Kuta Kinabalu, Malaysia

Kuta Kinabalu
Bandaraya Kuta Kinabalu
Lainnya Transkripsi
 • Jawiکوتا کينابالو
 • Cina亚庇 Citakan:Font
亞庇 Citakan:Font
Matan kanan atas saarah jarum jam: Menara Tun Mustapha, Tugu Iwak Todak, Wisma Tun Fuad Stephens, Parsimpangan Wawasan, tangah kuta wan 1Borneo.
Matan kanan atas saarah jarum jam: Menara Tun Mustapha, Tugu Iwak Todak, Wisma Tun Fuad Stephens, Parsimpangan Wawasan, tangah kuta wan 1Borneo.
Kober/Panji Kuta Kinabalu
Bendera
Lambang resmi Kuta Kinabalu
Lambang
Julukan: 
KK
Motto: 
Bandaraya Peranginan Semula Jadi
Andakan Kota Kinabalu di Sabah
Andakan Kota Kinabalu di Sabah
Peta
NagaraCitakan:Country data Sabah Sabah
Didiriakan lawan SBUB1882
Pusat pamarintahan Borneo Utara1946
Didiriakan
(Menerima status kota)
2 Februari 2000
Pamréntahan
 • Wali KutaDatuk Haji Nordin Siman
Jimbar
 • KutaKasalahan éksprési: Operator * kada diduga km2 (Kasalahan éksprési: Operator / kada diduga sq mi)
Populasi
 (2010)
 • Kuta452,058 ikung[1]
 • Metro
628,725 ikung
 Sumber dari Daerah Otoritas Lokal, Malaysia. Populasi metro dihitung dari hasil penjumlahan populasi Kota Kinabalu dan Penampang.
Wewidangan galahZWM (UTC+8)
Kudi pus
88xxx; 89xxx
Kode aréa088
Plat numurEJ, EJA, EJB (1967–1980)[2][3]
SA, SAA, SAB, SAC (1980-2018) SY, SYA, SYB, SYC, SYD, SYE, SYF (2018-Sekarang)
Situs webwww.dbkk.sabah.gov.my

Kuta Kinabalu adalah ngaran ibukuta gasan banua Sabah di Malaysia. Kuta ngini juwa dipakai gasan pusat pamarintahan wilayah Pantai Barat, Sabah. Kuta ngini baandakan di pantai barat pulau Kalimantan nang bahadapan langsung duwa laut Cina Salatan.

Kuta ngini dipinandui juwa sawagai ngaran Gunung Kinabalu duwa Taman Tunku Abdul Rahman, wadah parlindungan kahidupan liar baandakan disini juwa. Parhatan tahun 2010, Kuta Kinabalu diganai urang 452.058 ikung nusia, tagal di distrik Penampang nang baparakan duwa kuta ngini diganai urang kikira 176.667 ikung. Lamun dirikin, jumlah nusia nang bagana adalah 628.725 ikung.

Kuta ngini juwa marupakan rujukan bakukunjang nang utama wan lawang masuk nang dikatujui lawan wisatawan nang bakunjang ka Sabah wan juwa Kalimantan.[4] Taman Nasional Kinabalu andakannya kikira 90 km matan kuta ngini wan banyak wadah manarik gasan wisatawan di sakitaran dairah ngini.[5]

Sajarah[babak | babak asal-mulanya]

Parhatan abad ka-15, kawasan Jesselton ada di bawah pangaruh Kakaisaran Brunei.[6][7] Wayah tahun 1800-an dudinya, Parusahaan Borneo Utara Inggris (SBUB) mulai mandiriakan koloni di samunyaan Kalimantan bahagian utara.[8] Wayah tahun 1882, parusahaan ngini hudah mandiriakan sabuting parkampungan halus di dairah nang dipinandui sawagai Taluk Gaya nang diganai lawan suku Bajau.[9] Parkampungan panambayan adalah di Pulau Gaya. Tagal wayah tahun 1897, parkampungan panambayan ngini dibanam wan dihancurakan lawan pajuang kabibasan Bajau, yaitu Mat Salleh.[7]

Charles Jessel, wakil katua SBUB Wayah saat itu, asal ngaran kuta Jesselton diambil matan ngarannya.

Imbahnya kahancuran Pulau Gaya, SBUB mamutusakan gasan maalih parkampungan ka daratan nang tanyaman dipartahankan nangkaya di Taluk Alternatif (wahini Taluk Sepanggar) rahatan 1898, Tagal tarnyata kada sasuai lawan nang diharapakan.[10] Wayah tahun 1899, Mr Henry Walkar, Kumisaris Tanah maidintipikasi sabuting wilayah nang luas 30 hiktar sawagai pangganti Taluk Alternatif.[11]

Sabuting kampung nang banyak urang maiwaak nang bangaran Api-Api (itihi ngaran asal di bawah) hujungnya dipilih marga andakannya nang parak lawan Layanan karita Api Borneo Utara wan marupakan palabuhan alam nang tatabun kana angin. Pusat administrasi nang hanyar ngini dingarani Jesselton[12] sasuai lawan ngaran Tuan Charles Jessel, nang marupakan Wakil katua SBUB wayah naya.

Dudinya, Jesselton manjadi pus pardagangan nang utama di wilayah Borneo Utara, lawan pardagangan gatah, paikat, madu, duwa lilin nang banyak dijajaakan urang.[13] Karita api talah dipakai gasan mahangkut barang-barang ka palabuhan Jesselton.[13] Parlawanan urang Melayu wan Bajau wayah ngitu kada pati jadi hasil, wan juwa parusahaan bagawi banar gasan malawan ancaman bajak laut nang hudah lawas tarjadi di wilayah ngini.

Kuta ngini hudah dibanam habis lawan pihak Inggris rahatan Perang Dunia kadua gasan manangati gugur ka tangan Jepang.[9] Imbahnya akuisisi Borneo lawan Jepang, kuta ngini babulik pulang dingarani Api-Api.

Aksi mahamuk ka pamerintahan tantara Jepang sawat kajadian di Api-Api. Sabuting aksi bahamuk banar nang kajadian wayah 10 Uktubir 1943 lawan Pasukan Kinabalu nang marupakan panduduk pribumi. Tantara Jepang maampihi aksi bahamuk ngini imbah pamimpin buhannya, Albert Kwok, ditangkap wan dibunuh rahatan tahun 1944.[14][15]

Bakas bum kuta Jesselton rahatan Perang Dunia II, bagian matan Kampanye Borneo lawan tantara Sekutu wayah tahun 1945.

Wayah handak ampik perang, kuta ngini sakali lagi dihancurkan lawan tantara Sekutu lawan mambum siang wan malam dalam waktu labih matan anam bulan sawagai gasanan matan Kampanye Borneo rahatan tahun 1945.[9] Sawagai akibat matan aksi ngini, tasisa talu bangunan nang masih wagas.[9] Perang di Borneo Utara ampih nang ditandai lawan basarah diri rasmi Angkatan Darat Jepang ka-37 lawan Letjen Baba Masao di Labuan rahatan 10 Siptimbir 1945.[16]

Imbahnya perang ampihan, SBUB babulik pulang gasan maatur Jesselton tagal kada hingkat gasan manduiti biaya rekonstruksi nang ganal banar. Buhannya manyarahakan pangawalan Borneo Utara ka Mahkuta Inggris wayah 15 Juli 1946. Pamarintah kolonial hanyar hudah dipilih gasan mambangun baasa Jesselton sawagai pusat pamarintahan tahanyar, salaya Sandakan nang juwa hudah ramuk bakas perang.[17]

Wayah 1948-1955, sabuting Ukara Mambabak wan Pambangunan gasan Borneo Utara hudah didiriakan lawan pamarintah Inggris.[18] Pamarintah Inggris hudah akur duwa dana nang ganalnya £6.051.939 lawan parincian £2.232.882 gasan maulah kuta baasa wan £3.819.057 gasan pruyik-pruyik hanyar.[18] Satrat hudah diulah, palabuhan dibarasihi duwa lapangan tarabang dibabak baasa. Mambabak pakan wan partanian juwa dibari parhatian. Roy Edgardo Parry, Direktur Pandidikan Panambayan, hudah ditunjuk gasan manyiapkan ukara lilima tahun gasan pangambangan pandidikan.[18]

Wayah Borneo Utara basabuting lawan Serawak, Singapura wan Federasi Malaya gasan jadi Federasi Malaysia rahatan tahun 1963, nagara ngini baubah ngaran wan disambat sawagai Sabah, lawan Jesselton tatap sawagai pusat pamarintahan utama.[9] Jesselton sawagai kuta diubah ngarannya manjadi Kuta Kinabalu wayah 30 Siptimbir 1968 wan manarima status kuta matan pamarintah Malaysia wayah 2 Pibruari 2000.[9]

Tiba ngaran[babak | babak asal-mulanya]

Pamandangan Gunung Kinabalu nang dilihat matan Tanjung Aru wayah baisukan.

