Historija Sjedinjenih Američkih Država
 | Ovaj članak ili neki od njegovih odlomaka nije dovoljno potkrijepljen izvorima (literatura, veb-sajtovi ili drugi izvori). |
Datum početka historije Sjedinjenih Američkih Država je predmet stalnih rasprava među historičarima. Stariji su udžbenici počinjali dolaskom Christophera Columba na Američko tlo 1492. godine i naglašavali evropsko porijeklo. U posljednjih nekoliko decenija američke škole i fakulteti izvršili su pomak i uključili kolonijalni period i historiju indijanskih naroda.
Domorodačko stanovništvo je živjelo na prostoru današnjeg SAD-a hiljadama godina prije nego što su evropski kolonisti počeli da pristižu, uglavnom iz Engleske. Zatim su došli španci 1600. godine i naselili Floridu i jugozapad SAD-a, a francuzi su se kasnije naselili pored rijeke Mississippi i Meksičkog zaliva. Do 1770. godine, u trinaest britanskih kolonija živjelo je dva i po miliona ljudi koji su živjeli od Atlanskog okeana do Apalačkih planina. 1760-ih britanska vlada je nametnula niz novih poreza i odbila je američki argument da svaki novi porez mora biti odobren od strane poreznika. Porezni otpor, a posebno Bostonska čajanka (1774.) dovela je do kaznenih zakona kako bi se okončala samouprava u Masachusetsu. Američki Patrioti (kako su sebe nazivali) su poštovali političku ideologiju pod nazivom republikanizam koji je naglašavao građansku dužnost i vrlinu, a opozicija je željela korupciju, luksuz i plemstvo.
Svih trinaest kolonija su se ujedinili u Kongresu te su počeli da pišu ustav nove države. Nakon oružanog sukoba koji je počeo u Massachusettsu, Patrioti iz svake kolonije su se okupljali na masovnim skupovima i konvencijama. Tako su svi Patrioti u kolonijama jednoglasno osnažili svoje delegate u Kongresu kako bi proglasili nezavisnost. Godine 1776., Kongres je proglasio novu nezavisnu državu, Sjedinjene Američke Države, koja se sastojala od bivših kolonija. Uz veliku vojnu i finansijsku podršku Francuske i vojnog vrha generala Georgea Washingtona, američki Patrioti su se pobunili protiv britanske vlasti i uspjeli u revoluciji. Mirovnim sporazumom 1783. godine stvorena je nova država istočno od rijeke Mississippi (osim Floride i Kanade) a Velika Britanija je priznala kao Sjedinjene Američke Države. Centralna vlada osnovana od strane članova Konfederacije se pokazala neefikasnom u pružanju stabilnosti, jer nije imala ovlasti u prikupljanju poreza i nije imala predsjednika države. Zbog toga se Kongres tajno sastao u Filadelfiji 1787. godine kako bi revidirao Statut Konfederacije. Napisan je novi ustav koji je usvojen 1789. godine. Godine 1791. dodan je Zakon o pravima koji je garantirao neotuđiva prava. Stvorena je centralna vlada sa Washingtonom kao prvim predsjednikom države i Aleksandrom Hamiltonom kao glavnim političkim i finansijskim savjetnikom. Kada je Thomas Jefferson postao predsjednik, kupljena je teritorija Louisiana od Francuske, čime je udvostručena veličina Sjedinjenih Američkih Država. Drugi i konačni rat sa Velikom Britanijom se dogodio 1812. godine.
Ohrabreni idejom Manifest sudbine, federalna teritorija se proširila sve do Pacifika. Amerika je uvijek bila velika u smislu prostora, ali je imala malo stanovništvo, samo 4 miliona 1790. godine. Rast stanovništva je bio brz, dostižući 7,2 miliona 1810. godine, 32 miliona 1860. godine, 76 miliona 1900. godine, 132 miliona 1940. godine i 321 miliona 2015. godine. Ekonomski rast u smislu ukupnog BDP-a je bio čak i brži. Međutim, nacija je bila ograničena vojnom snagom sve do 1940. godine. Širenje zemlje je podstaklo potragu za jeftinim zemljištem za poljoprivrednike i robovlasnike. Ekspanzija robovlasništva je bila sve kontroverznija i podstakla je političku i ustavnu borbu koja je riješena kompromisom. Ropstvo je ukinuto u svim državama sjeverno od Mason-Dikson linije do 1804. godine, a na jugu se to nije desilo zbog proizvodnje pamuka čija se potražnja povećavala u Evropi. Na predsjedničkim izborima 1860. godine republikanac Abraham Lincoln je obećao da će okončati širenje ropstva i njegovo ukidanje. Zbog toga se sedam država otcijepilo i osnovalo Konfederaciju mjesec dana prije Lincolnove inauguracije. No SAD nikad nisu priznale Konfederaciju napadajući Fort Sumter 1861. godine. Talas nacionalističkog bijesa na sjeveru je podstaknuo Američki građanski rat (1861. - 1865.). zbog ogromnog ljudstva i vojne mašinerije pobjeđuje Sjever koji se pokazao jačim u dugom građanskom ratu. Rezultat rata je bila obnova saveza, osiromašenje juga i ukidanje ropstva. U eri obnove (1863. - 1877.) pravna i glasačka prava su proširena na oslobođene robove. Nastala je Nacionalna vlada koja je postala mnogo jača zbog 14. amandmana koji joj je dao izričitu obavezu da štiti prava pojedinca. Međutim, kada su demokrate povratile svoju moć na jugu tokom 1870-ih, usvojili su zakone Jima Crowa kako bi zadržali bijelu nadmoć a sprečavali afroamerikance da glasaju. Ovaj zakon je bio na snazi sve do revolucije pokreta za građanska prava 1960-ih i sprovedbe ustavnih prava.
