Эрозія (геалогія)

Эрозія ў каньёне Антылоп на паўднёвым заходзе ЗША

Эрозія (ад лац.: erosio — раз’яданне) — разбурэнне горных парод і глеб павярхоўнымі воднымі струменямі і ветрам, якое ўключае ў сябе адрыў і вынас абломкаў матэрыялу і суправаджаецца іх адкладаннем.

Эрозія глебы^[1] — разбурэнне і знос верхніх найбольш урадлівых гарызонтаў глебы.

Часта, асабліва ў замежнай літаратуры, пад эрозіяй разумеюць любую разбуральную дзейнасць геалагічных сіл, такіх, як марскі прыбой, ледавікі, гравітацыя; ў такім выпадку эрозія выступае сінонімам дэнудацыі. Для іх, аднак, існуюць і спецыяльныя тэрміны: абразія (хвалевая эрозія), экзарацыя (ледавіковая эрозія), гравітацыйныя працэсы, саліфлюкцыя і г. д. Такі ж тэрмін (дэфляцыя) выкарыстоўваецца паралельна з паняццем ветравая эрозія, але апошняе значна больш распаўсюджана.

Па хуткасці развіцця эрозію дзеляць на нармальную і паскораную. Нармальная мае месца заўсёды пры наяўнасці якога-небудзь выяўленага сцёку, працякае павольней глебаўтварэння і не прыводзіць да прыкметных змяненняў ўзроўня і формы зямной паверхні. Паскораная ідзе хутчэй глебаўтварэння, прыводзіць да дэградацыі глеб і суправаджаецца прыкметным змяненнем рэльефу.

Па прычынах вылучаюць натуральную і антрапагенную эрозію. Варта адзначыць, што антрапагенная эрозія не заўсёды з’яўляецца паскоранай, і наадварот.

Ветравая эрозія

Валун з гнейсамі, на яком ветравая эрозіі (горы Наньшань, Кітай)

Гэта разбуральнае дзеянне ветру: развевание пяскоў, лясоў, узараных глеб; ўзнікненне пыльных бур; шліфоўка скал, камянёў, пабудоў і механізмаў цвёрдымі часціцамі, якія пераносацца сілай ветру. Ветравая эрозія падзяляецца на два тыпы:

• штодзённая
• пыльныя буры

Пачатак пыльнай буры звязана з пэўнымі хуткасцямі ветру, аднак з-за таго, што часціцы, якія ляцяць, выклікаюць ланцуговую рэакцыю адрыву новых часціц, заканчэнне яе адбываецца пры істотна меншых хуткасцях.

Найбольш моцныя буры мелі месца ў ЗША ў 1930-я гады («Пыльный кацёл») і ў СССР у 1960-я гады, пасля асваення цаліны. Часцей за ўсё пыльныя буры звязаны з нерацыянальнай гаспадарчай дзейнасцю чалавека, а іменна — масіраванаму узворванні зямель без правядзення глебаабаронных мерапрыемстваў.

Вылучаюць і спецыфічныя дэфляцыйныя формы рэльефу, так званыя «катлавіны выдзімання»: адмоўныя формы, выцягнутыя па кірунку пануючых вятроў.

Водная эрозія

Капельная эрозія

Разбурэнне глебы ўдарамі кропель дажджу. Структурныя элементы (камочкі) глебы руйнуюцца пад дзеяннем кінетычнай энергіі кропель дажджу і раскідваюцца ў бакі. На схілах перасоўванне ўніз адбываецца на большую адлегласць. Падаючы, часціцы глебы трапляюць на плёнку вады, што спрыяе іх далейшаму перамяшчэнню. Гэты выгляд воднай эрозіі набывае асаблівае значэнне ў вільготных тропіках і субтропіках^[2]

Плоскасная эрозія

Пад плоскаснай (павярхоўнай) эрозіяй разумеюць раўнамерны змыў матэрыялу са схілаў, які прыводзіць да іх выпалажвання. З некаторай доляй абстракцыі ўяўляюць, што гэты працэс ажыццяўляецца суцэльным пластом вады, аднак у рэчаіснасці яго вырабляе сетка дробных часовых водных патокаў.