Kuta Kinabalu tiba matan ngaran Gunung Kinabalu, nang baandakan kikira 50 kilometer ka arah timur laut. Kinabalu tiba matan ngaran Aki Nabalu nang bamaksut "wadah nang dihurmati". Aki pula bamaksut "dangsanak tuha" atawa "datuk", wan Nabalu adalah ngaran gasan gunung dalam basa Dusun.[19] Ada juwa ujaran lain nang manyambat bahwa istilah ngini tiba matan Ki Nabalu; Ki bamaksut "ada" atawa "wujud", wan Nabalu bamaksut "sumangat urang mati".[20]

Kuta adalah basa Melayu gasan "kubu", "pekan", atawa "kuta". Ngini dipakai juwa sacara rasmi wayah pakan lain di Malaysia, wan juwa kuta, nangkaya , kuta Bahru, kuta Tinggi, wan kuta kamuning. Kata kuta juwa dipakai sacara kada rasmi gasan marujuk katiap pakan atawa kuta. Lawan juwa, tarjamahan ngaran Kuta Kinabalu ka dalam bahasa Inggris ialah "Kinabalu City".

Ngaran asli[babak | babak asal-mulanya]

Salaya Jesselton, ada sajumlah idabul lain parihal ngaran asal Kuta Kinabalu. Nang paling dikatahui, nangkaya nang disambat di atas tadi, adalah Api-Api, atawa Api haja. Wadah ngini dingarani nangkaya itu lawan panduduk sewadah, tautama kaum Bajau, gasan manikasi ari pambanaman kantur pamarintahan Inggris di Pulau Gaya lawan Mat Salleh,[21] lawan jua kajadian pambanaman lain nang rancak digawi duwa bajak laut.

Wendy Law Suart manulis parihal ngaran Api-Api dalam buku sidin nang bajudul Lingering Eye,

Di Museum Negara bagian Sabah ada peta Belanda Borneo wan Sulawesi batanggal tahun 1657 nang manunjukakan bahwa Jesselton tiba panambayan mimang dibari ngaran Api Api. Ngaran Api-Api mungkin bakaitan duwa rapun di higa pantai nang baakar gasan bahinak nang bangaran sama.[22]

Dalam basa Tionghoa, kuta ngini dipinandui sawagai "Api" wan disambat urang Hakka sawagai 亚庇 (hanzi sederhana; hanzi tradisional: 亚庇; pinyin: Ya Bi)

Tadapat parkiraan bahwa kawasan Kuta Kinabalu wayahini sabujurannya dingarani matan sungai taparak nang disambat Sungai Api-Api. Salaya Api-Api, sabuting lagi ngaran nang sawat diungkap adalah Deasoka, nang bamaksut "di bawah rapun nyiur".[23] Panduduk sewadah Bajau mamakai ngaran ngini gasan mangacu wayah sabuting kampung di gasanan salatan kuta nang hibak duwa nyiur. Ngaran lain adalah Singgah Mata nang bamaksut "mata transit", tagal bisa juwa ditarjamahakan sawagai "mahimungi mata". Ngaran tasambat adalah ngaran nang dibarii nalayan matan Pulau Gaya nang marujuk ka kawasan nang wayahini ngini marupakan tangah Kuta Kinabalu.[24]

Wayahini, samunyaan ngaran ngini dipakai sawagai ngaran kartak atawa bangunan di sakulilingan kuta. Nangkaya di Lintasan Deasoka, Api-Api Centre wan Jalan Singgah Mata.

Ibu kuta[babak | babak asal-mulanya]

Peta Kuta Kinabalu wan dairah kuta sakulilingannya. Garis biru manunjukkan jalan-jalan utama, garis habu ruku manunjukkan jalur karita api, wan garis batitik habang anum manunjukkan pahalatan dairah.

Sawagai ibu kuta Sabah, Kuta Kinabalu memainkan pamain nang panting dalam pulitik wan ikunumi panduduk di samunyaan nagara ngini. Kuta Kinabalu marupakan dairah pamarintahan utama nagara dimana paandakan handak samunyaan kantur kamantrian wan lambaga pamarintah. Kabanyakan lambaga wan dipartimin pamarintah federal Malaysia juwa baandakan di Kuta Kinabalu. Diwan Undangan Nagari Sabah baandakan di Taluk Likas nang taparak. Ada ampat angguta parlimin (MP) nang mawakili 4 kawasan parlimin di kuta: Sepanggar (P.171), Kuta Kinabalu (P.172), Putatan (P.173), wan Penampang (P.174). Kuta ngini juwa mamilih 9 wakil bawan legislatif nagara matan dairah DUN Karambunai, Inanam, Likas, Api-Api, Lunang, Tanjung Aru, Petagas, kapayan, wan Moyog.[25]

Pamarintah dairah[babak | babak asal-mulanya]

Balai Kuta Kinabalu.

Kuta Kinabalu diatur lawan bubuhan Balai Kuta Kinabalu. Wali kuta wahini (2013) adalah Datuk Abidin Madingkir, nang manjabat matan wayah Datuk Iliyas Ibrahim rahatan 2 Pibruari 2011.[26] Datuk Iliyas adalah wali kuta kadua imbah Datuk Abdul Ghani Rashid wayah tahun 2006. Kuta ngini mandapat status kuta wayah 2 Pibruari 2000.[9] Parhatan, Kuta Kinabalu ngini diatur lawan kutamadya Kuta Kinabalu.

Kawasan kuta ngini juwa marupakan dairah, nang baharinya munisipalitas Kuta Kinabalu. Baisi tanah nang luasnya 351 km2, Kinabalu adalah dairah nang panghalusnya tagal dairan paracapnya di Sabah.[27] Kawasan kuta tamasuk matan Tanjung Aru wan kapayan di selatan, sampai ka Telipok wan Sepanggar di utara. Kawasan kuta juwa baluas ka dairah Penampang[28] di selatan pahalatan kuta, nang tamasuk kuta Donggongon wan Putatan. Kawasan pakambuhan Kuta Kinabalu (dairah) di Penampang wan Putatan dipinandui lawan Kuta Kinabalu Raya.[29]

Dairah Penampang baisi tanah saluas 466 km2, wan diatur lawan Diwan dairah Penampang.[30]

Hubungan Antarabangsa[babak | babak asal-mulanya]

Sajumlah nagara hudah mandiriakan kantur parwakilan buhannya di Kuta Kinabalu, nangkaya matan nagara Australia,[31] Brunei, Finlandia,[32] Indonesia, Jepang,[33] Rumania[34] wan Swedia.[35]

Kuta Kinabalu wahini baisi anam kuta gampiran wan sabuting prupinsi gampiran.

Nagara Kuta / Prupinsi Status pamgasanan Sumber
 Australia Rockingham Kuta gampiran [36]
 Tiongkok Heyuan Kuta gampiran [37]
 Tiongkok Jiangmen Kuta gampiran [38]
Citakan:Country data Korea Selatan Yeosu Kuta gampiran [38]
Citakan:Country data Korea Selatan Yongin Kuta gampiran [39]
 Rusia Vladivostok Kuta gampiran [40]
 Thailand Ratchaburi prupinsi gampiran [41]

Geografi[babak | babak asal-mulanya]

Pamandangan matahari batabun di Sutera Harbour, Kuta Kinabalu.

Kuta Kinabalu baandakan di pantai barat Sabah lawan di dataran nang kipit di antara Banjaran Crockar ka timur wan Laut Cina Selatan ka barat. Ada anam pulau di luar pantai kuta, nang pangganalnya adalah Pulau Gaya nang marupakan bakas panampatan Inggris nang panambayan. Kikira 8.000 ikung urang tinggal di sana.[42] Pulau-pulau halus nang kada diganai, nangkaya Pulau Manukan, Pulau Mamutik, Pulau Sapi, Pulau Suluk wan Pulau Sepanggar, baandakan di utara basubarangan lawan Taman Nasional Taluk Sepanggar.[43]

Pamandangan matahari batabun di Kuta Kinabalu.

Tanah rata takumpul di tangah kuta, wan ada halat nang katat gasan katinggian bangunan: Bandara baandakan 7 km matan kuta wan dairah kuta taandak langsung dalam jalur panarbangan. Kabanyakan kawasan Distrik Pusat Bisnis wayahini diulah di atas tanah urukan matan laut. Kahidupan tumbuhan asli banyak nang hilangan, tagal masih ada haja mungkur di dalam kuta (pina curam gasan diulah gadung) nang masih tatukup lawan padang tagah nang hujan tropis. Salah sabutingnya adalah Signal Hill, nang bahalatan lawan CBD ampah ka pantai. Di kawasan Taluk Likas, sisa padang bakau nang luas ngitu handak hilangan.[44] Wayah tahun 1996, nagara hudah manatapakan 24 ha hutan jadi kawasan nang dilindungi. Hutan ngini dipinandui sawagai Kuta Kinabalu Wetlands. Wadah parlindungan itu dibariakan parlindungan tatambahan sawagai Situs Warisan Budaya Nagari wayah tahun 1998.[44]

Kampung bangsa Moro di Pulau Gaya.

