Butmirska kultura
| Geografski raspon | Srednja Bosna |
|---|---|
| Period | Neolit |
| Datiranje | 5100 p. n. e. – 4500 p. n. e. |
| Tipski lokalitet | Butmir |
| Glavni lokaliteti | |
| Karakteristike | |
| Prethodnik | Kakanjska kultura, Impresso kultura |
| Nasljednik | Vučedolska kultura |
Butmirska kultura rasprostranjena je na području oko donjeg i srednjeg toka rijeke Bosne i predstavlja jednu od najznačajnijih kulturnih grupa iz mlađeg neolitskog perioda u Evropi. Smatra se da je butmirska grupa nastala oko 5100. godine p. n. e. Butmirska kultura je najpoznatija po svojoj jedinstvenoj keramici. Sav iskopani materijal se nalazi u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine.
Nalazišta butmirske grupe
[uredi | uredi izvor]Najpoznatija nalazišta neolita butmirske grupe su:
Mlađi neolit je podijeljen u tri perioda. Prema radikarbonskim analizama, život u ovim naseljima trajao je od 5100. do 4500. godine prije naše ere:
- Butmir I, 5100 - 4900. godine,
- Butmir II, 4850 - 4750. godine (naselje u Butmiru, rezultati do 1979. godine),
- Butmir III, do 4500. godine (Gimbutas, 1974, 16) (rezultati iz 2002. godine).[1]
Istraživanja
[uredi | uredi izvor]Butmir je najstarije i najpoznatije arheološko nalazište iz kasnog Neolita u Bosni i Hercegovini.
Iskopine u Butmiru su otkrivene na području općine Ilidže, Kanton Sarajevo, još 1893. godine od strane austro-ugarskih vlasti tokom izgradnje poljoprivredne škole. Nalazište je učinilo Bosnu i Hercegovinu poznatu u svjetskim znanstvenim krugovima. Iskopavanje na lokalitetu Butmir trajalo je od 1893. do 1896. godine. Istraživačke radove obavili su eminentni stručnjaci iz Zemaljskog muzeja Vjenceslav Radimski i Franjo Fiala. Ovo senzacionalno otkriće krajem 19. vijeka dovelo je do održavanja međunarodnog kongresa arheologa i antropologa u Sarajevu u augustu 1894. godine.
U Butmiru je pronađen zemunički tip naselja, sa unutrašnjim i vanjskim ognjištima, a zatim i naselje sa kućama na površini tla. Kuće su imale kalotnu peć za kuhanje i grijanje, pored nje patos od dasaka za spavanje, posude za hranu i vodu, oruđa za kućne potrebe od kostiju, kamena i kremena.[2]
Kraljevine na području Novog Šehera istraživane su 1906-1908, ali rezultati nisu u cjelini objavljeni. Tu je karakterističan nalaz velikog broja okresanih kamenih sjekira što govori da su tu radilo o velikom radioničkom centru neolitskog doba, a skoro da nema neolitske arhitekture.
Obre su istraživane u vremenu od 1963. do 1965., zatim od 1967. do 1968., a 1970. godine izvedena su velika sistematska iskopavanja na dva veoma bliska lokaliteta: Obre I (Raskršće) i Obre II (Gornje polje). Prvo od njih pripada starčavačko/impresso i kakanjskoj kulturnoj grupi, dok Obre II u cjelini ulaze u krug butmirske grupe.
Nebo je bilo podignuto u dolini rijeke Bile koja se ulijeva u Lašvu a ova u Bosnu. I ovdje je otkopano zemuničko naselje, ali i nadzemne četvrtaste kuće, poredane u redove. Među njima se uočavaju zajedničke radionice kamenog oruđa, žrvnjišta i ognjišta.
Crkvina kod Turbeta istraživana je 1942. godine.
Okolište. Početkom 21. vijeka obavljena su nova istraživanja lokaliteta Okolište uz pomoć geomagnetske prospekcije i došlo se do novih saznanja. Poseban osvrt je dat na demografiju područja Butmirske kulture.
