Logos

Logos (gr. λόγος — um, riječ, govor, smisao, načelo, zakon, nauka i dr.) je višeznačan filozofski i teološki pojam. Izvorno, logos je bitan pojam antičke grčke filozofije, koji iskazuje princip, svjetski um, objektivni zakon po kojem se sve događa ^[1]. U Heraklitovoj filozofiji označava govor prirode koji samo mudrac čuje i razumije. Kasnije su ga preuzeli kršćanski teolozi da bi njime označavali Isusa Krista, kao božanski logos.

Nazivi gotovo svih nauka građeni su prema grčkoj leksici i sadrže nastavak logia što upućuje na logos o nečemu (logika, psihologija, gnoseologija, ontologija, aksiologija, itd.).

Logos u starogrčkom jeziku

Još Homer u epovima koristi pojam logosa

U starogrčkom jeziku logos ima mnogobrojna značenja povezana sa govorom. Još u Homerovim epovima pojam logosa je upotrjebljavan u sljedećim značenjima: riječ, govor, iskaz, svojstvo, istina, red, volja, razum, um, učenje, zakonitost, aksiom, božiji um, klica postajanja ^[2]. Riječ logos je izvedena iz glagola „legein“ koji je u prefilozofskoj upotrebi imao dva osnovna značenja: „sabrati ili skupiti“ i „kazati ili imenovati“ ^[3]. Vremenom je u riječi logos sabrano i izraženo grčko razumijevanje suštine jezika kao mišljenja i kazivanja istine bića. Prema općem vjerovanju starih Grka, sve što je bilo, sve što jeste i sve što će biti ima svoj tajanstveni logos (govor). Taj logos neki razumiju bolje od drugih, a to su često pjesnici koji u stanju nadahnuća izražavaju logos onoga što je bilo, onoga što jest i što će biti, ljudskim govorom ^[4]. Također se vjerovalo da dar izražavanja logosa koji saopštava tok budućih događaja imaju proroci, odnosno proročice, u apolonskim proročištima.

Logos u antičkoj filozofiji

Logos u antičkoj filozofiji ima sljedeća značenja ^[5]:

• logička struktura ljudskog mišljenja i jezika, odnosno racionalnost.
• racionalna struktura svijeta, univerzalni poredak svemira.
• um koji je izvor racionalne strukture svijeta.
• logos spermatikos, aktivni princip koji djeluje na pasivnu materiju da bi stvorio svijet.
• princip cjelokupnog morala.

Heraklit

Heraklit daje logosu filozofsko značenje

Sa starogrčkim filozofom Heraklitom (oko 540-480. p. n. e.) logos postaje bitan filozofski pojam, koji ukazuje na poredak i umnost u svijetu ^[6]. Po Heraklitu, tok promjene, koji se u svijetu vidi na nivou prirodnih fenomena, djeluje u skladu sa principom koji ograničava i zadržava javljanje haosa. Heraklit ovaj princip reda naziva logosom ^[7]. Za Heraklita, logos označava govor prirode ^[4] i opću zakonomjernost događanja u svemiru ^[1]. Logos je imanentan svemu postojećem, sveprisutan, opći i zajednički.

Nužno je slijediti ono što je opće, ali mada je logos opći većina živi kao da svako ima sopstvenu pamet.

Ono što jeste saopćava istinu o sebi, objavljuje se. Spoznaja logosa uslovljena je time da se ne ostane na čulnom i pojedinačnom, već da se iznađe nužni, opći zakon koji važi za sve i koji se ispoljava u svemu. Stoga postupati samo „po svojoj vlastitoj pameti“, znači nemogućnost uvida u strukturu kosmosa koja je sadržana u logosu ^[1].

Mada je logos uvijek istinit, ljudi ga ne razumiju ni kad ga čuju ni prije no što su ga čuli. I mada se sve zbiva saglasno logosu, izgleda da obični ljudi o njemu nemaju nikakvo iskustvo ... Oni ne znaju šta rade dok su budni, baš kao što ne znaju šta su radili tokom sna.

Svepristunost logosa čini da čulna mnoštvenost stvari i događaja ima značenje cjeline, jednosti:

Ako poslušate ne mene nego istinski logos, mudro je složiti se da je sve Jedno.