Lima pulau (Gaya, Sapi, Manukan, Sulug, Mamutik) nang bahadapan lawan kuta diharagu sawagai Taman Nasional Tunku Abdul Rahman. Taman ngini dibari ngaran gasan manghurmati Pardana Mantri Malaysia panambayan Tunku Abdul Rahman, wan marupakan wadah bakunjang nang dikatujui gasan wisatawan wan panduduk.[45] tangah Kuta Kinabalu kabanyakan marupakan kawasan bisnis wan administrasi pamarintah nang tamasuk juwa wilayah Karamunsing, dairah palabuhan (Tanjung Lipat), Signal Hill, Kampung Air, Sinsuran, Segama, Asia City, Gaya Street (Kuta lawas), kuta Berhasil, Api-Api, Sutera Harbour wan Sembulan. Lingkungan wan pinggiran parumahan tamasuk kapayan Ridge, Tanjung Aru, Petagas, kapayan, Lido, Lintas, Nosoob, mungkur Wayahng, Lunang, Damai, Likas wan Kolombong. Kuta ngini magin bamaju wan cagaran manjangkau ka kuta Inanam, Menggatal, Sepanggar, Telipok wan selatan pahalatan dairah Penampang, Putatan, wan Lok Kawi.[46]

Kuta Kinabalu baandakan jauh matan pusat pamarintahan utama nagara, kikira jauhnya 1.624 km matan Kuala Lumpur nang ada di Tatanjungan Malaysia[47] wan juwa 804 km matan Kuching, ibu kuta Serawak.[48]

Iklim[babak | babak asal-mulanya]

Rapun nyiur badirian di sapanjangan kartak, iklim hutan hujan tropis di Kuta Kinabalu.

Kuta Kinabalu baisi iklim hutan hujan tropis, di bawah klasifikasi iklim Köppen. Tagal, kuta ngini baisi musim-musim nang tarasa tajijip wan takaring. Wayah bulan Pibruari, kuta ngini manarima rata-rata curah hujan 60 mm, nang layak gasan iklim hutan hujan tropis. Dua musim hujan nang manjadi ciri iklim gasanan Sabah ngini adalah Muson Timur Laut wan Muson Barat Daya. Muson Timur Laut kajadian antara Nupimbir wan Marit lawan suhu pina dingin wan takurang hujan, pahadangan Muson Barat Daya kajadian antara Mai wan Siptimbir nang mambawa suhu panas wan tabanyak curah hujan. Ada juwa dua transisi muson yakni matan April sampai ka Mai, wan Siptimbir sampai ka Uktubir.[49] Parubahan suhu satahunan ngitu halus aja. Tagal, April wan Mai rajinnya bulan paling panas, pahadangan Disimbir wan Januari paling sajuk. Saawas rahatan tasajuk (Disimbir wan Januari), lamun ada haja tarasa angin dingin batiup matan Siberia nang imbahanu manuruniakan suhu wayah baisukan sampai ka 20 °C.[50] Curah hujan pina baubah-ubah satahunan. Bulan Pibruari wan Marit rajin bulan-bulan panas manggantan wan karingnya, tagal curah hujan handak saban hari parahatan transisi muson kikira Uktubir. Kahumapan rilatip tinggi haja satahunan.[51]

Demografi[babak | babak asal-mulanya]

Kuta Kinabalu kada baisi ngaran atawa galar rasmi wan juwa demonim gasan manggambarakan panduduknya. Sabuting cara sutil gasan manggambarakan urang kuta di sini adalah "urang KK". Istilah "K.K-ian" juwa imbahanu dipakai.[52] Rancaknya, samunyaan urang matan Sabah disambat "urang Sabah".[53]

Garija Katedral Sacred Heart'.

Etnik wan agama[babak | babak asal-mulanya]

Lapuran Statistik Malaysia 2010 manunjukakan bahwa wilayah Kuta Kinabalu baisi panduduk 452.058 ikung. Wayahini, panduduk di kuta ngini hudah takambuh ras wan etnis nang balain-lainan. Urang luar mambantuk pambanyaknya panduduk kuta lawan 110.556 urang diumpati lawan Tionghoa (93.429), Bajau (72.931), Kadazan-Dusun (69.993), Bumiputra (59.607), Melayu Brunei[54] (35.835), Murut (2.528), India (2.207) wan lain-lain (5.482).[55] Urang Cina kabanyakan adalah urang Hakka wan sapalihnya bagana di dairah Lunang. Distrik Penampang diganai lawan urang Kadazan, kaum Bajau kabanyakan badiam di Likas, Sembulan wan Karambunai, tagal urang Melayu Brunei kawa haja ditamu di sakulilingan Kuta Kinabalu.

Urang Melayu Brunei wan Bajau baagama Islam. Kadazan maanut agama Kristen, tagal urang Tionghoa maanut agama Buddha atawa Kristen. Ada juwa urang nang maumpati kajian Hindu, Sikhisme, Animisme; sapalihnya lagi Sekularisme juwa ada.

Masigit kuta.

Ada juwa urang Filipina di Kuta Kinabalu. Galumbang panambayan imigran tiba wayah abad ka-15 rahatanpanjajahan Spanyol, tagal sapalih pangungsi tiba wayah pamulaan tahun 1970-an marga masalah pemberontakan di selatan Filipina. Kabanyakan matan buhannya wayahini adalah matan pekarja asing nang sampai wayah tahun 1970-an. Kabanyakan pandatang awal hudah baalih kawarganagaraan jadi urang Malaysia, tagal ada juwa nang masih hidup kada baijin di sakuliling kuta nang dianggap sawagai pandatang haram.[56] Kabanyakan pandatang Filipina adalah bakabangsaan Suluk wan Tausug.[57] Ada juwa sapalih urang Indonesia nang tinggal di sakuliling kuta.[57]

Pagoda Che Sui Khor.

Ada juwa sapalih panduduk India, Pakistan wan Eurasia nang bagana di kuta. Hahanyaran ngini juwa jumlah ekspatriat nang tinggal di kuta, baik nang badiam pahadangan atawa bamadam juwa batambah jumlahnya. Kabanyakan datang matan Korea Selatan, Jepang, Australia, wan juwa Eropa.

Urang bakawinan lainan parihal nang luar biasa disini wan batatai bakambuh antara urang Tionghoa - Kadazan adalah parihal biasa.[58] Kakanak bangsa campuran Kadazan wan Tionghoa disambat lawan Sino-Kadazan atawa "Sino" haja.[58]

Basa[babak | babak asal-mulanya]

Panduduk Kuta Kinabalu rajin bapandir Basa Melayu lawan buhannya baisi basa kreol Sabah.[53] Handak sapalih urang Kuta Kinabalu katurunan Cina.[59] Basa Hakka wan Manmatann diucapakan lawan urang Cina. Salaya ngitu, kabanyakan urang Cina juwa kawa bapandir mamakai basa Kanton. Handak masamunyamaan panduduk hingkat bapandir basa Inggris, rajin bubuhan anumnya. Wayaini, kabanyakan urang hingkat bapandir dalam bahasa Inggris nang biasa haja. Tagal, masih ada haja nang ngalih bapandir lawan lancar marga parbandaharaan kata nang sadikit duwa kurang mambasaakan basa Inggris gasan lingua franca pandiran urang Sabah hari-hari.

Pamakaian Basa Kadazan wan Dusun sangat signifikan di samunyaan Sabah tautama di kuta ganal atawa kuta nangkaya Kuta Kinabalu. Kabanyakan usaha hudah diambil lawan sajumlah pihak gasan mambulikakan pulang pamakaian basa ngintu. Kadua basa ngini hudah dianggap sawagai basa taancam, damintu juwa lawan budaya urang Kadazan-Dusun.[60]

Ikunumi[babak | babak asal-mulanya]

Kantur Petronas di Kuta Kinabalu, Sabah.

Salaya jadi ibu kuta, Kuta Kinabalu juwa marupakan pusat utama industri wan komersial gasan Sabah. Ikunumi kabanyakan di gasanan industri andalan nangkaya usaha batani, usaha iwak, kahutanan, wan minyak duwa gas. Matan segi sajarah, gasanan kadua manguasai ikunumi, tagal marga urbanisasi nang hancap wan pambangunan ikunumi, gasanan kadua ngini pahadangan turun bagamatan. Nangkaya wayah hahanyaran ngini, sabuting langkah ka arah nang lebih ka industri berbasis sektor jasa hudah digawi.[61] Parusahaan dalam nagari, luar nagari wan bank pardagangan antarbangsa, lawan sajumlah parusahaan asuransi wan parusahaan lain baisi kantur pusat atawa cabang buhannya disini.

