Defter

Defter ili tefter je katastarski porezni popis koje je veoma uredno vodilo Osmanlijsko Carstvo, skoro od samog početka. Defteri su sadržavali podatke o selima, kućanstvima i broju čeljadi (odrasli muškarci i udovci), kao i etničkim grupama na prostoru carstva.

Sve zvanične knjige osmanske administracije i računovodstva, svi zapisnici i protokoli, kao i svi pojedinačni akti koji imaju karakter nekog popisa, spiska ili obračuna nazivaju se defteri. Defter (tefter) dolazi od grčke riječi diphtera – koža, koja se u nedostatku papirusa koristila za pisanje. Ova riječ je ušla u perzijski jezik u obliku defter a u značenju pergament, iako je već u starom vijeku u perzijskom jeziku ta riječ označavala posebnu vrstu zvaničnih spisa, popis, spisak. Iz perzijskog ta je riječ prešla u arapski i turski i u sve mongolske jezike. U savremenom turskom jeziku defter znači svaku svesku, bilježnicu.

Zbog šireg značenja riječi defter, raznovrsni defteri kao osmanski popisi su bliže označavani dodavanjem drugih riječi koje su bliže određivale njihovu vrstu i karakter. Osmanske katastarske knjige nazivaju se Tapu defterleri (popisne knjige). One su proizvod rada specijalnih državnih komisija koje su na licu mjesta popisivale izvore državnih prihoda radi oporezivanja posjeda. Komisija (u sastavu emin-povjereni i katib-pisar) je dalje utvrđivala podjelu tih prihoda među osmanskim feudalcima.

Tapu defteri se dijele na pojedinačne, detaljne deftere (Defter-i mufassal; Esami defterleri) i zbirne, sumarne deftere (Defter-i müdžmel; Defter-i idžmal). Pojedinačni defteri su oni u kojima je poimenično popisano stanovništvo i pojedinačno nabrojani svi izvori prihoda određene popisivane oblasti. To su sve lične feudalne dažbine potčinjenog stanovništva. (Takav primjer je objavljeni defter za Hercegovački sandžak 1477). Zbirni defter predstavlja rekapitulaciju podataka detaljnog popisa i raspodjelu prihoda na hasove, zijamete i timare (Takav primjer je popis krajišta Isa bega Ishakovića 1455).

Većina sačuvanih deftera čuva se u Arhivu Predsjedništva vlade u Istanbulu u Turskoj. Osmanski katastarski popisi vršeni su ozbiljno i podaci u njima se uzimaju sa punim povjerenjem jer su rađeni prvenstveno sa aspekta feudalnih prihoda i obaveza potčinjenog stanovništva i njhove raspodjele u kojoj se morala poštovati tačnost. Defteri predstavljaju jedan od najznačajnijih segmenata izvorne građe za proučavanje historije osmanskog doba u Bosni i Hercegovini. Izuzetno su značajni za izučavanje demografije, društva, ekonomije, topografije i uopće svih sfera osmanskog prisustva u Bosni. Izuzetan je značaj prvih deftera za praćenje stanja koje Osmanlije zatiču, a koje je zapravo posljednja slika koju pruža historija srednjovjekovne Bosne.

Među osmanistima koji su najviše doprinijeli publikovanju i proučavanju osmanske arhivske građe su Hazim Šabanović, Nedim Filipović, Hamid Hadžibegić, Adem Handžić, Ešref Kovačević, Muhamed Mujić, Avdo Sućeska, Branislav Đurđev, Dušanka Bojanić, Ahmed Aličić i drugi prije svega djelatnici okupljeni oko Orijentalnog instituta u Sarajevu i saradnici u časopisu Prilozi za orijentalnu filologiju.