Platon

Platon je isticao stvaralački karakter primarnog logosa. Iz njega proističu posebni logoi kao stvaralačke moći na raznim nivoima svijeta ^[5].

Aristotel

Za Aristotela, logika je stvar logosa. Sam naziv logika, pored etimološke veze, sadrži istu dvosmislenost kao i logos. Grčki naziv za logiku jeste logike episteme, a to znači „znanje o logosu“. Logika je nauka koja obuhvata prvenstveno mišljenje, ali isto tako i govor kojim se mišljenje iskazuje, objelodanjuje. Logos je stvar mišljenja, mišljenja koje (po obrascu dvanaeste knjige Metafizike) misli samo sebe. Srž onoga što je u logici dato može se shvatiti i kao kazivanje istine bića, odnosno kao logos bivstvujućeg koji se može shvatiti ^[8].

Stoici

Heraklitovo značenje logosa razradili su u stoičkoj filozofiji Zenon, Epiktet, Marko Aurelije i drugi. Za stoike logos, osim nužnosti i zakonomjernosti, dobija i značenje univerzalnog uma (endithetos), koji podvrgava sve stvari i događaje njihovoj sudbini, dosuđuje ono što se zbiva i što će se zbivati ^[4]. Ljudski razum učestvuje u univerzalnom logosu, i odražava ga riječju ili djelom (prophorikos), a ljudska priroda predstavlja teren i mjerilo za etičko razmišljanje i djelovanje ^[7]. Za stoičara Hrisipa, logos je ona sila koja čini ljudski govor razumnim, um logičnim, i cjelokupnu prirodu smislenom.

Kod stoika logos dobija i značenje principa cjelokupnog morala. Njihovo moralno načelo je bilo „živjeti po prirodi“, što je ustvari značilo živjeti po logosu ^[5]. Stoici po prvi put dovede u blisku vezu logos i nomos (zakon kojim se regulišu odnosi u državi), na čemu se zasniva i stoički kosmopolitizam. Mudri ljudi se osjećaju kao građani kosmosa jer znaju da su ljudski zakoni produžetak kosmičkog logosa ^[5].

Heraklitovo izjednačenje života i logosa našlo je mjesta u stoičkoj terminologiji kao logos spermatikos (sjemeni logos), aktivni životni princip koji djeluje na pasivnu materiju da bi uredio svijet ^[2]. Ovi logoi izgleda da vrše nešto od funkcije Platonovih ideja ^[6].

Logos u jevrejskoj filozofiji

Filon Aleksandrijski

Jevreji vjeruju da je Božijom riječju stvoren svijet, pripisujući božanskom logosu moć stvaranja iz ničega, što se ne može naći u grčkoj mitologiji ni filozofiji. Sponu između filozofsko-grčkog i biblijsko-jevrejskog značenja logosa je napravio jevrejski novoplatonski filozof iz Aleksandrije, Filon (oko 30. p. n. e. - 50. ne.), služeći se septuagintom (grčkim prevodom Starog zavjeta u kojem se pojavljuje termin logos) i spisima grčkih filozofa ^[4]. Filon je koristio pojam logosa kao sredstvo za prenošenje jevrejskih religioznih ideja svojim helenističkim savremenicima ^[7].

Za Filona Aleksandrijskog, logos je plodotorna sila koju Bog iz sebe zrači. Ova sila je istovremeno tvoračka riječ Božija i božiji prvorođeni Sin. Pored toga, logos je stvoreni svjetski duh (analogan stoičkoj pneumi), i konačno, on je ljudski duh kojem se objavljuje riječ božija ili koji tu riječ otkriva ^[4]. Za Filona, govor (logos) svetih knjiga je direktno objavljena riječ božija, dok je govor filozofskih rasprava bio samo naslućivanje božanskog logosa. Biblijski logos je imperativni govor božiji koji se saopćava prorocima i koji zatim postaje zakon za sve ljude. Božiji logos je uvijek objava, otkrivanje skrivenih božijih namjera ljudima. Ovaj pojam je odatle prenesen i u kršćansku teologiju, prvenstveno putem Jovanovog evanđelja ^[1].