Urang Cina parantauan juwa banyak manyumbang gasan pambangunan KK mulai matan migrasi buhannya malalui abad ka-19.[62] Sumbangan asli buhannya adalah sawagai 'kuli' (gawian budak) wan wayahngini banyak hudah nang baisian toko saurang.[62]

Ada sajumlah industri wan parusahaan manufaktur juwa nang baisi pabrik buhannya disini tarutama di dairah-dairah industri nangkaya Likas, Kolombong, wan Inanam. Pambangunan barkalanjutan matan 8.320 ha Taman Industri Kuta Kinabalu (KKIP) di Sepanggar juwa batujuan gasan maningkatkan kagiatan industri wan komersial di kuta wan jadi pusat partumbuhan utama di Malaysia Timur, nang sajalan juwa tujuan gasan wilayah BIMP-EAGA (Kawasan Pertumbuhan ASEAN Timur Brunei - Indonesia - Malaysia - Filipina).[63] Kuta Kinabalu juwa jadi limit kagiatan nasiunal, kadairahan wan juwa partamuan antarbangsa atawa pameran dagang Wayah saban tahun tamasuk Ekspo Antarbangsa Biennial Sabah, Partamuan Pawisata Asia Pasifik lawan Konferensi PBB mengenai pardagangan wan Pembangunan (UNCTAD), Kongres Teknik Australia ASEAN, lawan lainannya. Kagiatan nangkaya ngini rajin digawi di resort Sutera Harbour.

Transpurtasi[babak | babak asal-mulanya]

Darat[babak | babak asal-mulanya]

Jalur padalaman nang mahubungakan gasanan kuta nang balainan rajin disambat urang lawan jalan Nagari. Jaringan satrat ngini diulah wan diharagu lawan dipartimin Bekarja Malaysia.[64] Kabanyakan jalan padalaman andalan adalah jalan raya kambar. Salah sabuting jalan andalan di sini adalah Jalan Lintas-Jalan Tuaran Bypass, nang bapungsi gasan jalan lingkar, mangulilingi kuta wan mahubungakan dairah wan pipinggiran di sakulilingan nangkaya Putatan, Penampang, Lunang, Likas, Inanam, Menggatal, Sepanggar, wan Tuaran. Kuta Kinabalu dihubungakan lawan jalan tol lawan kuta-kuta nang jauh di sakulilingan Sabah nang panting malalui jalan federal nang diharagu lawan Dipartimin Gawian Umum. Jalur satrat matan kuta ngini tamasuk:[65]

Transpurtasi Umum

Tarminal bis di Inanam.

Layanan bis rancak jalan bakuliling kuta. Bis halus atawa van juwa dipakai salaya bis gasan transportasi kadua.[66] Ada dua tarminal bis utama di kawasan bisnis pusat. Tarminal sapanjang Jalan Tun Razak baisi layanan bis pedalaman ka sajumlah kuta wan dairah pinggiran. Sabuting lagi tarminal parak kuta Berjaya malayani ampah selatan kuta nangkaya (Papar, Tenom, Beaufort, wan lainnya). Tarminal bis Utara Kuta Kinabalu di Inanam malayani bis di antara kuta nang ada di jalur ampah ka utara wan utara-timur Kuta Kinabalu nangkaya (Tuaran, Kudat, Ranau, Sandakan, Tawau, Semporna, wan lainnya). Layanan taksi juwa kawa ditamui di sakulilingan kuta.[66]

Tanda stasiun Tanjung Aru.

Sabuting sistim karita api nang bahari dipinandui sawagai kareta Api Borneo Utara hudah hadir matan tahun 1896 lawan parusahaan Borneo Utara Inggris.[13][67] Karita Api ngini diulah gasan mahangkut komoditas matan padalaman ka palabuhan di Kuta Kinabalu wayah panjajahan Inggris dukanu.[13] Jalur karita api mahubungakan kuta lawan Tenom wan sajumlah kuta-kuta lain; ngini juwa marupakan sabuting-sabutingnya sistim karita api nang ada di Malaysia Timur.[13][67] Wayahini, sistim karita ngini disambat sawagai kareta Nagari Sabah nang basadia layanan saban hari gasan panumpang, turis lawan transportasi kargu.[13] Sabuting parusahaan tapisah nang masih jalan sawagai transpurtasi pariwisata juwa disambat kareta Borneo Utara. Stasiun karita wan halte pusat baandakan di Tanjung Aru.[13]

Udara[babak | babak asal-mulanya]

Bandara Internasional Kuta Kinabalu (KKIA) (Kudi ICAO: WBKK) manyadiakan panarbangan nang mahubungakan Kuta Kinabalu lawan tujuan domestik wan internasional nang lain. Ngini marupakan hub kadua gasan Penerbangan Malaysia wan AirAsia wan tadiri matan dua tarminal. KKIA marupakan bandara paling haur kadua di Malaysia imbah Bandara Internasional Kuala Lumpur wan marupakan salah sabuting lawang masuk utama ka Sabah wan Malaysia Timur.[68]

Sajumlah tujuan panarbangan matan bandara ngini mancakup: Jakarta, Shenzhen, Seoul, Shanghai, Guangzhou, Hong Kong, Macau, Cebu, Singapura, Taipei, Kaohsiung, wan kuta-kuta lain, baik di dalam atawa di luar Malaysia. Salaya ngitu KKIA juwa marupakan hub kadua gasan MASwings, nang malayani panarbangan ka kuta-kuta halus wan parkampungan di Malaysia Timur.[rujukan?]

Bandara Internasional Kuta Kinabalu dijanak matan luar.

Laut[babak | babak asal-mulanya]

Tarminal Feri Kuta Kinabalu malayanan hari-hari ka Pulau Manukan, lawan pulau-pulau lain. Matan kiwa adalah Pulau Sulug, wan di subalah kanan adalah Pulau Mamutik wan Pulau Manukan (nang taganal).

Kuta Kinabalu baisi dua palabuhan yaitu: Palabuhan Kuta Kinabalu wan Palabuhan Kontainer Taluk Sepanggar (SBCP). Palabuhan Kuta Kinabalu dipakai gasan palabuhan kargu, pahadangan SBCP jalan sawagai basis Angkatan Laut gasan Angkatan Laut Malaysia, depot minyak wan juwa samunyaan kargo kontainer.[69] Wayah tahun 2004, Palabuhan Kuta Kinabalu maharagu kikira 3,6 juta ton kargo, paningginya urutan katalu di banua ngini imbah Palabuhan Sandakan wan Palabuhan Tawau.[27] Palabuhan ngini nang kayapa haja maharagu jumlah nang paling utama sawagai palabuhan kontainer di banua ngini, lawan 153,793 kontainer dikalula wayah tahun 2006. Samunyaan palabuhan di Sabah dikalula wan dijalanakan lawan Sabah Ports Sdn Bhd.[70]

Layanan Feri Kuta Kinabalu adalah tarminal panumpang feri nang baandakan di Jesselton Point parak Palabuhan KK.[71] Feri ngini malayanani feri wan parahu bamasin ka pulau-pulau nang taparak gasan wisatawan lawan panumpang nang bagana di pulau-pulau. Ada juwa layanan feri tatap ka Labuan.[71]

Pasilitas umum nang lain[babak | babak asal-mulanya]

Pangadilan wan panagakan hukum[babak | babak asal-mulanya]

Pangadilan Kuta Kinabalu.

Kumplik Pangadilan wayahini baandakan di sapanjang Jalan Tugu.[72] Ngini tamasuk juwa Pangadilan Tinggi, Mahkamah Seksyen, wan Pangadilan Hakim.[73]

Markas Pulisi Kontingen Sabah baandakan di Kapayan. Ada dua markas dairah di kuta, yaitu Markas pulisi dairah Kuta Kinabalu nang baandakan di Karamunsing, wan Markas kapulisian dairah Penampang. Kaduanya dipakai gasan kantur pulisi. Kantur pulisi nang lain bisa ditemukan di KKIA, Tanjung Aru, Putatan, wan Menggatal pahadangan Rumpu pulisi kawa haja tadapat di dairah Lunang, Likas, Telipok, wan Babagon.[74]

Markas pulisi lalu lintas di kuta ngini baandakan di sapanjang Jalan Dewan parak Gaya Street, wan markas pulisi laut parak palabuhan feri sakitaran Jalan Tun Razak.

Sapir Kuta Kinabalu baandakan di Kapayan.[75] Lokap atawa sapir pahadangan ada juwa di kantur-kantur pulisi di sakuliling kuta.

Kawagasan[babak | babak asal-mulanya]

Rumah Sakit Queen Elizabeth.

Ada talu rumah sakit wan sabuting klinik publik di Kuta Kinabalu.[76] Rumah Sakit Queen Elizabeth, baandakan di Jalan Penampang wan ngitu adalah rumah sakit umum pangganalnya di Sabah nang baisi 589 ranjang.[77] Diulah rahatan tahun 1957, ngini pusat kawagasan nang pamantingnya di kuta wan marupakan sabuting matan talu rumah sakit umum di Sabah. Rumah Sakit lain adalah Rumah Sakit Spesialis Likas (Likas Specialist Hospital). Rumah Sakit Mesra mungkur Wayahng (mungkur Wayahng Mental Hospital), nang dibuka wayah tahun 1971, malayanan psikiatri gasan sa banuaan Sabah. Kinik kawagasan Lunang baandakan kikira 6 kilometer matan tangah kuta.

