Tetiski okean

Prva faza formiranje Tetiskog okeana: (prvo) Tetisko more počinje dijeliti Pangeu na dva superkontinenta, Laurazija i Gondvana.

Tetiski okean, poznat i kao Okean Tetis ili samo Tetis (grč. Τηθύς – Tētús) je nekadašnji mezozojski okean koji je postojao između kontinenata Gondvana i Laurazija,e prije otvaranja Indijskog okeana, tokom krednog perioda.

Terminologije i potpodjela

Zapadna obala Tetisa zove Tetisko more, Zapadni okean Tetis ili Alpski okean Tetis. Ovo more je geološki prethodnik modernog Crnog, Kaspijskog i Aralskog mora, za koja se smatra da su njegovi ostaci. Ovaj „Zapadni Tetis“ nije bio jednodijelni otvoreni okean. Sadržavao je puno malih ploča, ostrvskih lukova i malih kontinenata iz perioda krede.^[1]

Istočni dio Tetisa se, slično zapadnom, zove se Istočni Tetis. Na isti način na koji je Indijski okean zamijenio Tetiski okean, stariji okeani su postojali i prije Tetisa. Zbunjujuće je, ali neki se također označavaju kao Tetis:^[2]

• Paleotetiski okean je postojao od silura do jure, između Hunskih terana i Gondvane (kasnije Cimerskih područja).
• Prototetiski okean je trajao od edijakarana do devona, između Baltičkog štita i Sjevernoatlantskog kopna na sjeveru i Gondvane na jugu. Ovaj okean ne bi trebalo miješati sa (kasnijim) Rejskim okeanom.^[3]

Historijska teorija

Geolog Eduard Suess, 1869.

U 1893., prema fosilnim dokazima sa Alpa i iz Afrike, Eduard Suess predložio je teoriju po kojoj je nekada postojalo plitko kopneno more. Nazvao ga je 'more Tetis' po grčkoj boginji Tetis. Teorija tektonskih ploča, kasnije je opovrgla mnoge teze Suessove teorije, čak utvrđujući postojanje ranije vodene površine nazvane okean Tetis. Međutim, Suessov sveukupni koncept je ipak bio relativno tačan i izvanredno intuitivan za svoje vrijeme, tako da se njemu obično pripisuje otkriće i tog mora i Tetiskog okeana.^[4]

Moderna teorija

Prema sadašnjim shvatanjima, prije oko 250 miliona godina, tokom kasnog perma, počelo je formiranje novog okeana, na južnom kraju Paleotetisa. Nastao je rasjed duž sjevernog kontinentalnog grebena Južne Pangeje, i počelo je odvajanje Gondvane. U narednih 60 miliona godina, taj greben, poznat kao Cimerija, putovao je prema sjeveru, gurajući dno Paleotetisa ispod istočnog kraja Sjeverne Pangeje. Okean tetis se formirao između Cimerije i Gondvane, odmah iznad položaja nekadašnjeg Paleotetisa.

Tokom jure, prije oko 150 miliona godina, Cimerija se konačno sudarila sa Severnoatlantskim kopnom. Tu je stala, a okeansko dno iza nje se podvilo obrazujući Tetiski rov. Razine vode su se podigle, a znatan dio Evrope potopljen je plitkim Tetisom. Otprilike u tom periodu, Sjevernoatlantsko kopno i Gondvana, su počeli su se razmicati, ostavljajući Atlantski okean između dva kopna. Između jure i krede, prije 100 miliona godina, čak se i Gondvana počela raspadati, gurajući Afriku i Indiju, preko Tetisa prema sjeveru. Pošto su ga ove kopnene mase gurale sa svih strana, sve do kasnog miocena (prije oko 15 miliona godina), Tetis je nastavljao da se smanjuje, postajući, umjesto okeana, 'more Tetis'.