Logos u kršćanstvu

Logos u kršćanskoj teologiji ima sljedeća značenja:

• Logosnost ili božanski smisao koji postoji u tvarima kao inteligibilni i dinamički princip.
• Riječ Božija kojom je nadahnuto sveto Pismo.
• Isus Krist, kao drugo lice svetog Trojstva, u kome se ovaplotio božanski logos ("I Logos postade tijelo" ^[9]).

Novi zavjet

Izraz logos u Novom zavjetu je upotrijebljen više od 300 puta - uvijek u značenju riječi, ljudske ili Božije. U značenju Božije reči, ima nekoliko značenjskih varijanti: 1) zapisivanje, učenje, otkrivenje Starog zavjeta; 2) govor, propovijed, učenje Isusa Krista; 3) jevanđelje ο spasenju; 4) knjige svetog Pisma; 5) sadržaj kršćanske vjere; 6) božanska hipostaza, odnosno Isus Krist ^[10].

Jovanovo evanđelje

Jovanovo evanđelje smatra Isusa ovaploćenjem božanskog logosa

Kršćanska recepcija logosa je eksplicitna u uvodu Jovanovog evanđelja (Jn. 1,1—18), gdje pisac poistovjećuje Isusa sa božanskim Logosom (1,3) ^[7].

U početku bješe logos, i logos bješe u Boga, i logos bješe Bog... I logos postade tijelo i nastani se među nama...

– — Jn. 1,1,14.

Kod Jovana je logos shvaćen kao sin božiji i odnosi se na Isusa Krista koji predstavlja utjelovljenje božanskog logosa. Prve riječi Jovanovog evanđelja, "u početku bijaše logos", su mnogi, prije svega Augustin, ocijenili kao direktan uticaj Heraklitove, Platonove i stoičke filozofije.[5] U evanđelju po Jovanu dolazi do identifikacije iskona i logosa ("U početku bijaše riječ"), života i logosa ("u njemu bijaše život", 1,4) i Isusa kao tjelesnog bića i logosa ("I logos postade tijelo", 1,14) ^[4].

Nakon Jovanovog preuzimanja pojma logosa, kasnije kod raznih kršćanskih teologa Krist biva poređen s logosom. Tako npr. kod Minucija Feliksa Bog otac je nus, sin božiji je logos a Sveti Duh je pneuma, duša ^[5].

Kršćanski apologeti

U koncepciji prvih kršćanskih apologeta: Justina Filozofa, Tatijana, Atinagore, Klimenta Aleksandrijskog, logos je svjetlost koja "oplođuje" filozofiju i premudrost. Justin smatra da kršćanstvo i filozofija imaju jedan te isti izvor – božanski logos. Starozavjetni proroci su primili svjetlost otkrivenja logosa. Smatrajući da su i Heraklit i Sokrat vodili život u skladu s logosom, Justin ih ubraja u kršćane i prije same pojave kršćanstva ^[1]. Za Justina (Apologija I, 46,1-4; Apologija II, 7,1-4; 10,1-3; 13,3-4) i Klimenta Aleksandrijskog (Stromata I, 19,91,94), to oplođavanje jeste kosmičko, pa se tako sjemena logosa nalaze i u prekršćanskoj filozofiji i u nekršćanskim religijama ^[11]. Doktrinom ο logosu božanskom smislu kršćanstvo naglašava da ništa nije nelogosno u egzistenciji bića, odnosno da sve postoji u Bogu.

Arijanska teologija

Slijedeći razvoj aristotelovske misli, aleksandrijski teolog Arije je pokušao da sačuva nestvorenost kao isključivo obilježje Nepokrenutog Pokretača, podvlačeći ontološku razliku između Boga i logosa. Njegova teologija je počivala na kosmološkim pretpostavkama da je logos stvoren: "Sve stvari su iz nebića, i sve su one dovedene u postojanje i jesu stvorenja i djela. Tako je i Logos Božiji preveden iz nebića, i bilo je kada ga nije bilo, i nije ga bilo prije nego što je preveden [postao], već je i također imao početak kada je bio stvoren". Logos je stvoren prije nego što su ostale stvari došle u postojanje, kao neophodan posrednik drugih bića. Samo je Bog Otac nestvoren, bespočetan i vječan. Logos je, kao stvorenje, nesličan Ocu, konačan, promjenjiv i podlažan promjeni.