Pusat Medis Sabah di Lunang adalah rumah sakit swasta pangganalnya di Sabah lawan baisi 134 ranjang. Tatambahannya, kuta ngini juwa baisi dua pusat medis swasta nangkaya Pusat Pakar Damai lawan 56 ranjang[78] wan Pusat kawagasan Rafflesia lawan 14 ranjang.[79]

Pandidikan[babak | babak asal-mulanya]

Gedung Kanselir UMS.

Uniparsitas[babak | babak asal-mulanya]

Uniparsitas Malaysia Sabah (UMS) marupakan uniparsitas pangganalnya di Sabah wan diulah matan tahun 1994. Kampus utamanya baandakan di tanah luas 999 ha di atas mungkur nang mahadap Laut Cina Selatan di Taluk Sepanggar, kikira 10 km di utara tangah kuta. Kampus ngini baisi juwa kampus cabang di Labuan wan dianggap jadi uniparsitas nang pambungasnya di Malaysia.[80][81] Uniparsitas panuhanya di Sabah adalah Uniparsitas Tiknulugi Mara Sabah nang hudah didirikan lawan UiTM wan Yayasan Sabah rahatan tahun 1973. uniparsitas ngini hudah disahkan lawan dewan Kuta Kinabalu sawagai uniparsitas bibas sampah.[82] Ada juwa sajumlah parguruan tinggi swasta nangkaya Uniparsitas Tun Abdul Razak, Uniparsitas Internasional AlmaCrest, Kolej INTI, College Komersial Kinabalu, wan Sakulah Tinggi Infurmatika. College Publik Tunku Abdul Rahman juwa ada haja di dairah Donggongon. Banyak panduduk nang sugih mangirim kakanak buhannya ka luar nagari baik gasan malanjutkan pandidikan manangah atawa parguruan tinggi.

Gadung Parpustakaan Nagari Sabah.

Parpustakaan[babak | babak asal-mulanya]

Kantur Parpustakaan Nagari Sabah baandakan di Jalan Penampang wan marupakan parpustakaan pangganalnya di banua ngini. Parpustakaan-parpustakaan umum lain tamasuk Parpustakaan Kuta Kinabalu, Parpustakaan Cabang Penampang wan Parpustakaan Kampung Menggatal. Samunyaan parpustakaan ngini diharagu duwa Departemen Parpustakaan Nagari Sabah.[83] Salaya ngitu, parpustakaan juwa ada di sakulahan, parguruan tinggi, atawa kampus uniparsitas.[76]

Kabudayaan wan kukunjangan[babak | babak asal-mulanya]

Atraksi wan wadah-wadah bakunjangan[babak | babak asal-mulanya]

kabudayaan[babak | babak asal-mulanya]

Musium Sabah nang marupakan Musium utama di Sabah.

Ada sajumlah wadah budaya di kuta ngini. Musium Sabah nang baandakan parak Rumah Sakit Queen Elizabeth adalah Musium utama Sabah. Di sakulilingan musium juwa ada Pusat Sains wan Tiknulugi, Galeri Seni Sabah, wan Taman Etno Botani. Wisma Galeri Seni Budaya manjadi limit tingkat antarbangsa lawan pamiran seni regional. Bangunan Hongkod Koisaan di Penampang juwa marupakan rumah gasan Asosiasi kabudayaan Kadazan-Dusun (KDCA).[84] Inya manjadi limit aruh tahunan Kaamatan atawa Aruh Mangatam, wan turai kabungasan Unduk Ngadau nang diadakan baimbaian di bulan Marit. Kampung Monsopiad juwa manampilakan karasmin nang barikit duwa kabudayaan Kadazan-Dusun. Inyaa dingarani matan legenda pahlawan Kadazan-Dusun nang maunting kapala, yaitu Monsopiad.[85]

Kawasan bersejarah[babak | babak asal-mulanya]

Paringatan Perang Petagas nang baandakan di parak Bandara Internasional Kuta Kinabalu.

Lapangan Merdeka marupakan situs rahatan deklarasi pembentukan Malaysia bakajadian.[86] Parnyataan ngitu diumumakan lawan katua Menteri Sabah nang panambayan yaitu, Tun Fuad Stephens wayah 16 Siptimbir 1963, nang juwa ditikasi gasan Hari Malaysia.[86] Wayah hari ngini, situs ngitu manjadi limit wayah manikasi Hari kuta tahunan pas 2 Pibruari, Hari Merdeka pas 31 Agustus, wan sajumlah aruh lainnya.

Manara Jam Atkinson andakannya di paparak Kuta Berjaya. Manara jam ngini diulah lawan Mary Edith Atkinson wayah tahun 1905 gasan maingatakan ka anaknya, Francis George Atkinson.[87] Manara ngini dulunya dipakai gasan manulungi jalur kakapalan.[87] Inya marupakan sabuting matan talu struktur paninggalan Perang Dunia kadua nang masih badiri wayahini.[9] Sabuting lagi situs paringatan nang dipinandui banya urang disini adalah Peringatan Perang Petagas nang baandakan di parak KKIA. Ngini adalah sabuting situs paringatan gasan mangganang buhannya nang hudah maninggal rahatan malawan tantara Jepang pas Perang Dunia kadua. Ngini juwa marupakan wadah di mana gerilyawan Kinabalu hudah dibunuh lawan tantara Jepang wayah tahun 1944. Salaya ngitu, Monumen Double Six, nang baandakan di Sembulan iya juwa manjadi simbul paringatan gasan nagara Sabah. Tugu ngini marupakan sabuting situs paringatan gasan mangganang Tragedi Double Six wayah 6 Juni 1976 nang maulah katua Menteri Sabah nang panambayan yaitu, Tun Fuad Stephens jadi kurban.[88]

Kawasan bakunjang wan parlindungan[babak | babak asal-mulanya]

Titian di Kuta Kinabalu wayah kamarian.

Ada banyak wadah bakunjangan wan kawasan parlindungan di sakitaran Kuta Kinabalu. Anjung Samudra (KK Waterfront) diantaranya marupakan wadah hiburan higa pantai di tangah kuta nang baisi restoran, kafe, pub, wan klub malam. Royal Sabah Turf Club di Tanjung Aru juwa manjadi limit gasan acara pacuan kuda mingguan tagal ngini inya hudah ditutup wan dialih ka Lapangan Pacuan Kuda Tambalang di Tuaran marga lawan palibaran Bandara Internasional Kuta Kinabalu. Karita Api Borneo Utara nang mamulai parjalanan matan stasiun Tanjung Aru juwa manawarikan wisata indah kampung di gasanan Pantai Barat wan gasanan Pedalawasn.[13] Parjalanan karita ngini bamandak di Tenom.[13] Salaya ngitu, Sutera Harbour Golf and Country Club parak tangah kuta nang diulah di atas tanah bakas urukan juwa hudah siap dipakai nang baisi sabuting lapangan golf wan dua hotel.

Pantai Tanjung Aru.

Tanjung Aru nang baandakan kikira 6 km matan tangah kuta marupakan salah sabuting pantai di Pantai Barat. Ngarannya diambil matan rapun sena (sejenis pohon lokal nang disambat Aru) nang tumbuh di dairah pantai.[89] Pantai ngini baisi panjang kukurang labih 2 km wan langkap haja duwa warung makanan wan minuman, restoran, wan juwa klub-klub hiburan malam. Di kikira dairah Tanjung Aru baandakannya Kinabalu Golf Club, kabun Raya Putera Philip, Klub Kapal Layar KK, wan Resort Pantai Shangri-La. Pantai ngini terkanal banar lawan bungasnya pamandangan matahari pajah nang kawa dijanaki lawan banyak urang.[90][91]

Cagar Burung Kuta Kinabalu baandakan di dalam kawasan Taluk Likas. Kawasan ngini luasnya 24 ha, wan marupakan kawasan hutan asli nang masih ada sampai wayahini di sapanjang wilayah pantai Kuta Kinabalu.[92] Kawasan ngini disampaikan wayah Siptimbir 1996 lawan pamarintah Nagari gasan menanamakan kasadaran ka nilai lahan basah. Zoological and Botanical Gardens Sabah (Lok Kawi Wildlife Park) baandakan di Lok Kawi, kikira 20 km di salatan kuta. Taman ngini marupakan kabun nang panambayan di Sabah wan baandakan di tanah nang luasnya 280 ha, taman ngini juwa kawa disambat sawagai kabun binatang nang pangganalnya di Malaysia.[93]