Umjesto Tetiskog okena, njegovu površinu sada pokrivaju Indija, Indonezija i Indijski okean. Turska, Irak i Tibet su na nekadašnjem malom kontinentu koji je bio poznat kao Cimerija. Postojanje Tetisa dokazano je nalazima fosilnih ostataka okeanskih bića u stijenama na Himalajima. Prema njima, te stijene su morale biti pod vodom u periodu prije nego što je indijski kontinentalni greben počeo da napreduje i gura kopno naprijed dok se sudarao sa Cimerijom. Slični geološki dokazi postoje u evropskoj alpskoj orogenezi, kada je napredovanje Afričke ploče uzdiglo alpski masiv. .^[2] Tetis se smatra posebno važnim zbog toga što je većina svjetskih morskih grebenova oko njegovih granica. Morski, močvarski i estuarijski fosili ovih grebena imaju poseban paleontološki značaj.

Trijaski period

Rekonstrukcija tektonskih ploča tetiskog carstva, od prije 249 miliona godina

Prije oko About 250 miliona godina,^[5] tokom trijasa, na južnom kraju Paleo-Tetisokog okeana počeo se formirati novi okean. Na pučini je formirana sjeverni kontinentalni dio južne Pangeje (Gondvana). Tokom sljedećih 60 miliona godina, taj komad praga, poznat kao Cimerijska ploča, putovao je prema sjeveru, gurajući pod Paleotetiskog okeana pod istočni kraj sjeverne Pangeje (rana/ proto-Laurazija). Neotetiski okean nastao je između Cimmerije i Gondvane, direktno iznad mesta ostataka nekadašnjeg Paleotetisa.

Jurski period

Toom jurskog perioda, prije oko 150 miliona godina, Cimmerija se konačno sudarila s Laurazijom i zaustavila se, pa je okeansko dno iza nje zakopano ispod, tvoreći Tetijski krak. Vodostaji su porasli, a zapadni Tethys plitko je prekrio značajne dijelove Europe, tvoreći prvo Tetijsko more. Otprilike u isto vrijeme, Laurasia i Gondwana započele su koji se razdvaja, otvarajući produžetak Tethyskog mora koji je danas dio Atlantskog oceana između Mediterana i Kariba. Kako su Sjeverna i Južna Amerika još uvijek bile ostatku vezane sa Laurazijom, odnosno i Gondvanom,, Tetiski okean u svom najširem produžetku bio je dio kontinuiranog okeanskog pojasa koji se pruža oko Zemlje između sjeverne geografske širine od 30 ° i ekvatora. Tako se okeanska struja u doba oko rane krede odvijala vrlo različito od načina na koji to danas čini.

Kasna kreda

Rekonstrukcija tektonskih ploča od prije 100 milona godina

Između jure i kasne krede, prije oko 100 miliona godina , Gondvana se počela raspadati, gurajući Afriku i Indiju prema sjeveru Tetisa, otvarajući Indijski okean.

Kenozoik

Tokom kenozoika (od prije 66 milionagodina do zore neogena, prije 23 miliona godina), kombinacija migracije Afrike prema sjeveru i pada globalne razine mora, tokom miocena, na kraju je dovela do zatvaranja veza između Atlantskog i Indijskog okeana preko Tetisa u onom što je sada Bliski Istok. Do ovog razdvajanja došlo je u dva koraka, prvom prije oko 20 miliona i drugom prije oko 14 iliona godina.^[6]

Za vrijeme oligocena (prije 33,9 do 23 miliona godina), veliki dijelovi srednje i istočne Evrope bili su prekriveni sjevernim ogrankom Tetiskog okeana, zvanim Paratetis. Paratetis je bio odvojen od Tetisa formiranjem Alpi, Karpata, Dinarida, Bik, i Elburz planine za vrijeme alpske orogeneze . Tokom kasnog miocena, Paratetis je postepeno nestao i postao izolirano more u unutrašnjosti. Nakon Drugog svjetskog rata, Tetis je opisan kao trokutasti okean sa širokim istočnim krajem. Od 1920-ih do 1960-ih, "fiksistički" geolozi, međutim, Tetis su smatrali složenim koritom, koje se razvijalo nizom orogenih ciklusa. Koristili su izraze "Paleotetis", "Mezotetis" i "Neotetis" za Kaledonsku, Variskansku, odnosno alpsku orogenezu. Tokom 1970-ih i 1980-ih, pojmovi i 'Proto-Tetetis' različiti autori upotrebljavali u različitom značnju, ali koncept jedinstvenog okeana koji se ulivao u Pangeu s istoka, otprilike tamo gdje ga je Suess prvi put predložio, ostao je.^[7]

