Шаўкоўніца белая

Шаўкоўніца белая
Агульны выгляд дарослага дрэва ў розныя поры года Германія
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Тутавыя Трыба:  Moreae Род:  Шаўкоўніца Вид:  Шаўкоўніца белая
Міжнародная навуковая назва
Morus alba L., 1753
Сінонімы
Morus atropurpurea Roxb. Morus chinensis Lodd. ex Loudon Morus intermedia Perr. Morus latifolia Poir. Morus multicaulis (Perr.) Perr.
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   19066 NCBI   3498 EOL   594885 GRIN   t:24607 IPNI   30051955-2 TPL   kew-2501381

Шаўкоўніца белая, Тут белы^[1], Морва^[2] (Mórus álba) — ліставое дрэва; від роду шаўкоўніца (Morus) сямейства тутавыя (Moraceae)^[3].

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі Франсіска Мануэля Бланка «Flora de Filipinas», 1880—1883

Дрэва вышынёй да 15-18 м з разгалістай шарападобнай кронай, часам ніцай^[3].

Ствол і буйныя галіны пакрытыя шаравата-бурай карой^[3].

Лісце шырокаяйкападобнае, суцэльнае або 3-11-лопасцевае, пры аснаванні няроўнабокае, чарашковае, па краі пальчата-зубчастае, зялёнае, дробнае, 5-15 см даўжынёй^[3]. Размешчана на парастках двух тыпаў: падоўжаных вегетатыўных і скарочаных урадлівых.

Кветкі аднаполыя, сабраны ў суквецці: тычынкавыя — у паніклыя цыліндрычныя каласы, песцікавыя — у кароткія авальныя на вельмі кароткіх кветканосах, амаль сядзячыя^[3]. Вось суквецця пры плодзе разрастаецца, утвараючы суплоддзі са шматлікіх арэшкаў, заключаных у разрослыя мясістыя і сакавітыя каляплоднікі. Цвіце ў красавіку — маі, плады спеюць у маі — чэрвені^[3].

Суплодзі — шматкасцянкі, даўжынёй 0,7-4 см, цыліндрычныя, канічныя або круглявыя, белыя або афарбаваныя ў жоўты, ружовы ці чырвоны колер^[3]. Смак прыкра салодкі. Яны ядомыя ў свежым выглядзе (белыя, мяккія і ад лёгкага трасення галінкі падаюць на зямлю^[3]), іх можна сушыць і збражваць у віно; смак па насычанасці саступае чорнай шаўкоўніцы.

Злева направа: Розная форма лісця. Кветкі. Плады. Кара. Ніцая форма кроны

Гісторыя і распаўсюджанне

Галінка белай шаўкоўніцы. Фота С. М. Пракудзіна-Горскага (1909—1915)

Белая шаўкоўніца ў восеньскай афарбоўцы

Шаўкоўніца белая паходзіць з усходніх раёнаў Кітая, дзе яна культывуецца ўжо каля чатырох тысяч гадоў у якасці корму для тутавага шаўкапрада. З Кітая шаўкоўніца распаўсюдзілася ў Сярэднюю Азію, Афганістан, Паўночную Індыю  (руск.), Пакістан, Іран, некалькі пазней — у Закаўказзі. Прыкладна ў VI стагоддзі з’явілася ў Грузіі, у Еўропе вядомая з XII стагоддзя, у Амерыцы — не раней XVI стагоддзя. У XVII стагоддзі разводзілася ў Маскве, аднак клімат апынуўся занадта суровым для яе, і вырошчванне шаўкоўніцы перамясцілася ў Ніжняе Паволжа і на Паўночны Каўказ^[4].

Шырока натуралізавалася ад Індыі, Афганістана і Ірана да Іспаніі і Партугаліі. У сярэдзіне XX стагоддзя атрымала шырокае распаўсюджанне на поўдні еўрапейскай часткі СССР, у сувязі з правядзеннем агралесамеліярацыйных работ па барацьбе з засухай і стварэннем лесаахоўных палос  (руск.)^[5].

Хімічны састаў

Лісце шаўкоўніцы белай утрымлівае дубільныя рэчывы (3,2-3,7 %), флаваноіды (да 1 %), кумарыны  (руск.), арганічныя кіслоты, смолы, эфірны алей (0,03-0,04), стэрыны (β-сітастэрыны, капестэрын).