Taman Tun Fuad Stephens nang baandakan di mungkur wayahini juwa marupakan wadah juging wan mandaki nang dikatujui lawan panduduk sewadah. Taman ngini dikalilingi lawan hutan wan sabuting danau ulahan nusia. Di wadah ngini juwa ada sajumlah warung makan wan restoran. Taman Tunku Abdul Rahman adalah Taman Nasiunal nang tadiri matan pulau Sapi, Mamutik, Manukan, Sulug wan Gaya. Pulau-pulau ngitu adalah pulau nang dikatujui gasan manyalam. Taman ngini kawa didatangi mamakai parahu nang ada di tarminal feri nang jauhnya kikira 15 sampai 30 manit. Sungai Babagon, di Penampang, wan mandin Kiansom parak Inanam juwa marupakan wadah nang dikatujui gasan bajajalan wan bamandian.[94]

Di dairah parkampungan, kukurang labih 70 km matan Kuta Kinabalu ada Taman Nasional Banjaran Crockar nang baparakan lawan kaningau. Taman Crockar adalah wadah nang dikatujui gasan pandakian wan juwa bakimah di hutan. Salaya ngitu, Kuta Kinabalu juwa marupakan lawangnya ka salah sabuting taman nasional nang paling dikatujui di Malaysia, yaitu Taman Nasional Kinabalu.[95] Parjalanan ka taman ngini biasanya dua jam matan kuta. Di taman nasional ngini ada Gunung Kinabalu. Salaya ngitu, Cagar Rafflesia, (30 km matan kuta) nang ada di Tambunan wan bahalatan duwa Taman Nasional Banjaran Crockar, marupakan wadah menarik wisatawan. Spesies kambang nang pangganalnya di dunia, yaitu Rafflesia,ada diini. Sakitaran sini ada juwa Gunung Emas Highland Resort nang marupakan sabuting lagi wadah nang tarkanal lawan pamandangan wan udara sajuk. Ladang Buaya Tuaran, nang kikira 30 km ka utara kuta baisi kikira 1.400 ikung buhaya dalam kandang nang maulahnya jadi wadah inguan buaya pangganalnya di Sabah.[96]

Masigit nagara Sabah.

Atraksi lain[babak | babak asal-mulanya]

Manara Tun Mustapha, (sebelumnya dikanal sawagai Manara Yayasan Sabah) marupakan bangunan 30 lantai nang didukung lawan batang baja regangan tinggi, inya marupakan sabuting matan talu bangunan di dunia nang diulah mamakai cara ngini.[97]

Bangunan lain nang manjadi menarik pengunjung antaranya rumah bertiang tinggi nang dapat ditemukan di dairah Sembulan, Tanjung Aru, Kampung Likas, wan kampung Pondo di Pulau Gaya.[98] Rumah-rumah ngini diulah di atas banyu pantai dangkal wan marupakan rumah khusus gasan kaum Bajau wan panduduk Suluk wan Tausūg.[99]

Masigit Sabah di Sembulan adalah masigit utama di kuta ngini, pahadangan masigit kuta di Taluk Likas marupakan sabuting lagi kaunggulan terpenting di kuta.[100]

Kawasan baulanja[babak | babak asal-mulanya]

1Borneo, pusat baulanja nang pangganalnya di Malaysia Timur.

Kuta Kinabalu juwa baisi sajumlah pusat baulanja nang menarik banyak pengunjung, di antaranya: Kumplik Karamunsing, Centre Point, Wisma Merdeka, Warisan Square, Plaza Wawasan, Kumplik Asia City, City Mall, KK Plaza, Imago, Oceanus wan Suria Sabah. Pusat baulanja nang pangganalnya adalah 1Borneo.[66] Kawasan baulanja nang hanyar diulah di Kuta Kinabalu termasuk Suria Sabah Shopping Mall nang ngini menempatkan GSC Kuta Kinabalu wan juwa Megalong Shopping Mall nang baandakan di dairah Penampang.[66] Di Karamunsing pula, ada Kumplik Karamunsing.[101] Salaya ngitu, di pasar mingguan Gaya Street juwa ada banyak pedagang kaki lima lokal nang manjual bamacam barang wan cendera mata etnik budaya tradisional.[102] Pasar Kraftangan Kuta Kinabalu (nang sebelumnya dikanal sawagai Pasar Filipina) atawa Kuta Kinabalu Handicraft Markat juwa manjual karajinan, cendera mata, wan makanan tradisional.[103]

Hiburan[babak | babak asal-mulanya]

Bioskop Golden Screen Cinemas nang baandakan di Suria.

Ada anam biuskup di Kuta Kinabalu: dua Golden Screen Cinemas (dikanal sawagai GSC), Cathay Cineplex, Growball Cineplex wan Megalong Cineplex. GSC baandakan di dalam Mall Suria wan di gasanan lain 1Borneo.[104][105] kadua cabang GSC memuat delapan ruang biuskup masing-masing.[106]

Ulahraga[babak | babak asal-mulanya]

Stadion Likas, nang marupakan stadion rumah gasan tim SabaHawks.

Kumplik Ulahraga Likas Kuta Kinabalu manyadiakan pasilitas gasan bamacam kagiatan Ulahraga wan bakunjangan gasan dipakai banyak urang.[76] Antara lain inya juwa baisi stadiun sipak bal,[107] hoki, bulu tapak, tenis, squash, gym, wadah bakunyung ukuran Olimpiade. Ngini adalah Kumplik Ulahraga nang pangganalnya di Sabah wan hudah jadi limit sajumlah acara Ulahraga antarbangsa.[76] Stadiun Likas adalah rumah gasan tim sipak bal (SabaHawks) nang juwa dikanal sawagai Sabah FA nang umpat batanding dalam Liga Utama Malaysia. Ada sabuting lagi Kumplik Ulahraga di Penampang nang juwa baisi sabuting stadiun sipak bal baukuran ganal.

Ada ampat lapangan golf di Kuta Kinabalu, diantaranya Sabah Golf and Country Club di mungkur Wayahng, Kinabalu Golf Club, di Tanjung Aru, Sutera Harbour Golf and Country Club, wan Karambunai Golf and Country Club.[108]

Kuta Kinabalu juwa hudah jadi limit gasan sajumlah acara Ulahraga tingkat nasional nangkaya SUKMA 2002, lawan kajuaraan internasional nangkaya kajuaraan Karate Dunia 1994[109] wan kajuaraan BWF Super Series 2008.[110] Salaya ngitu, inya juwa marupakan titik panambayan acara tahunan Tantangan Borneo Safari 4x4.[111] Kuta ngini juwa jadi limit wan marupakan salah sabuting sirkuit gasan F2 Perahu Daya UIM Seri Piala Dunia nang digawi wayah bulan Disimbir saban tahun matan 2007.[112]

Musik[babak | babak asal-mulanya]

Kuta Kinabalu dijadiakan limit gasan bakarasminan musik jazz katujuan Asia, yaitu Festival Jazz KK nang marupakan acara tahunan.[113] Pemusik internasional nangkaya Son2nos (Venezuela), Jazz Korea Nah Youn Sun nang memenangkan penghargaan diva, Hong Kong Junk Unit, Malaysia's Double Taka, Atilia, wan Mood Indigo matan Inggris pernah tampil dalam konser di festival ngini.[114]

Majalah Bandwidth Street Press marupakan majalah gratis di Kuta Kinabalu nang isinya mempromosikan musisi lokal asal Sabah. Majalah ngini diluncurkan Wayah Maret 2009 wan didukung lawan pamarintah sewadah wan juwa Menteri Lingkungan kabudayaan, wan Pariwisata Sabah, yaitu YB Datuk Masidi Manjun, gasan memperkanalkan wan memajukan musik lokal.[115]

Urang Tapandang[babak | babak asal-mulanya]

Urang pulitik
Artis

Jujuhutan[babak | babak asal-mulanya]