U 1960-im se teorija tektonike ploča utvrdila da se Suessovo je 'more' jasno moglo vidjeti kao ocean. Tektonika ploča pružila je objašnjenje mehanizma pomoću kojeg je bivši okean nestao, kao što su da su to bili okeanska kora moguće podilaženje, subdukcija pod kontinentalnu koru.

Smith ga je smatrao okeanskom pločom (1971), kso i Dewey, Pitman, Ryan i Bonnin (1973); Laubscher i Bernoulli (1973) i Bijou-Duval, Dercourt i Pichon (1977).

Reference

• Bialik, Or M.; Frank, Martin; Betzler, Christian; Zammit, Ray; Waldmann, Nicolas D. (2019). "Two-step closure of the Miocene Indian Ocean Gateway to the Mediterranean". Scientific Reports. 9 (8842): 8842. Bibcode:2019NatSR...9.8842B. doi:10.1038/s41598-019-45308-7. PMC 6586870. PMID 31222018.
• Kollmann, H. A. (1992). "Tethys—the Evolution of an Idea". u Kollmann, H. A.; Zapfe, H. (ured.). New Aspects on Tethyan Cretaceous Fossil Assemblages. Springer-Verlag reprint ed. 1992. str. 9–14. ISBN 978-0387865553. OCLC 27717529. Pristupljeno 6. 10. 2015.
• Metcalfe, I. (1999). "The ancient Tethys oceans of Asia: How many? How old? How deep? How wide?". UNEAC Asia Papers. 1: 1–9. Pristupljeno 6. 10. 2015.
• Metcalfe, I. (2013). "Gondwana dispersion and Asian accretion: tectonic and palaeogeographic evolution of eastern Tethys". Journal of Asian Earth Sciences. 66: 1–33. Bibcode:2013JAESc..66....1M. doi:10.1016/j.jseaes.2012.12.020. Pristupljeno 6. 10. 2015.
• Stampfli, G. M.; Borel, G. D. (2002). "A plate tectonic model for the Paleozoic and Mesozoic constrained by dynamic plate boundaries and restored synthetic oceanic isochrons". Earth and Planetary Science Letters. 196 (1): 17–33. Bibcode:2002E&PSL.196...17S. doi:10.1016/S0012-821X(01)00588-X.
• Suess, E. (1893). "Are ocean depths permanent?". Natural Science: A Monthly Review of Scientific Progress. 2. London. str. 180–187. Pristupljeno 6. 10. 2015.
• Suess, E. (1901). Der Antlitz der Erde (jezik: German). 3. Wien F. Tempsky. Pristupljeno 6. 10. 2015.

Van der Voo, Rob (1993). Paleomagnetism of the Atlantic, Tethys and Iapetus Oceans. Cambridge University Press. doi:10.2277/0521612098. ISBN 978-0-521-61209-8.

Vanjski linkovi

• Palaeos Earth

1. Van der Voo 1993
2. Metcalfe 2013, Introduction, p. 2
3. Stampfli i Borel 2002, Figs. 3–9
4. Hsü, Kenneth. Challenger at Sea: A Ship That Revolutionized Earth Science. str. 199.
5. "Middle Triassic". Palaeos Mesozoic: Triassic. Arhivirano s originala, 16. 5. 2008.
6. Bialik et al. 2019
7. Metcalfe 1999, How many Tethys Oceans?, pp. 1–3