U visočkom su bazenu početkom 5. milenijuma pr. n. e. postojala utvrđena, organizovana sela u kojima je živjelo do hiljadu stanovnika. Nađeni su tragovi utvrđenja i kuća planski građenih u redovima. Naselje u Okolištu, kao i neka druga, uništeno je u požaru. U vremenu oko 4800. godine pr. n. e na čitavom području visočkog bazena moglo je biti oko 3500 stanovnika, što u prosjeku čini gustinu naseljenosti od 31 stanovnika po km2.[3]
Rekonstrukcija obradivih površina daje sliku organizovanog sistema oranica koje se pružaju duž doline rijeke Bosne.
Planinska područja i zemljište nepogodno za poljoprivredu korišteni su kao pašnjaci, ali njih na ovom prostoru nije bilo u dovoljnoj mjeri za stacionarno stočarstvo. Zbog toga se pretpostavlja postojanje mobilne stočarske privrede.
Proračun kasnoneolitske gustine naseljenosti pokazuje da je na cjelokupnom butmirskom području živjelo oko 32000 stanovnika.[4]
Ekonomija
[uredi | uredi izvor]Osnovu praistorijske ekonomije Butmira su predstavljali poljoprivreda i stočarstvo. Lov i ribolov, kao i prikupljanje divljih jestivih plodova, su također bili važan dio svakodnevnog života.
Naselja
[uredi | uredi izvor]Nastambe su tipa zemunica (ili poluzemunica) i nadzemne zgrade. Najveći broj zemunica je otkriven u Butmiru (90) te veći broj ognjišta koja su služila za vanjsku upotrebu.[5]
U Nebu je istraživano naselje veličine 70x47 m. Tokom iskopavanja otkriveno je ukupno osam stambenih objekata od kojih je sedam zemuniĉkog tipa iz prve građevinske faze i jedan nadzemni objekat koji pripada drugoj građevinskoj fazi.
Zemunice su ovalnog oblika i obično sa izbočinom. Samo u jednoj je nađeno ognjište. Građene su od pruća sa lijepom. Tehnika izgradnje naseobinskih objekata na neolitskom lokalitetu Nebo gotovo je istovjetna tehnici koja je primjenjena na lokalitetu Lisičići. To ukazuje da je naselje Nebo u prvoj građevinskoj fazi korišteno sezonski. U Nebu kao i u Lisičićima lov je bio jedan od glavnih načina obezbjeđivanja hrane ali za razliku od Lisičića u Nebu su pronađeni ostaci domestikata, prvenstveno govečeta, dok za svinju nije sasvim jasno da li je bila domesticirana. U Nebu nisu pronađeni ostaci žitarica, što dalje govori o sezonskoj prirodi naselja. Naselje u Nebu je osnovala i koristila lovačko-stočarska zajednica koja je lovačko-skupljačku aktivnost kombinovala sa stočarstvom kao načinom privređivanja.
Postojanje dvije strategije osiguravanje hrane uticalo je na društvene odnose unutar zajednice u Nebu. Pojedine grupe su se specijalizovale za lov dok su druge aktivnije učestvovale u stočarstvu. Zavisno od dominantnosti jedne ili druge grupe formirali su se i društveni odnosi unutar naselja. Ukoliko bi lovaĉka djelatnost bila dominantnija treba očekivati postojanje sliĉnog centralnog ognjišta koje bi bilo korišteno za dijeljenje ulova, dok u sluĉaju dominantnosti pastoralizma ne bi trebalo očekivati jednaku podjelu hrane unutar cijele zajednice.
Građevine pronađene tokom istraživanja lokalteta više idu u prilog drugoj tezi, međutim zbog djelimične istraženosti, odnosno neistraženosti centralnog dijela, navedeno je samo pretpostavka. Na osnovu rasporeda i izgleda otkrivenih stambenih objekata može se zaključiti da u Nebu kao i u I stratumu u Lisiĉićima nisu postojali uslovi za nametanje dominantnosti jedne grupe, te su pojedine grupe imale autonomnost unutar naselja.[4]
Nadzemne kuće su pronađene samo u Nebu i Obre II, gdje je neolitsko naselje zbijenog tipa, sa kućama podignutim u redovima. Pravougaonog su tlocrta i pregradnim zidom.