  1. ^ Ringkasan statistik penting bagi daerah oleh Departemen Statistik, Malaysia, 2010 Archived 2015-02-05 at the Wayback Machine, hlm. 1 dan 8
  2. ^ Brumby, Victor (1 May 2014). "May 1 MALAYSIA UPDATE and NOTES ON SUFFIXES". European Registration Plate Association (Europlate) blog. Diarsipkan dari versi asli tanggal 10 December 2015. Diakses tanggal 10 December 2015. About 1967, they added E as a prefix for new registrations in Sabah (for East Malaysia) (about 1967). and at unknown later date, added an S suffix to existing plates. 
  3. ^ "Malaysia license plates". wordllicenseplates.com. Diarsipkan dari versi asli tanggal 18 April 2015. Diakses tanggal 10 December 2015. 
  4. ^ "Tourism hub set to lift Sabah real estate". TheStar. 11 Juni 2007. Diakses tanggal 15 Januari 2008. 
  5. ^ Muguntan Vanar (20 September 2010). "Rapid development in Kota Kinabalu has its drawbacks". The Star, Malaysia. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 3 Januari 2011. 
  6. ^ Frans Welman. Borneo Trilogy Volume 1: Sabah. Booksmango. hlm. 152–. ISBN 978-616-245-078-5. 
  7. ^ a b Rozan Yunos (20 Januari 2011). "The History of Kota Kinabalu". The Brunei Times. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2014-05-10. Diakses tanggal 10 Mei 2014. 
  8. ^ "History of Sabah". Sabah Tourism Association (STA). Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-03-27. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  9. ^ a b c d e f g h "The History of Kota Kinabalu". The Brunei Times. 10 Januari 2011. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2014-05-10. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  10. ^ "NEW PORT IN NORTH BORNEO". The Singapore Free Press and Mercantile Advertiser (1884-1942), 17 April 1900, Page 3. Perpustakaan Nasional Singapura. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  11. ^ "About KK (History)". DBKK Sabah. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2008-09-11. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  12. ^ "Kota Kinabalu". ABC Sabah. Diakses tanggal 12 Agustus 2009. 
  13. ^ a b c d e f g h i "The North Borneo Railway Project". The International Steam Pages. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  14. ^ Benjohn Simbaku (14 September 2006). "Hargai Perjuangan Kemerdekaan". Bernama.com. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2016-03-04. Diakses tanggal 2 Mac 2013. 
  15. ^ "SEJARAH AWAL KOTA KINABALU". Laman Web Rasmi DBKK. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 2 Maret 2013. 
  16. ^ "Surrender Point Memorial, Labuan Island". Departemen Urusan Veteran (Australia). Diarsipkan dari versi asli tanggal 2014-05-01. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  17. ^ "Sabah's Heritage: A Brief Introduction to Sabah's History". Muzium Sabah, Kota Kinabalu. 1992. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2007-03-11. Diakses tanggal 15 Januari 2008. 
  18. ^ a b c Ismail Ali. "The Role and Contribution of the British Administration and the Capitalist in the North Borneo Fishing Industry, 1945-63" (PDF). Sosiohumanika-jpssk.com. Diarsipkan dari versi asli (PDF) tanggal 2013-02-24. Diakses tanggal 14 November 2012. 
  19. ^ "Mount Kinabalu". Virtual Malaysia. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2007-03-20. Diakses tanggal 2 April 2007. 
  20. ^ Sorudim, Lesaya (2 Mei 2005). "KINABALU: Kina Balu , Aki Nabalu, or Ki Nabalu?". KDCA Publications. Diakses tanggal 15 Januari 2008. 
  21. ^ "History of Sabah". Sabah Travel Guide. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2006-10-27. Diakses tanggal 8 Maret 2007. 
  22. ^ Wendy Law Suart (1993) Lingering Eye halaman 55, nota kaki
  23. ^ "NAMA ASAL". Laman Web Rasmi DBKK. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 2013-04-08. 
  24. ^ Sawatan, Jackson. "Adakah Gaya Sekadar 'Singgah mata' Untuk Pembangkang?". BERNAMA. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2007-09-29. Diakses tanggal 8 Maret 2007. 
  25. ^ "Parliament and State Legislative Assemblies". Election Commission of Malaysia. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2007-10-14. Diakses tanggal 15 Januari 2008. 
  26. ^ "Abidin named new mayor". The Star. 3 Februari 2011. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  27. ^ a b "Monthly Statistical Bulletin: Sabah". Department of Statistics Malaysia, Sabah. Januari 2007. 
  28. ^ "Satellite image of Kota Kinabalu". Google Maps. Diakses tanggal 17 Maret 2007. 
  29. ^ "Greater Kota Kinabalu Healthcare Overview" (PDF). Sabah Economic Development and Investment Authority (SEDIA). Diarsipkan dari versi asli (PDF) tanggal 2013-05-13. Diakses tanggal 19 April 2012. 
  30. ^ "Laman Utama". Majlis Daerah Penampang. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-08-07. Diakses tanggal 15 Januari 2008. 
  31. ^ "Australian Consulate in Kota Kinabalu, Sabah, Malaysia". Departemen Urusan Luar dan Perdagangan Australia. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2014-02-04. Diakses tanggal 13 Juni 2013. 
  32. ^ "Contact information: Honorary Consulate of Finland, Kota Kinabalu (Malaysia)". Kedutaan Finlandia, Kuala Lumpur. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-11-12. Diakses tanggal 13 Juni 2013. 
  33. ^ "Consular Office of Japan in Kota Kinabalu, Malaysia". Kantor Konsul Jepang di Kota Kinabalu. Diakses tanggal 13 Juni 2013. 
  34. ^ "Honorary Consulate of Romania in Kota Kinabalu". Kementerian Luar Negeri Rumania. Diakses tanggal 13 Juni 2013. 
  35. ^ "062a_Hon consulates in Malaysia" (PDF). European External Action Service. Diakses tanggal 2 Juni 2013. 
  36. ^ "Friend and Sister Cities in the Clear". Situs Web Kota Rockingham. 21 Maret 2011. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 11 Juni 2013. 
  37. ^ Teh, Michael. "Hakka communities of KK, Heyuan City, China have much in common". New Sabah Times. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 11 Juni 2013. 
  38. ^ a b Julia Chan (20 Maret 2015). "KK-Portland sister city pact could see US craft beer coming to Sabah". The Malay Mail. Diakses tanggal 21 Maret 2015. 
  39. ^ "Friendship Visit to Yongin by Kota Kinabalu City". YONGIN City. 18 Maret 2010. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 5 Maret 2012. 
  40. ^ "VLADIVOSTOK TO BECOME KOTA KINABALU'S FOURTH SISTER CITY". MALAYSIA.com. 17 Maret 2010. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2012-10-27. Diakses tanggal 5 Maret 2012. 
  41. ^ "Another city wants to be KK's sister". Borneo Post. 23 April 2010. Diakses tanggal 4 Mei 2010. 
  42. ^ "Cops storm Pulau Gaya, clash leaves one dead, four injured". The Star. 8 Agustus 2006. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 2021-12-23. 
  43. ^ Google Maps, Capaian 14 Desember 2008
  44. ^ a b WWF Malaysia, A City Oasis, 28 Desember 2006. WWF Malaysia website, Capaian 14 Desember Untitled Document
  45. ^ "Sabah Parks website, Capaian 14 Desember 2008". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2009-11-27. Diakses tanggal 2013-04-09. 
  46. ^ "Sabah Travel Guide website, Capaian 14 Desember 2008". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2012-11-02. Diakses tanggal 2013-04-09. 
  47. ^ Distance from Kuala Lumpur, Malaysia to Kota Kinabalu, Malaysia. Capaian 5 Jun 2009
  48. ^ Distance from Kuching, Malaysia to Kota Kinabalu, Malaysia. Capaian 5 Jun 2009
  49. ^ Coastal Profile of Sabah, Sabah State Government website, Diakses 14 Desember 2008 3 CLIMATE (Part I) Archived 2012-02-16 at the Wayback Machine
  50. ^ Cooler mornings, Daily Express Newspaper Online, Sabah, Malaysia, Diakses 17 September 2010 Cooler mornings|Daily Express Newspaper Online, Sabah, Malaysia. Archived 2013-05-13 at the Wayback Machine
  51. ^ "Kota Kinabalu climate graphs". Allmetsat. Diakses tanggal 14 Desember 2008. 
  52. ^ Muguntan Vanar (20 September 2010). "Rapid development in Kota Kinabalu has its drawbacks". The Star, Malaysia. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 3 Januari 2011. 
  53. ^ a b "PEOPLE OF SABAH". Discovery Tours Sabah. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  54. ^ ""Not Malays full stop"". The Nut Graph. 22 November 2010. Diakses tanggal 21 Mei 2013.  Parameter |entry= akan diabaikan (bantuan)
  55. ^ "Population Distribution by Local Authority Areas and Mukims, 2010" (PDF). Jabatan Perangkaan, Malaysia. Desember 2011. Diarsipkan dari versi asli (PDF) tanggal 2012-02-27. Diakses tanggal 12 Maret 2012. 
  56. ^ "Non-citizens dictating outcome of elections". Malaysiakini.com. 23 Februari 2006. Diakses tanggal 2 Maret 2013. 
  57. ^ a b Irvine Kamal Sadiq Assistant Professor of Political Science University of California (31 Oktober 2008). Paper Citizens : How Illegal Immigrants Acquire Citizenship in Developing Countries: How Illegal Immigrants Acquire Citizenship in Developing Countries. Oxford University Press. hlm. 48–. ISBN 978-0-19-970780-5. Diakses tanggal 4 Juli 2013. 