У пладах змяшчаецца да 12 % цукроў (часам і да 23 %), прадстаўленых у асноўным монацукрыдамі, каля 1,5 % азоцістых рэчываў, 0,1 % фосфарнай кіслаты  (руск.), флаваноіды, карацін, пекцін, арганічныя кіслоты (яблычная, лімонная), трохі вітаміна С і дубільных рэчываў.

Значэнне і выкарыстанне

У кулінарыі

Плады белай шаўкоўніцы

Ягады маюць прыемны кісла-салодкі смак і выкарыстоўваюцца для прыгатавання мармеладу, сіропаў, кампотаў, варэння, павідла, бякмесу і алкагольных напояў^[3].

Ягады белай шаўкоўніцы добра сушацца і добра захоўваюцца ў высушаным стане^[3]. У эпоху да прамысловай выпрацоўкі белага цукру ягады шаўкоўніцы разам з курагой  (руск.), разынкамі і сушанай дыняй выкарыстоўваліся як натуральныя заменнікі цукру^[3]. Да таго ж, яны былі і засталіся значна больш карыснымі з-за ўтрымання пектынавых рэчываў і мікраэлементаў, якіх пазбаўленыя прамысловыя формы цукру. Сушаная форма дазваляе падоўжыць лячэбна-аздараўленчае дзеянне натуральнымі рэчывамі ў зімовы перыяд. З сушаных пладоў таксама робяць муку, якую можна падмешваць у цеста^[3].

Лісце заварваюць як гарбату.

Выкарыстанне ў медыцыне

Белая шаўкоўніца ў Іспаніі

Здаўна выкарыстоўваецца ў народнай медыцыне розных краін. Кара ствалоў і каранёў у выглядзе воднага адвару  (руск.) выкарыстоўваецца пры кашлі, бранхіце, бранхіяльнай астме  (руск.), як адхарквальнае, мачагоннае, а таксама пры эпілепсіі і гіпертаніі.

Сок кары каранёў п’юць нашча як супрацьгліставы сродак. Лісце ў выглядзе настою  (руск.) выкарыстоўваюць як гарачкапаніжальнае пры прастудных захворваннях. Сок свежага лісця супакойвае зубны боль.

Свежыя плады ўжываюць пры язве страўніка  (руск.) і дванаццаціперснай кішкі  (руск.).

Сіроп (дашаб), звараны з пладоў шаўкоўніцы, ужываюць пры сардэчна-сасудзістых захворваннях, малакроўі, як кровесуцішальнае пры пасляродавых, маткавых крывацёках, крапіўніцы  (руск.) і шкарлятыне.

Ужыванне ў сельскай гаспадарцы і ландшафтным дызайне

Белая шаўкоўніца ў парку Калемегдан у Бялградзе

Лісце белай шаўкоўніцы з’яўляецца пераважнай ежай для шаўкапрадаў і можа выкарыстоўвацца для харчавання буйной рагатай жывёлы  (руск.) і коз, а плады можна даваць свойскай птушцы ў якасці дыетычнага дадатку.

Шаўкоўніца белая традыцыйна садзіцца ўздоўж абочын і пры дарогах. Яе шчыльны цень прыемны ў спёку. Дэкаратыўнасць галін, лісця і формы кроны робіць шаўкоўніцу белую часта выкарыстанай у грамадскіх парках і садах, алеях і жывых агароджах. Прыярытэтныя пасадкі мужчынскіх дрэў, таму што яны не плоданасяць. Жаночыя і аднадомныя асобнікі маюць багатае плоданашэнне, а іх шматлікія плады вельмі забруджваюць прастору вакол дрэў, таму павінны штодня выдаляцца.

Карані шаўкоўніцы дапамагаюць прадухіліць эрозію глебы. Яна добра прыстасоўваецца да забруджвання паветра.

У культуры выведзена каля 400 сартоў і разнавіднасцяў, якія адрозніваюцца па колеры лісця і форме кроны, колеры пладоў і г. д^[6]

Прымяненне ў дрэваапрацоўчай прамысловасці

Падоўжны спіл драўніны

Драўніна шаўкоўніцы вельмі каштоўная з-за сваіх якасцяў — яна шчыльная, пругкая, цяжкая, мае жоўты колер^[3]. У Сярэдняй Азіі яе выкарыстоўваюць для вырабу музычных інструментаў^[3]. Выкарыстоўваецца як будаўнічы і дэкаратыўны матэрыял у сталярнай і бондарнай вытворчасці, для вырабу шавецкіх цвікоў^[3].

