае выразам «у пусты след гаварыць» або «махаць кулакамі пасля бойкі».
• Выраз «Параіць, як Чжугэ Лян» (кіт.: 诸葛亮会 -- 献计献策) азначае, што хтосьці даў добрую параду або ўнёс каштоўную прапанову.
• Выраз «Царства Шу атрымала свайго дракона, царства У атрымала свайго тыгра, царства Вэй атрымала свайго сабаку» (кіт.: 蜀得其龙，吴得其虎，魏得其狗) азначае, што кожны атрымлівае тое, чаго ён заслугоўвае. У дадзеным выразе пад драконам маецца на ўвазе сам Чжугэ Лян, а пад тыграм і сабакам — яго менш таленавітыя старэйшы брат Чжугэ Цзінь (кіт.: 诸葛堇) і стрыечны брат Чжугэ Дань (кіт.: 诸葛诞).

У традыцыйнай кітайскай літаратуры

• Чжугэ Ляну прысвечаны вершы некалькіх паэтаў танской эпохі (напрыклад, Су Шы і Ду Фу. Ужо ў вершы Ду Фу «Храм Князя ваяўнічага» гаворыцца пра існаваў у Кітаі культу Чжугэ Ляна і выбудаваным у яго гонар храме. У вершы «План васьмі размяшчэнняў» таго ж аўтара ўпершыню ў кітайскай культуры з’яўляецца згадка пра лабірынт з камянёў быццам бы створаны гэтым палкаводцам.
• Прыкладна тады ж у Кітаі пачынае складвацца традыцыя вуснага народнага сказу, прысвечаная героям эпохі Трохцарства. Адным з яго галоўных герояў быў і Чжугэ Лян. Некалькі пазней, на аснове гэтых вусных паданняў, з’яўляецца народны раман (пінхуа  (фр.)) ананімнага аўтара «Пінхуа па гісторыі Трохцарства». У гэтым рамане, які заканчваўся смерцю Чжугэ Ляна і яго вяртаннем на неба, ён быў увасабленнем зоркі, што ўпала на зямлю^[14].
• Некалькі пазней пісьменнік Ло Гуаньчжун стварыў на аснове гэтага ананімнага твору кітайскі класічны раман «Трохцарства  (руск.)» (XIV стагоддзе), дзе Чжугэ Лян выступае як увасабленне мудрасці  (руск.), вопыту, ваеннай хітрасці і вынаходлівасці. Яго рэальныя ваенныя перамогі перабольшаныя і рамантызаваныя, паколькі аўтарам рамана выкарыстоўваліся не толькі гістарычныя, але і фальклорна-легендарныя крыніцы. Акрамя гэтага, Ло Гуаньчжун з высокай доляй верагоднасці скарыстаўся каментарамі Пэй Сунчжы  (англ.) да дынастычнай хронікі «Гісторыя трох царстваў  (руск.)» вучонага-гісторыка Чэнь Шоу  (руск.), у якіх пастаянна згадваюцца зробленыя Чжугэ Лянам цуды (напрыклад, выклік вятроў і туманаў).
• Розныя паданні прыпісваюць Чжугэ Ляну вынаходніцтва мін  (руск.), тачкі  (руск.), хуткаснага самастрэлу чжугэ-ну  (руск.), сігнальнага ліхтара (фактычна ранняй формы беспілотнага паветранага шара), а таксама зыходна блізкай да мантаў стравы «маньтоу».
• Чжугэ Лян намаляваны ва У Шуан Пу  (руск.) (кіт.: 無雙 譜, Табліца непараўнальных герояў) Цзінь Гуляна.

У іканаграфіі Чжугэ Лян паўстае ў выглядзе барадатага чыноўніка з веерам, зробленым з каштоўных пёраў.

Культ Чжугэ Ляна распаўсюджаны ва ўсіх усходнеазіяцкіх краінах.