  58. ^ a b Chee-kiong Tong (2010). Identity and Ethnic Relations in Southeast Asia: Racializing Chineseness. Springer. hlm. 110–. ISBN 978-90-481-8909-0. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  59. ^ "3. ABOUT KOTA KINABALU, SABAH (SGATAR 2011)". Hasil.gov.my. 2011. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-10-29. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  60. ^ Reid, Anthony (1997). "Endangered Identity: Kadazan or Dusun in Sabah". Journal of Southeast Asian Studies, Vol. 28. Diakses tanggal 15 Januari 2008. 
  61. ^ "Tourism hub set to lift Sabah real estate". TheStar. 11 Juni 2007. Diakses tanggal 15 Januari 2008. 
  62. ^ a b "Chinese Migration to Sabah Before the Second World War". Archipel. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  63. ^ "Introduction". Kota Kinabalu Industrial Park. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2007-09-30. Diakses tanggal 9 April 2007. 
  64. ^ "Transport (Road Networks)". Sabah State Government. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  65. ^ "INFRASTRUCTURE & SUPERSTRUCTURE (Road)". Borneo Trade (Source from Public Works Department, Sabah). Diarsipkan dari versi asli tanggal 2012-02-27. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  66. ^ a b c d Lonely Planet Malaysia, Singapore and Brunei. Lonely Planet. 2010. hlm. 354–. ISBN 978-1-74104-887-2. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  67. ^ a b "ASAL USUL SEJARAH KERETA API DI SABAH". Kementerian Pelajaran Malaysia (Ministry of Education Malaysia). Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  68. ^ "KKIA to become key air hub". The Star. 15 Februari 2007. 
  69. ^ "Sepanggar Container Port Terminal ready". Daily Express. UK. 8 Agustus 2006. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2009-01-10. Diakses tanggal 2013-04-09. 
  70. ^ "Sabah Ports Sdn Bhd". Suria Group. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2007-12-26. Diakses tanggal 15 Januari 2008. 
  71. ^ a b "FERRY SCHEDULE" (dalam bahasa English). Jesselton Point. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  72. ^ "Sabah to find land for court near city centre". The Star. 10 Maret 2010. Diakses tanggal 13 Juni 2013. 
  73. ^ "Structure of The Court (STRUCTURE OF THE HIGH COURT IN SABAH & SARAWAK)". The High Court in Sabah and Sarawak. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-15. Diakses tanggal 13 Juni 2013. 
  74. ^ "Direktori: Alamat dan telefon PDRM". Royal Malaysian Police. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2007-09-30. Diakses tanggal 2 April 2007. 
  75. ^ "89 prisoners get early release for Hari Raya". Access My Library. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-10-14. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  76. ^ a b c d "16 SOCIAL FACILITIES". Kerajaan Negeri Sabah. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2014-03-30. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  77. ^ "Sejarah Hospital" (dalam bahasa Melayu). Queen Elizabeth Hospital (Malaysia). Diarsipkan dari versi asli tanggal 2014-07-30. Diakses tanggal 1 Juli 2013. Pada masa ini hospital Queen Elizabeth ialah hospital terbesar di negeri Sabah. Ia pusat Referensi untuk semua hospital daerah yang mengandungi 589 katil. 
  78. ^ "ABOUT US (Expansion Plan)". Damai Speacialist Centre. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-07-26. Diakses tanggal 11 Juli 2013. 
  79. ^ "List of member hospital". Association of Private Hospitals of Malaysia. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2007-03-05. Diakses tanggal 2 April 2007. 
  80. ^ Tan Shiow Chin (14 September 2008). "UMS a haven for students". The Star. Diakses tanggal 27 Desember 2012. 
  81. ^ "UMS to have a 6ha botanical garden in its campus". The Star. 8 Mei 2010. Diakses tanggal 27 Desember 2012. 
  82. ^ UiTM Cawangan Sabah (27 Agustus 2010). "UiTM Sabah is Now a Litter Free University". UiTM Sabah. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-16. Diakses tanggal 27 Desember 2012. 
  83. ^ "Introduction". Sabah State Library Online. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2007-09-30. Diakses tanggal 9 April 2007. 
  84. ^ Morpi, Murib (1 Juni 2011). "Hongkod Koisaan impresses with new look". The Borneo Post. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  85. ^ "Monsopiad" (dalam bahasa Melayu). Sabah.edu.my. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  86. ^ a b "A meaningful national holiday". The Star. 16 September 2010. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  87. ^ a b Stella Moo (2005) The Atkinson Memorial Clock Tower - Commemorating its Centenary, Sabah Society Journal Vol 22 (2005)
  88. ^ "DOUBLE SIX MONUMENT HELPS IN BOOSTING SABAH'S TOURISM - YONG". Yahoo! News. 6 Juni 2013. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2014-05-13. Diakses tanggal 13 Juni 2013. 
  89. ^ "Cuti Malaysia - Sabah". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2012-01-11. Diakses tanggal 2013-04-11. 
  90. ^ "Major facelift for Tg Aru". Daily Express. 1 Januari 2012. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  91. ^ Monica, Tindall (5 April 2013). "Beach paradise within minutes to KK city". New Straits Times. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  92. ^ "Sabah Wetlands Conservation Society, Sabah, Malaysia". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2009-04-30. Diakses tanggal 2013-04-11. 
  93. ^ "Sabah's first zoo ready soon". Daily Express. Malaysia. 22 Februari 2005. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2007-09-26. Diakses tanggal 2013-04-11. 
  94. ^ Tan, Hee Hui (22 Februari 2009). "Diversity in splendor". The Jakarta Post. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  95. ^ "Kinabalu Park". Sabah Parks. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2008-08-04. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  96. ^ Cheah, P.K. (25 Juni 2007). "Rocking round the crocs". The Star. Kota Kinabalu. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 2021-12-23. 
  97. ^ "Menara Tun Mustapha (Sabah Foundation Building)". Sabah Tourism. Kota Kinabalu. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  98. ^ "Making Sembulan clean and beautiful". Insight Sabah. Kota Kinabalu. 8 Juli 2012. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  99. ^ "What freediving does to the body". BBC News. United Kingdom. 12 Januari 2011. Diakses tanggal 22 Mei 2013. 
  100. ^ "MOSQUE". Mystical Borneo. Kota Kinabalu. Diakses tanggal 22 Mei 2013. [permanent dead link][pranala nonaktif permanen]
  101. ^ "Komplex Karamunsing". beautifulkk.com. Malaysia. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2010-09-24. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  102. ^ "Gaya Street (Sunday Market)". sabahtourism.com. Malaysia. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  103. ^ Azkapradhani, Adhia (25 April 2013). "Dari Sabah, Wajib Bawa Bekantan!". Okezone.com. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  104. ^ "Golden Screen Cinemas :: SURIA SABAH". Malaysia: Golden Screen Cinemas. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2012-10-05. Diakses tanggal 13 Juni 2013. 
  105. ^ "Golden Screen Cinemas :: 1BORNEO". Malaysia: Golden Screen Cinemas. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2012-10-05. Diakses tanggal 13 Juni 2013. 
  106. ^ CASEY LEE. "GSC launches first digital 3D cinema hall in Suria Sabah". New Sabah Times. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2015-04-02. Diakses tanggal 13 Juni 2013. 
  107. ^ Stadiums in Malaysia Archived 2014-03-27 at the Wayback Machine World Stadiums
  108. ^ Golf Courses in Kota Kinabalu, Malaysia Archived 2013-10-29 at the Wayback Machine Swing by Swing GOLF
  109. ^ "World Championship 1994 - 08.12.1994 - 11.12.1994". Karate Records. Diakses tanggal 2013-12-21. 
  110. ^ "Lee Chong Wei claims win at Kota Kinabalu tourney". Taipei Times. 19 Desember 2008. Diakses tanggal 20 Desember 2008. 
  111. ^ "Borneo 4x4 Safari 2008". mysinchew.com. 31 Juli 2008. Diakses tanggal 20 Desember 2008. 
  112. ^ "F2000 powerboat race heads for Sabah". The Star. 10 Oktober 2007. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 18 Agustus 2009. 
  113. ^ "City Hall supports KK Jazz Festival". Kementerian Pariwisata, Kebudayaan dan Lingkungan Sabah. 12 Juni 2012. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2012-06-18. Diakses tanggal 21 Mei 2013. 
  114. ^ "4th Edition of KK Jazz Festival Returns in June". Virtual Malaysia. 2 Juni 2010. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2012-02-29. Diakses tanggal 20 Agustus 2010. 
  115. ^ "Local music industry has government's support". New Sabah Times. 25 Mei 2009. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-06-19. Diakses tanggal 20 Agustus 2010. 
  116. ^ "About Penny Wong". Minister of Finance and Deregulation (Australia). Diarsipkan dari versi asli tanggal 2011-02-17. Diakses tanggal 1 Juli 2013. 
  117. ^ Ramsey, Alan (27 Oktober 2007). "PM clutches at fear of union straw man". The Sydney Morning Herald. Diakses tanggal 1 Juli 2013. 
  118. ^ Chandran, Sheela (25 Juli 2007). "Virgin deal for Malaysian-born singer Che'nelle". The Star Online. Diakses tanggal 1 Juli 2013. 
  119. ^ "Terima kasih gosip - Akim, Stacy" (dalam bahasa Melayu). Kosmo! Online. 23 Februari 2011. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-10-29. Diakses tanggal 1 Juli 2013.