Вядомыя асобнікі

Адна з шаўкоўніц у грамадскім парку «Штэфан чэл Марэ  (руск.)» у Кішынёве

Некаторыя белыя шаўкоўніцы ахоўваюцца законамі тых дзяржаў, на тэрыторыі якіх яны знаходзяцца, паколькі яны прызнаны помнікамі прыроды. Некаторыя з іх пералічаны ніжэй:

• Група з дзвюх шаўкоўніц  (ням.) у раёне Клагенфурт-Ланд  (руск.) мае статус помніка прыроды ў Аўстрыі
• 3 старыя шаўкоўніцы ў грамадскім парку «Штэфан чэл Марэ  (руск.)» у Кішынёве маюць статус векавога дрэва^[7] ў Малдове
• Прынамсі некалькі белых шаўкоўніц  (ням.), якія пасаджаны ў часы імператрыцы Марыі Тэрэзіі для вырошчвання тутавага шаўкапрада, захаваліся і лічацца помнікамі прыроды ў Вене.

Ахова

З 2011 года нарыхтоўка драўніны шаўкоўніцы ў Расіі забаронена^[8].

Уплыў на культуру

У літаратуры

Згадваецца ў Бібліі. У Евангеллі ад Лукі (17,6) прыводзіцца прыпавесць Ісуса са словамі «Калі б вы мелі веру з гарчычнае зерне, вы б сказалі гэтаму сікамінаваму дрэву: вырвіся з коранем і высадзіся ў моры, і будзе вам паслухмянае». Лягчэй зразумець, што вырыванне шаўкоўніцы з каранямі было вельмі цяжкім, калі ўлічыць, што ў Ізраілі яе карані і ствол абкладвалі камянямі і грудамі зямлі, каб не адбылося пералому. Акрамя таго, абкладзены зямлёю ствол ствараў параснік, які замяшчаў ролю ствала пасля яго пералому (ствол шаўкоўніцы дастаткова далікатны)^[9].

У геральдыцы

Шаўкоўніца белая, яе лісце, плады і галіны прысутнічаюць на гербах адразу некалькіх іспанскіх адміністрацыйных адзінак, у тым ліку на гербах муніцыпалітэтаў Мараль-де-ла-Рэйна  (руск.), Каратаунас  (руск.), Чурыяна-дэ-ла-Вега  (руск.), Ла-Марэра  (руск.), Навальмараль  (руск.), Навальмаралеха  (руск.), Ла-Побла-дэ-Вальбона  (руск.), Керо  (руск.), Вілаўяда  (ісп.), Мараледа-дэ-Сафаёна  (руск.), Мора-дэ-Эбро  (руск.). Таксама выяву шаўкоўніцы белай можна пабачыць на гербе нямецкага Эркнера  (руск.), французскага Ліёна і іншых населеных пунктаў

• 
  Герб Мараледа-дэ-Сафаёна  (руск.)
• 
  Герб Эркнера  (руск.)

У філатэліі

У 1974 годзе выява шаўкоўніцы белай была выкарыстана Поштай В’етнама^[10], а ў 2013 годзе — Поштай Украіны.

• 
  Паштовая марка Украіны

Зноскі

1. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 85. — 160 с. — 2 350 экз.
2. Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с.
3. Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Тут чёрный и тут белый // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 105-107. — 200 с. — 130 000 экз.
4. Вехов В. Н. и др. Культурные растения СССР / Отв. ред. Т. А. Работнов. — М.: Мысль, 1978. — С. 76. — 336 с.
5. Постановление Совета Министров СССР и ЦК ВКП(б) от 20.10.1948 № 3960 (руск.)
6. Вукићевић Емилија. Декоративна дендрологија. — 2.. — Београд, 1982. — С. 243-244.
7. Катэгорыя батанічных помнікаў прыроды ў Малдове
8. Приказ Рослесхоза от 05.12.2011 № 513 «Об утверждении Перечня видов (пород) деревьев и кустарников, заготовка древесины которых не допускается»
9. Zofia Włodarczyk. Rośliny biblijne. Leksykon. — Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. — ISBN 978-83-89648-98-3.
10. Паштовая марка В’етнама

Літаратура

• Гаммерман А. Ф., Кадаев Г. Н., Яценко-Хмелевский А. А. Лекарственные растения : справ. пособие. — М.: Высш. шк., 1983. — С. 314—315.
• В. И. Чопик  (укр.), Л. Г. Дудченко  (укр.), А. М. Краснова; «Дикорастущие полезные растения Украины  (укр.)» Справочник; Киев, Навукова думка  (укр.), 1983. (руск.)