SAD su postale vodeća svjetska industrijska sila na prijelazu 20. stoljeća zbog otvaranja mnogih tvornica na sjeveroistoku i srednjem zapadu što je dovelo do migracije miliona radnika i poljoprivrednika iz Evrope. Nacionalna željeznička mreža je završena zahvaljujući kineskim doseljenicima koji su radili u rudarstvu i industriji na sjeveroistoku i srednjem zapadu. Masovno nezadovoljstvo, korupcija, neefikasnost i tradicionalna politika su stimulisali progresivni pokret od 1890-ih do 1920-ih godina, što je dovelo do mnogih društvenih i političkih reformi. Godine 1920. usvojen je 19. amandman na ustav koji je garantovao pravo glasa za žene. Također je usvojen 16. i 17. amandman 1913. godine koji je ustanovio prvi nacionalni porez na dohodak i direktan izbor američkih senatora u Kongresu. U početku neutralna za vrijeme Prvog svjetskog rata, Amerika je objavila rat Njemačkoj 1917. godine i počela finansirati saveznike. Nakon prosperitetne decenije 1920-ih, krah na Wall Streetu 1929. godine označio je početak Velike depresije širom svijeta. Demokratski predsjednik Franklin D. Roosevelt je prekinuo republikansku dominaciju u Bijeloj kući i implementirao je New Deal program oporavka i reformi. New Deal, koji je definisao moderni američki liberalizam, je uključio olakšanje za nezaposlene, podršku poljoprivrednicima, socijalnu sigurnost i minimalnu zaradu. Nakon japanskog napada na Pearl Harbour 7. decembra 1941. godine, SAD su ušle u Drugi svjetski rat zajedno sa Velikom Britanijom i Sovjetskim Savezom. Američki ulazak u rat je doprinio porazu nacističke Njemačke u Evropi i Japanskog carstva u ratu na Pacifiku.
SAD i SSSR i postale rivalske supersile nakon Drugog svjetskog rata. Za vrijeme Hladnog rata, SAD i SSSR su započeli svjetsku trku u naoružanju, svemirskoj trci, ratnoj i propagandnoj kampanji. Američka vanjska politika za vrijeme Hladnog rata je izgrađena oko podrške zapadne Evrope i Japana, zajedno sa politikom "obuzdavanja" i zaustavljanje širenja komunizma. Amerika se pridružuje ratovima u Koreji i Vijetnamu u pokušaju da zaustavi širenje komunizma. 1960-ih godina zbog snaga pokreta za građanska prava, novi val socijalnih reformi je donio provođenje prava glasanja i slobode kretanja Afroamerikanaca i drugih rasnih manjina. Također je porastao indijanski aktivizam. Hladni rat se završio raspadom SSSR-a 1991. godine, ostavljajući SAD kao jedinu svjetsku supersilu. U 21. stoljeću, međunarodni sukob se centrirao na Bliski istok nakon napada Al-Kaide na SAD 11. septembra 2001. godine. SAD su 2008. godine imale najgoru ekonomsku krizu od Velike depresije, koja je praćena sporijom stopom ekonomskog rasta koja je počela 2010. godine.
Pretkolumbovska Amerika
[uredi | uredi izvor]Glavni članci: Prahistorija SAD-a i Pretkolumbovska Amerika
Područje današnjih SAD-a je bilo nenastanjeno sve do posljednjeg ledenog doba kada se zbog niže razine mora stvorio Beringov kopneni most. Tada su prema nekim izvorima od prije 20.000 godina - preko njega grupe lovaca-sakupljača iz Azije postupno prešle u Aljasku i nastavile se širiti na jug kroz Sjevernu, Srednju i Južnu Ameriku.
O dolasku tih ljudi u Ameriku i njihovom načinu života se vrlo malo zna, jer je ostalo relativno malo arheoloških dokaza, mnogi od kojih su nestali kada je prestalo ledeno doba, otopili se ledenjaci i porasla razina mora, potopivši dijelove kopna s dokazima njihovog prisustva. Potomci prvih doseljenika u Ameriku su danas poznali poznati pod nazivom Indijanci. Sve do kraja 1400-ih oni nisu imali nikakvih dokumentiranih kontakata s kulturama i narodima iz drugih krajeva svijeta, te su se razvijali samostalno.
Američki Indijanci su uglavnom živjeli kao lovci-sakupljači, ali su se s vremenom razvile i neke starosjedilačke kulture, a u istočnom dijelu današnjih SAD se oko 2.500. godine p.n.e. razvila poljoprivreda temeljena na domestikaciji suncokreta. Kasnije se na teritoriju današnjih SAD iz Meksika počeo širiti kukuruz.
Usprkos postojanja poljoprivrede, pa i nekih naselja koja bi se mogla nazvati primitivnim gradovima, na teritoriji SAD se među domorocima, za razliku od Mezoamerike, nisu razvile civilizacije i države.
Također pogledajte
[uredi | uredi izvor]Vanjski linkovi
[uredi | uredi izvor]
- High School Level United States History & Government Glossary English / Bosnian - New York State Department of Education