Maksim Ispovjednik

Patristička teologija, a naročito Maksim Ispovjednik, govori opširno o logosima (gr. λογοι logoi), koji preegzistiraju u Bogu i preko kojih Bog saopćava smisao svoje tvorevine. Prema Maksimu, svako stvorenje ima smisao i svrhu jer sadrži vječni božanski logos. Logos je dat svemu stvorenom kao vječiti cilj i svrha koji treba da budu postignuti ^[12].

Svaki svršetak, po prirodi ograničen vlastitim logosom, je ispunjenje mogućnosti koja potiče od suštine i koja pojmovno prethodi svršetku.

– — Maksim Ispovednik, Gnostički stoslovi I-3

Kroz λογοι Bog stvara harmoniju i smisao tvorevine. U tom smislu, svijet je ne samo opipljiv nego je i inteligibilan. Logika je moguća baš zbog toga što svijet ima svoju logičnost radi ovih λογοι. Svi dijelovi tvorevine kreću se, približavaju se i opće među sobom u jedinstvenom harmoničnom kretanju, koje se ostvaruje kada čovjek s Bogom formira jedinstvo neposrednosti ^[13]. Po Maksimovom mišljenju, čovjeku pripada izuzetno mjesto među stvorenjima. Ne samo da u sebi nosi logos, već je i slika božanskog logosa, a cilj njegove prirode je da postigne sličnost sa Bogom. Čovjekova je uloga u stvaranju da sjedini sve stvari u Bogu i da tako prevaziđe zle sile odvajanja, diobe, raspadanja i smrti ^[12].

Logos u islamskoj filozofiji

Ibn Arabi

Srednjovjekovni arapski filozof Ibn Arabi govori o transcendentnom jedinstvu religijskih formi ili jedinstvenom iskonu različito ispoljenog religijskog duha. Ibn Arabi je, posebno u djelu Dragulji mudrosti, razradio ovu ideju kroz pojam vječnog ili univerzalnog logosa, koji predstavlja okosnicu božanske objave. On je nastojao da pronikne u unutrašnju suštinu različitih religijskih formi i da dubokim razumijevanjem sve tokove riječi Božije vrati na njihov jednosni izvor ^[14].

Također pogledajte

• Tao
• Darma

Vanjski linkovi

• Logos u kršćanstvu
• Logos, Rječnik pravoslavne teologije
• Ibn Arabijevo učenje o logosu Arhivirano 25. 2. 2010. na Wayback Machine

Reference

1. Logos, Filozofija, Enciklopedijski leksikon, Mozaik znanja, Beograd 1973.
2. Logos, Filozofijski rječnik, Matica Hrvatska, Zagreb 1984.
3. "Mihailo Đurić, Sumrak grčkog čuda". Arhivirano s originala, 18. 2. 2005. Pristupljeno 25. 11. 2009.
4. Branko Pavlović, Filozofski rečnik (odrednica logos), Plato, Beograd, 1997.
5. "Mihailo Marković, Um i Etos". Arhivirano s originala, 6. 10. 2011. Pristupljeno 25. 11. 2009.
6. Logos, Oksfordski filozofski rečnik, Sajmon Blekburn, Svetovi, Novi Sad, 1999. ISBN 86-7047-303-8
7. Logos, Enciklopedija živih religija, Nolit, Beograd, 2004.
8. Aristotel, život i djelo
9. Jovan 1,14
10. Logos u hrišćanstvu
11. "Rečnik pravoslavne teologije, Logos". Arhivirano s originala, 3. 12. 2008. Pristupljeno 26. 11. 2009.
12. Vladeta Jerotić, Jung i pravoslavlje
13. "Rječnik pravoslavne teologije, Logos". Arhivirano s originala, 3. 12. 2008. Pristupljeno 26. 11. 2009.
14. Ibn ‘Arabi – mislilac istoka i Zapada