Павярхоўная эрозія прыводзіць да ўтварэння змытых і намытых глеб, а ў больш буйных маштабах — дэлювіяльных адкладаў.

Лінейная эрозія

У адрозненне ад павярхоўнай, лінейная эрозія адбываецца на невялікіх участках паверхні і прыводзіць да расчлянення зямной паверхні і ўтварэння розных эразійных формаў (прамыін, яроў, балак, далін). Сюды ж адносяць і рачную эрозію, якая вырабляецца пастаяннымі патокамі вады.

Змыты матэрыял адкладаецца звычайна ў выглядзе конусаў вынасу і фармуе пралювіяльныя адклады.

Віды лінейнай эрозіі

Прыклад сумешчаных бакавой і глыбіннай эрозій. бераг Сухоны

• Глыбінная (дновая) — разбурэнне дна рэчышча вадацёку. Дновая эрозія накіраваная ад вусця уверх па плыні і адбываецца да дасягнення дном ўзроўню базісу эрозіі.
• Бакавая — разбурэнне берагоў.

У кожным пастаянным і часовым вадацёкаў (рацэ, яры) заўсёды можна выявіць абедзве формы эрозіі, але на першых этапах развіцця пераважае глыбінная, а ў наступныя этапы — бакавая.

Механізм воднай эрозіі

Хімічнае ўздзеянне паверхневых вод, да якіх адносяцца і вады рэк, мінімальна. Асноўнай прычынай эрозіі з’яўляецца механічнае ўздзеянне на горныя пароды вады і пераносных ёю абломкаў, раней разбураных парод. Пры наяўнасці ў вадзе абломкаў эрозія рэзка ўзмацняецца. Чым больш хуткасць плыні, тым больш буйныя абломкі пераносяцца, і тым больш інтэнсіўна ідуць эразійны працэсы .

Ацаніць ўстойлівасць глебы або грунту да дзеяння воднага патоку можна па крытычным хуткасцям:

• Неразмываючая хуткасць — максімальная хуткасць патоку, пры якой не адбываецца адрыву і перамяшчэння часціц.
• Размываючая хуткасць — мінімальная хуткасць патоку, пры якой пачынаецца бесперапынны адрыў часціц. ^[3]

Для глебаў і полідысперсных грунтоў паняцце неразмываючай хуткасці не мае фізічнага сэнсу, паколькі нават пры самых нізкіх хуткасцях адбываецца вынас найбольш дробных часціц. Пры турбулентным патоку адрыў часціц адбываецца пры максімальных пульсацыйных хуткасцях, таму павелічэнне амплітуды вагання хуткасці патоку выклікае памяншэнне крытычных хуткасцей для дадзенага грунту.

Распаўсюд эрозіі

Працэсы эрозіі распаўсюджаны на Зямлі паўсюдна. Ветравая эрозія пераважае ва ўмовах арыднага клімату, водная эрозія — ва ўмовах гуміднага клімату.

Гл. таксама

• Выветрыванне
• Каразія
• Суфозія

Зноскі

1. ГОСТ 27593-88 (2005). ПОЧВЫ. Термины и определения. УДК 001.4:502.3:631.6.02:004.354
2. Щепащенко Г. Л. Ливневая эрозия почв и методы борьбы с ней. М.: Почвенный ин-т им. В. В. Докучаева, 1991. 178 с. [1](недаступная спасылка)
3. Мирцхулава Ц. Е. Размыв русел и методика оценки их устойчивости. — М.: Изд-во, Колос, 1967.

Літаратура

• Эрозия почвы // Галай И. П. География: термины и понятия: словарь для учащихся и абитуриентов / И. П. Галай, Е. И. Галай. — Мн.: Белкартография, 2011. — С. 220. — 223 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-508-082-5. (руск.)

Спасылкі

• Эрозия на Азбуке Земли: Как образуются естественные арки? Архівавана 19 верасня 2015.
• Водная эрозия почвы Архівавана 7 верасня 2014.
• Кремневая основа эрозии