Keramika
[uredi | uredi izvor]Keramika butmirske kulturne skupine je najraznovrsnija i najdekorativnija keramička roba u čitavoj prelaznoj zoni. Zahvaljujući keramici, koja se odlikovala specifičnim osobinama, i uz to često velikim umjetničkim vrijednostima, sam lokalitet Butmir je dugo vremena zauzimao posebno mjesto u južnoj Evropi.
Posude
[uredi | uredi izvor]U fazi Butmir II se znatno povećao repertoar oblika. Uz konične zdjele, kao standardan oblik ove faze, nastaje tip koničnih posuda sa blago uvijenim gornjim dijelom. Zatim su zastupljene ovalne, poluloptaste i bikonične forme posuda sa manje izvijenim i kraćim cilindričnim vratom, vaze na nozi i plitke grube zdjele sa valovito oblikovanim obodom. Bikonične zdjele su ukrašene kanelurama ili sa nizom plastičnih dugmadi. Posebnu grupu čine kruškolike vaze sa malim otvorom.[6]
Drške su brojnije nego u fazi I, a pored trakastih i tunelastih ističu se drške u vidu stiliziranih životinjskih glava. U Butmiru se u ovoj fazi fina keramika javlja u tri osnovne vrste: crnoglačana, spiralno-trakasta i keramika hvarsko-lisičićkog tipa.
Velika većina keramičkih proizvoda pripadala je jednostavnim oblicima grubih površina, namijenjenih za čuvanje zaliha hrane, za držanje vode i za kuhanje. Tek manji dio arheolozi nazivaju fina keramika zbog činjenice da predstavljaju umjetničko djelo. U pogledu obrade i ukrašavanja površine finih keramičkih posuda, moguće ih je podijeliti u tri grupe.[7]
Keramika sa tamnosivom ili crnom sjajnom površinom
[uredi | uredi izvor]Ovaj stil su donijeli vinčarski doseljenici kao rezultat neprekinutih veza sa brojnim istočnim susjedom koji traju sve vrijeme Butmirske kulture. Praizvor ovog stila je na Kavkazu odakle se preko Male Azije prenio i na Balkan, razvijajući na tom putu mnoge varijante.[8]
Stil sa geometrijskim motivima
[uredi | uredi izvor]Posude sa različito kombinovanim geometrijskim motivima. Jedan od osnovnih elemenata ovog stila je traka (ravna, izlomljena i ponekad povijena), koja se povezuje sa podunavsko i srednjoevropskim elementom, značajnim u genezi stanovnika Butmirske kulture. Bio je to samo osnovni impuls koji se u umjetnosti u Butmirske kulture razvio u jedan poseban stil, znatno raznovrsniji i po tehnici i po motivima nego što je to slučaj u matičnoj (srednjoevropskoj) oblasti tzv. trakaste keramike. Tu se prepoznaju i neki stariji domaći motivi, ukrasi preuzeti sa Mediterana i oni specifični butmirski. Složeni su u horizontalne i vertikalne redove, nerijetko kombinovani na istoj posudi. Površine tih geometrijskih likova šrafirane su paralelnim linijama ili samo popunjene ubodima. Linije i ubodi su popunjavani masom bijele boje a površine između linija su bojene crvenom bojom. tako se dobivao vizelni efekat da su linije i ubodi samo pozadina iz koje iskaču ravne površine koje i same imaju karakter geometrijskih likova.
Dekorativni stil
[uredi | uredi izvor]Ovaj stil, čiju osnovu čini spirala, predstavlja najveći domet zanatske vještine. Taj su stil u Butmirsku kulturu unijeli doseljenici sa Jadrana. Tamo su već korišteni S i C motivi, a u zametku je bila i upotreba reljefne spirale. U umjetnosti Butmiraca plastična spiralna dekoracija dostiže svoj vrhunac u cijelom neolitskom svijetu Evrope. Tek će u bronzanom dobu umjetnici sa Egeja nadmašiti Butmirce u razvoju spiralnog ornamenta.