У сучасным мастацтве

У серыялах і фільмах

• Чжугэ Лян з’яўляецца пратаганістам Ганконскага тэлевізійнага серыяла «Чжугэ Лян» (кіт.: 諸葛亮, англ.: The Legendary Prime Minister – Zhuge Liang), знятага ў 1985 годзе. Гэты серыял прадстаўляе сабой вельмі свабодную адаптацыю сярэднявечнага рамана Ло Гуаньчжуна «Трохцарства», у які сцэнарысты дадалі лінію рамантычных узаемаадносін паміж Чжугэ Лянам і Сяа-цяа.
• Чжугэ Лян выступае ў якасці аднаго з галоўных герояў у серыяле «Трохцарства» (кіт.: 三國演義), знятым у КНР у 1994 годзе.
• Чжугэ Лян з’яўляецца ў ганконскім фільме «Трохцарства: Адраджэнне Дракона», прысвечанага прыгодам Чжаа Юня. Ён быў зняты ў 2008 годзе.
• Чжугэ Лян з’яўляецца адным з галоўных герояў серыяла «Трохцарства» (кіт.: 三國演義), створанага ў КНР у 2010 годзе таксама па кнізе Ло Гуаньчжуна.
• Чжугэ Лян выступае ў якасці аднаго з галоўных герояў гістарычнага фільма Бітва ля Чырвонай скалы  (руск.).

У анімэ і манга

• Чжугэ Лян з’яўляецца адным з галоўных герояў японскага анімэ-серыяла «Сталёвыя Хронікі Царстваў» (яп.: 鋼鉄三国志), які вельмі вольна абыходзіцца з сюжэтам рамана Ло Гуаньчжуна.
• Чжугэ Лян дзейнічае ў ганконскім маньхуа «Агністы Фенікс абпальвае раўніны» (кіт.: 火鳳燎原).
• Прыгодам Чжугэ Ляна, які цудоўным чынам пераносіцца ў сучасны Токіа, прысвечаны японскія манга і анімэ-серыял «Тусоўнік Кунмін^[en]» (яп.: パリピ孔明).

Зноскі

1. (not translated to mul) Liang Zhuge // Project Gutenberg — Project Gutenberg Literary Archive Foundation, 1971. Праверана 9 кастрычніка 2017.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q68968916"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q22677"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q22673"></a>
2. Liang Zhuge // Faceted Application of Subject Terminology Праверана 9 кастрычніка 2017.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3294867"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q846596"></a>
3. Zhuge Liang // https://pantheon.world/profile/person/Zhuge_Liang Праверана 9 кастрычніка 2017.
4. Чэнь Шоу 1959.
5. Чжао И-цин 1935.
6. Crespigny 2007.
7. кіт.: 君臣水魚.
8. кіт.: 定軍山.
9. кіт.: 武侯祠堂.
10. [1] Архівавана 29 лістапада 2007. Zhuge Liang (Kong Ming) The Original Hidden Dragon
11. Военный энциклопедический словарь. — Москва: Оникс 21 век, 2002. — 1432 с.
12. Чжугэ Лян // Малявин В. В. Искусство управления — Москва: Астрель, 2003 (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 3 травня 2010. Праверана 8 травня 2010.
13. Ошанин 1979.
14. Рифтин 1970.

Літаратура

• Чжугэ Лян // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
• Чэнь Шоу. Сань го чжи. Пэй Сун-чжи чжу (Описание Трех царств, коммент. Пэй Сун-чжи). — Пекин, 1959.
• Чжао И-цин. Дополнительные комментарии к "Описанию Трех царств". — Пекин, 1935.
• Rafe de Crespigny. A biographical dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23–220 AD). — Brill, 2007.
• Б. Л. Рифтин. Историческая эпопея и фольклорная традиция в Китае. (Устные и книжные версии «Троецарствия»). — М.: Наука, 1970. — 482 с. — 2 600 экз.
• Большой китайско-русский словарь в 4-х томах / Под ред. проф. И. М. Ошанина. — М.: Наука, 1979.

Спасылкі

• Установка памятника Чжугэ Ляну в городе Сянфань Архівавана 31 снежня 2018.