Plastične izrađevine
[uredi | uredi izvor]U Butmiru su nađene 72 manje ili više oštećene ljudske figure od pečene zemlje i izvjestan broj životinjskih figura. Ljudske statuete su tako izvedene da se na njima lako razlikuju i neke rasne osobine. Po ovim osobinama izdvajaju se u stvari tri glavne skupine statueta: a) sa negroidnim, b) sa armenoidnim i c) sa europeidnim (alpskim) rasnim karakteristikama.[9] Po detaljima, koji su u manjoj ili većoj mjeri izvedeni na terakotama, vidi se da su modelovane samo ženske figure. Životinjske figure u Butmiru su relativno malobrojne, a osim rijetkih izuzetaka su izvedene potpuno shematično. Te figure nisu ni izdaleka igrale onakvu ulogu kao što je slučaj sa ljudskim figurama
Ostala neolitska nalazišta
[uredi | uredi izvor]
I slijedeća nalazišta su iz vremena mlađeg neolita, ali preovladava mišljenje da ne pripadaju butmirskoj kulturnoj grupi
- Zelena pećina na Buni kod Blagaja
- Lisičići kod Konjica
- Ravlića pećina nad izvorom rijeke Trebižat
Oblici keramičkih posuda i njihovi ukrasi bitno se razlikuju od butmirskih nalaza (ne postoje slikani ornamenti), i mnogo su sličniji nalazima sa područja Jadrana i njegovog zaleđa.
Neolitsko naselje u Lisičićima bilo je na obali Neretve, ali je danas potopljeno Jablaničkim jezerom. Dimenzije su mu 150x100 metara. Prepoznavale su se tri građevinske faze. U prvoj fazi građene su zemunice, u drugoj nadzemne četvrtaste kuće i u trećoj opet nadzemne kuće , ali čvršće građene. Oblici keramičkih posuda se razlikuju od onih u Butmiru, a motivi na keramici se mogu svrstati u nekoliko grupa: čisto geometrijski motivi (polukrug, trokut), simbolični znaci (polumjesec, zvijezda) i realistične predstave (scene iz lova, nastambe). Pojava realističkih motiva je jedinstvena pojava na neolitskoj keramici Evrope. Zbog svega navedenog, navedena tri nalazišta pripadaju Hvarsko-lisičićkoj kulturi
Istovremeno, istočna i sjeveroistočna Bosna, sa najpoznatijim nalazištima Lug, i Gornja Tuzla, pripadale su Vinčanskoj kulturi
Neolitska nalazišta u sjeverozapadnoj Bosni i Hercegovini potvrđuju naseljenoost i tog područja, sa skromnijim nalazima.[10]
Također pogledajte
[uredi | uredi izvor]Literatura
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ "Prahistorijsko naselje u Butmiru, arheološko područje". Komisija za nacionalne spomenike. Pristupljeno 9. 2. 2016.[mrtav link]
- ^ "Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić - KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE". Veselin Masleša, Sarajevo, 1966. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ Johannes Müller -ANUBiH, Sarajevo 2007 -Demografski varijabiliteti u kasnom neolitu na području Bosne i pitanje gustine naseljenosti u neolitu jugoistočne Evrope
- ^ a b "Saša Buljević - Naselja i naseobinske strukture neolita na podruĉju Bosne i Hercegovine" (PDF). Filozofski fakultet u Sarajevu. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ "Alojz Benac, Sarajevo 1964 –STUDIJE O KAMENOM I BAKARNOM DOBU SJEVEROZAPADNOG BALKANA". Arhivirano s originala, 31. 10. 2019. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Valentina Mataija - Butmirska kultura". Filozofski fakultet Osijek. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ "Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA". Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Arhivirano s originala, 1. 10. 2019. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Matej Mitrović – Neolitik Bliskog Istoka i jugoistočne Europe". SVEUČILIŠTE U ZADRU Odjel Za Arheologiju, 2014. Arhivirano s originala, 4. 11. 2019. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ Ljudske figure u Butmiru
- ^ "Arheološki leksikon, arheološka nalazišta". Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
Vanjski linkovi
[uredi | uredi izvor]- Glasnik zemaljskog muzeja sveska 50/51 - 2008/2009.
- Most broj 131
- Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo[mrtav link] Zaštitna arheološka istraživanja na lokalitetu Butmir
- Grad Sarajevo
- Izvještaj o prekopavanju na Debelom brdu kod Sarajeva[mrtav link]
- Bosnien-Herzegowina, Okolište und Butmir
- Sarajevo School of Science and Technology Tempus project JEP_41058_2006
- Butmirska kultura
- Butmir exhibits in National Museum in Sarajevo
